Жана тарийх1 Times doc

 

61 

qarsi  o`zlerinin`  ha`reketlerin  toqtatpadi.  Respublikashilar  deputatlarinin`  ayrim 

bo`legi  waqitsha  hu`kimet  haqqindag`i  usinislari  menen  shiqti.  O`zinin`  qurami 

boyinsha  waqitsha  hu`kimet  koalitsiyaliq,  al  xarakteri  jag`inan-kompromisniy  edi. 

Waqitsha  hu`kimettin`  predsedateli  etip  1789-1794  ha`m  1830-jilg`i  frantsuz 

revolyutsiyalarinin` qatnasiwshisi Dyupon de ler tayinlandi. Ishki isler ministri postin 

Ledryu-Rollen  iyeledi.  Waqitsha  hu`kimet  Frantsiyani  respublika  dep  ja`riyalawg`a 

ma`jbu`r  boldi.  Bir  neshe  ku`nnen  son`  er  adamlardin`  saylaw  huqiqlari  haqqinda 

dekret qabil etildi ha`m 21 jasqa shiqqan erler saylaw huqiqin aldi. Revolyutsiyanin` 

da`slepki  ku`nlerinen  aq  rabochiylar  miynet  huqiqlarina  erisiwge  urindi.  25-fevral` 

ku`ni  rabochiylar  miynet  etiw  huqiqlari  kepillikleri  berilgen  ha`m  barliq  puxaralardi 

jumis  penen  ta`miynlew  ha`m    rabochiylardin`  assotsiatsiyasin  du`ziw  qadag`an 

etilgen  jinayat  kodeksinin`  stat`yalari  biykar  etilgen  dekret  qabil  etildi.  G`Miynet 

ha`m  progress  ministrligin  du`ziw  haqqindag`i  talaplarg`a  waqitsha  hu`kimetlik 

komissiyaG`  (du`ziw  menen  juwap  berdi.  Ol  rabochiy  klasstin`  jag`dayin  jaqsilaw 

ushin  sharalar  islep  shig`iw  kerek  edi.  Bul  komissiyanin`  predsedateli  Lui  Blan, 

orinbasari Al`ber boldi. 

Parij  rabochiylarinin`  arasinda  massaliq  tu`rdegi  jumissizliqti  joq  etiwge  qarsi 

gu`resiw  ushin  waqitsha  hu`kimet  Milliy  ustaxana  du`ziwge  shekem  bardi.  1848-jil 

may  ayina  kelip  og`an  100  min`nan  aslam  rabochiylar,  o`nermentler,  mayda 

xizmetkerler  h.t.b.  kirdi.  Milliy  ustaxana  du`ziw  menen  waqitsha  hu`kimet 

paytaxttag`i  awirliqlardan  qutiliw  ha`m  burjuaziyanin`  siyasiy  ko`teriliwine    waqit 

beriw boldi dep esapladi. 

Mart ayinin` aqirinda bir qatar jen`illikler berildi: Parijde jumis waqti 11 saattan 10 

saatqa,  al  provintsiyalarda  12  saattan  11  saatqa  qisqartildi,  nannin`  bahasi  tu`sirildi. 

Frantsuz koloniyalarinda qulshiliq biykar etildi. 

Waqitsha  hu`kimet  Lui  Blan  ha`m  Ledryu Rollenlerdin`  qarsiliqlarina  qaramastan 

9-aprel`de  qosimsha  jiynalisqa  (Uchreditel`noe  sobranie)  saylawlar  o`tkeriwdi 

belgilewge  asiqti.  Parij  demokratiyasi,  reovlyutsiyaliq  klublar  ha`m  demokratiyaliq 

pressa  xaliqtin`  siyasiy  bilimlendiriwine  saylawda  keshiktiriwdi  talap  etti.  Biraq 

G`Uchreditel`noe  sobranieG`ge  saylawdin`  mu`ddeti  hu`kimetke  emes,  al  Parij 

ko`shelerinde  sheshildi.  17-martta  G`Uchreditel`noe  sobranieG`ge  saylawlardin` 

keshiktiriliwin  talap  etken  100  min`liq  demonstratsiya  Lyuksenburg  delegatlarinin` 

aktiv  qatnasiwinda  demokratiyaliq  klublar  ja`rdeminde  sho`lkemlestirildi.  Waqitsha 

hu`kimet saylawlardi 23-aprel`ge shekem keshiktiriwge kelisim berdi. 

16-aprel`de  jan`a  massaliq  rabochiylar  demonstratsiyasi  Parijde  bolip  o`tti. 

Waqitsha hu`kimet Parijge bir neshe polk a`skerdi shaqirtti. 

23-aprel`de G`Uchreditel`noe sobranieG`ge saylawlar bolip o`tti. Provintsiyalarda 

sheshiwshi  ma`niske  birinshi  ma`rte  saylawg`a  shaqirilg`an  krest`yanlardin`  dawisi 

iye  boldi.  Iri  qalalarda  ha`m  Parijde  demokratlar  dawislarin  jog`altti.  Ma`mlekette 

toliq  jen`iske  burjuazniy  respublikashilar  eristi,  olar  880  orinnan  500ine  iye  boldi. 

Jiynalista  33  monarxistler  saylandi.  1848-jil  4-mayda  G`Uchreditel`noe  sobranieG` 

24-fevral`da  ja`riyalang`an  respublika  G`Frantsiyadag`i  basqariw  formasi  bolip 

qaladiG`  degen  demokratiya  menen  o`z  jumisin  basladi.  A`skeriy  ministr  postina 

general Lui Ejen Koven`yak tayinlandi. 

---

 

62 

15-mayda  Parijde  150  min`liq  demonstratsiya  bolip,  ol  G`Uchreditel`noe 

sobranieG`nin`  deputatlarinan  ko`teriliske  shiqqan  polyaklardi  qollap-quwatlaw 

ma`selesin  tez  arada  sheshiwdi  talap  etti,  biraq  demonstratsiya  bastirildi,  al 

demokratiyaliq ha`reketlerdin` basshilari Barbes, Al`ber, Raspayl`, Blanki h.t.b. uslap 

alindi,  olardin`  klublari  jawip  taslandi.  Lyuksemburgskaya  komissiya  saplastirildi. 

Kven`yak Parij garnizonin ku`sheytip, paytaxtqa jan`a a`skeriy ku`shler alip kelindi. 

Bul  ha`diyselerdin`  barlig`i  ku`tilmegen  jariliwg`a  alip  keldi.  Bul  ko`terilistin` 

kelip 

shig`iw 

bas 

sebebi 

22-iyun`degi 

atqariwshi 

komissiyanin` 

milliy 

ustaxanalardag`i  rabochiylardi  18  ha`m  25  jastan  baslap  armiyag`a    shaqiriw  sha`rti 

menen jumisqa aliw boldi. Milliy ustaxanalarda 117 min`nan aslam adam isledi. Bul 

provakatsiyag`a rabochiylar ko`terilis penen juwap berdi. 

23-iyun`  ku`ni  azanda  Parijde  barrikada  ha`m  birinshi  atispaqlar  baslandi.  Bul 

ko`terilis  qalanin`  shig`is  ta`repin  iyeledi,  onda  40-45  min`  adam  qatnasti.  Keyingi 

ku`ni  Uchreditel`noe  sobraniede  Parijde  vlast`  general  Kaven`yak  qolina  o`tti. 

Hu`kimet  ko`terilisshilerge  150  min`  piyada  a`sker,  mobil  gvardiyani  qarsi  qoydi. 

Ko`terilisti  bastiriwda  pu`tkil  artilleriya  qatnasip,  ko`terilistin`  orayi  bolg`an 

kvartallar  qiyratildi.  Ko`terilisshiler  oraylasqan  basshiliq  ha`m  belgili  plang`a  iye 

bolmag`anliqtan  to`rt  ku`nnen  keyin  yag`niy  26-iyun`  ku`ni  jen`iske  ushiradi. 

Ko`terilis jawizlarsha bastirilip, rabochiylar sudsiz jazalandi. 

28-iyun` ku`ni  Kaven`yak  hu`kimet basshisi  tutilip qolg`a  kirgizildi.  Bunnan son` 

rabochiylar  emes,  al  ko`teriliske  qatnasi  bar  dep  gu`manlang`anlardi  da  su`rgin  etiw 

protsessi baslandi. Rabochiylardin` ku`nlik jumisinin` 1 saatqa qisqartiw haqqindag`i 

dekret  biykar  etilip,  milliy  ustaxanalar,  revolyutsiyanin`  klublar  jabildi. 

Frantsiyadag`i bul jag`day Italiyadag`i  ko`teriliske de o`z ta`sirin tiygizdi. 4-noyabr` 

1848-jildan baslap Uchreditel`niy sobranie Konstitutsiyani qabil etti. 

Jan`a  konstitutsiya  boyinsha  respublikani  4  jilg`a  saylang`an  prezident  basqariwi 

tiyis  boldi.  Prezident  ken`  mu`mkinshiliklerge  iye  boldi,  ol  hu`kimetti  ta`rtipke 

keltirdi,  a`skeriy  ku`shlerge  ha`m  sirtqi  siyasatqa  basshiliq  etedi.  Konstitutsiya 

miynet  huqiqlarina  kepillik  beriledi,  biraq  onda  erkinlik  haqqinda  tiykarg`i  qararlar 

ko`rsetilgen.  1848-jil  10-dekabrde  prezident  saylawi  belgilendi.  Derlik  barliq 

partiyalar o`zlerinin` kandidatlarin usindi. Olardin` sani 6 boldi. Respublikashilardin` 

ko`pshilik  bo`legi  general  Koven`yak  kandidaturasin  qollap-quwatladi.  Rabochiylar 

o`zlerinin`  kandidati  Raspayl`  menen  shiqti.  Biraq    ha`mmeden  de  ko`p  dawisti  Lui 

Banopart  aldi.  Buni  ko`pshilik  ku`tpegen  edi,  nalogti  biykar  etedi  dep  u`mit  etken 

krest`yanlar ha`m qatti vlastqa iye boliwdi qa`legen qalalilar dawis berdi. 

Prezident  bolip  alg`an  Lui  Banopart  hu`kimet  basina  monarxist  Odillon  Barroni 

tayinladi.  Onin`  birinshi  qa`demi  ma`mleket  apparatinan  respublikashilardi  quwip 

shig`ariw  boldi.  Monarxiyaliq  partiya  blogi-orleonshilar,  legitimistler  ha`m 

bonapartistler birikti. 

O`zlerin  1793-1794-jillardag`i  yakobinshilerdin`  G`GoraG`  sinin`  dawamshilari 

esaplap,  o`zlerin  G`Novaya  GoraG`  dep  atag`an  bir  qansha  revolyutsiyaliq 

demokratlar ha`m sotsialistler demokratiyaliq planlari menen shiqti. 

1849-jil  13-may  ku`ni  nizam  shig`ariwshi  jiynalisqa  saylawlar  bolip  o`tti. 

Ko`pshilik  orindi  (shama  menen  500)  G`Partiya  poryadkaG`  iyelegen  bolsa, 

G`Novaya GoraG` 180, on`shil respublikashilar 70 oring`a iye boldi. 

---