Жана тарийх1 Times doc

 

45 

revolyutsiyalarda  alg`a  qoyilg`an  bas  waziypa  Ispaniya  ha`m  Portugaliyag`a 

koloniyalliq g`a`rezsizlikten azat boliw waziypasi tolig`i menen sheshildi. 

Biraq  elede  sheshilmegen  ko`p  ma`seleler  qaldi.  Diyxanlar  jer  alalmadi,  al 

latifundiyalardin`, og`ada u`lken pomest`enin` iyeleri (latifundiya iyeleri) o`z jerlerin 

ha`m  bir  qansha  mug`darda  o`z  vlastin  saqlap  qaldi.  Qulliq  Venesuelada, 

Kolumbiyada  ha`m  Perude  XIX  a`sirdin`  50  jillarina  shekem,  al  Braziliyada  80-

jillarg`a  shekem  o`mir  su`rdi.  Latin  Amerikasinin`  artta  qaliwshilig`inan  da`slep 

Angliya,  al  son`inan  Amerika  Qurama  Shtatlari  paydalanip,  bul  ellerdi  o`zlerine 

bag`indiriw ushin ha`reket etti. 

 

Tayanish so`zler: 

Gaiti,  plantator,  Tussen-Luvertyur,  Meksika,  Indeetsler,  Venesuela,  Kolumbiya, 

Peru, Amerika Qurama Shtatlari, Xose San-Martin, Idal`go, Bolivar. 

Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat 

1.

 

Novaya  istoriya stran  Latinskoy  Ameriki.  Moskva. Izd. Visshaya shkola 1970 

g.  

2.

 

Vsemirnaya istoriya 5. 6. 7. chasti Moskva. Izd. Nauka.  

3.

 

Istoriya diplomatii v pyati tomax. Moskva 1959-1979 godi.  

4.

 

Al`perovich M.S. Slezkin L.Yu. Istoriya Latinskoy Ameriki M. 1981g. 

 

 

8-tema: 1815-1831- jillardag`i Evropa 

1. Angliya 

2. Frantsiya 

3. Germaniya 

4. Italiya 

5. Rossiya 

XIX-əsirdin` 50-60 – jillarina kelip sanaat tez rawajlandi. Jen`il sanaatta jip iyiriw, 

toqiw fabrikalari, awir sanaatta metallurgiya, mashina qurilisi zavodlari tez pət penen 

ko`beyip bardi. Sanaattin` o`siwi ko`mir, ruda, metall həm basqa shiyki zatlardi arzan 

həm tez tasip alip keliwdi talap etti. Transporttin` jan`a tu`rlerine həm oylap tabilg`an 

parovozdan temir jollarda paydalaniwg`a talap kusheydi.  

Duniyada  birinshi  ret  temir  jol  1825-jili  Angliyada  qurildi.  Temir  jollardin`  tez 

quriliwi Evropa həm AQSh ta da həwij aldi.  

Ju`k  tasiwdin`  arzanlaniwi  sawdanin`  janlaniwina  həm  zavod,  fabrika  iyelerinin` 

ko`birek  o`nim  jetistiriwine  alip  keldi.  Temir  jollardin`  quriliwi  metallurgiyanin` 

rawajlaniwina turtki  boldi: relsler, parovozlar,  vagonlar  islep shig`ariw  ushin shoyin 

temir,  polat,  ag`ash  kerek  edi.  Jan`a  iri  sanaat  kərxanalari-parovoz  sog`iw  zavodlari 

payda boldi, al olarg`a stanoklar, asbap-uskeneler, puw mashinalari kerek edi.  

Paroxodlar  dəslep  AQSh  ta  payda  bolg`an  menen  de,  bul  jan`aliqtan  birinshi  ret 

anglichan  keme  sog`iwshilari  paydalandi,  o`ytkeni  olar  jelqomli  kemelerdi 

paroxodlarg`a almastiriw ushin jetkilikli aqsha sariplaw mumkinshilikke iye edi.  

Bul  dəwirde  anglichan  sanaati  ku`tə  tez  rawajlandi,  endi  ol  puw  mashinalari  həm 

asbap-uskeneler  jetkerip  beriwdi  təmiyinley  alatug`in  edi.  Qudretli  puw  sawda  floti 

---

 

46 

həm ko`p o`tpey flottin` da duziliwi Angliyanin` ten`izlerge ustemlik jag`dayin tag`i 

da bekkemledi.  

Sanaatta  bolip  atirg`an  o`zgerisler  anglichanlardin`  turmis  qəlpine  ulken  təsir  etti. 

Elde  o`nermentler  ko`p  boliwina  qaramastan,  olardin`  o`nim  jetistiriwdegi  ulesi 

barg`an sayin qisqarip bardi. En` kerekli o`nimler fabrika həm zavodtin`  mashinalari 

stanoklar,    əsbap-uskeneler,  parovozlar,  paroxodlar  gezlemenin`  derlik  həmmesi 

ortasha  həm  iri  kərxanalarda  jetistiriletug`in  edi.  Sonliqtan  o`nermentler  həm  kishi 

ustaxanalardin`  iyeleri  bəsekege  shidam  bere  almay  qaldi.  Endi  eldin` 

ekonomikasinda  jetekshi  orin  awil  xojaliginan  sanaatqa  o`tti.  Bul  qubilis  XIX-

əsirdin` ortalarina kelip xaliqtin` 50% qalalarda jasawina alip keldi. London xalqi 2,5 

milliong`a  jetti.  Jan`a  qalalar  –  Manchestr  Bermengem  Glazgo  payda  boldi.  Elde 

sanaattin`  rawajlaniwi həm sanaat tovarlarinin` ko`plep jetilistiriwi mug`dardan artiq 

jetistiriwge  alip  keldi,  bul  o`z  gezeginde  ekonomikaliq  kriziske  alip  keldi.  Bunday 

krizisler  derlik  hər  9-10  jilda  bir  ret  qaytalanip  dəslepkisi  Angliyada  birinshi  ret 

1825-jili juz berdi.  

XIX  əsirdin`  ortalarina  kelip  Angliya  sanaatinin`  rawajlaniwi  sawdanin`  ken`  en 

jayiwi  ten`izdin`  qudreti  həm  koloniyalardin`  ko`lemi  jag`inan  basqa  jetekshi  batis 

məmleketlerinen  ustinlikke  eristi.  Angliyada  XVIII  əsirde  baslangan  sanaat 

awdarispag`i  XIXəsirdin`  30-40  jillarina  kelip  tamamlandi.  Sanaattin`  rawajlaniwi 

Ulli Britaniya qudretinin` tiykari boldi. 

Usi payitta Evropanin` barliq ellerinde AQSh ta sanaat awdarispag`i boldi, bug`an 

mashinalarg`a putkilley artip baratirg`an talap sebepshi  boldi.  Angliya  gezlemelirine 

de  bəseklesiwshi  tabilmaytug`in  edi,  o`ytkeni  olar  basqa  ellerdin`  o`nimlerine 

qarag`anda  arzan  həm  jaqsi  edi.  Basqasha  etip  aytqanda  Angliya  rawajlang`an 

ellerdin`  arasinda  monopoliya  jag`dayina  eristi,  al  bul  o`z  gezeginde  Angliya 

sanaatinin`  jedel  o`siwine  jərdem  berdi.  Məselen  paxtani  qayta  islew  20-jildin` 

ishinde 20 eseden artiq o`sti.  

Usi  payitta  Angliya  «dun`ya  ustaxanasi»  dep  atalatug`in  boldi  Angliya 

Burjuaziyasi  o`z  kapitalin  bir  bo`limin  sirt  ellerde  AQShta,  Kanadada,  Xinstanda 

temir  jol  həm  kərxanalardin`  qurilisina  jumsay  basladi.  Ol  jahanda  en`  bay 

məmleketke  aylandi.  Angliya  en`  qudretli  puw  menen  isleytug`in  sawda  flotina  iye 

bolip,  jer  juzinin`  barliq  ellerine  tovar  həm  shiyki  zat  tasiw  menen  shug`ilanatug`in 

edi, al bul keme iyelerine kutə ulken payda keltiretug`in edi. Angliyanin` XVII-XIX 

əsirlerde basip alg`an kolloniyalari el baylig`inin` tiykarg`i deregi edi.  

XIX  -  əsirde  Angliya  parlamentlik  monarxiya  eldi  korol`  basshilig`indag`i 

parlament  basqaratug`in  edi.  Parlamentti  konservatorlar  həm  liberallar  partiyasi 

gezekpe-gezek basqarip turdi. 

Konservatorlar  –  iri  jer  iyeleri  bankirler,  keme  iyelerinin`  məplerin  qorg`aytug`in 

edi. Liberallar partiyasinda ko`plegen arestokrat diyxanlar, mayda burjuaziya bar edi. 

Bul partiyalardin` ortasinda qatan` kelispewshilikler bolmadi.  

Liberallar  reformalar  o`tkeriwge  umtilsa  kontservatorlar  anglichan  shirkewin, 

monarxiya  bekkemlewge  həreket  etti.  Biraq  eki  partiyada  1832  həm  1867  jillari 

parlament reformalarin o`tkeriwge eristi.  

XIX-əsirde Ulli Britaniyanin` sirtki siyasati dun`yada ustemlikti o`z qolinda saqlap 

qaliwg`a  qaratilg`an edi. Angliya XVIII-əsir XIX əsirdin` birinshi yarimi dawaminda 

---