Жана тарийх1 Times doc

 

63 

28-mayda nizam shig`ariwshi jiynalis o`z jumisin basladi. Birinshi ku`nnen baslap-

aq  onin`  ishinde  ishki  siyasat  penen  tikkeley  baylanisli  bolg`an  sirtqi  siyasattag`i 

qarama-qarsiliqlar payda boldi. 

11-iyun`  ku`ni  nizam  shig`ariwshi  jiynalistin`  so`ylesiwlerinde  Ledryu-Rollen 

basqa  xaliqlardin`  erkinliklerinen  ayiriwda  respublikanin`  quralli  ku`shlerinen 

paydalanip, konstitutsiyani turpayi tu`rde buzg`anlig`i ushin prezident ha`m ministrdi 

sudqa beriw talabi menen shiqti. Nizam shig`ariwshi jiynalis bul usinisti maqulladi. 

1849-jili 

13-iyun` 

ku`ni 

G`Novaya 

GoraG` 

quralsiz 

demonstratsiya 

sho`lkemlestiredi, biraq politsiya demonstrantlardi qural jumsaw joli menen bastiradi. 

1850-jili  31-mayda  Nizam  shig`ariwshi  jiynalis  jan`a  saylaw  nizamin  qabil  etti.  3 

mln.g`a  shamalas  adam  saylaw  huqiqlarinan  ayiriladi.  Burjuaziya  kruginda 

parlamentlik sistemag`a qarsi bolip, G`qatti vlast`G` du`ziwge umtiliwlari ku`sheydi. 

G`Obshestvo  10  dekabryaG`  du`zildi  (Banoparttin`  prezident  bolip  saylang`an 

ku`ni)  1851-jil  2-dekabrde  banopartistlik  zagovorshikler  prezident  basshilig`inda 

ma`mleketlik  awdarispaq  jasadi.  Nizam  shig`ariwshi  jiynalis  tarqatildi,  siyasiy 

iskerler  qamaqqa  alindi.  Demonstratsiyanin`  min`lag`an  qatnasiwshilari  qamaqqa 

alindi. Barliq ministrliklerge banopartiystler tayinlandi. 

Lui  Banopart  awdarispaqtin`  kontrrevolyutsiyaliq  ha`reketlerdi  bastiriw  ha`mp 

xaliqtin`  demokratiyaliq  krugin  aldaw  maqsetinde  1850-jili  31-maydag`i  saylaw 

huqiqlarin  sheklew  haqqindag`i  nizamdi  biykar  etedi.  Biraq  G`10-dekabr`G` 

partiyasina  ha`m  Lui  Banoparttin`  o`zine  de  onin`  vlastinin`  nizamli  tu`rde 

tastiyiqlaniwi  kerek  boldi.  1851-jili  21-oktyabrde  plebistsit  o`tkerildi,  biraq 

banopartizmnin`  pravilasi  boyinsha  armiya  ha`m  politsiyanin`  qadag`alawinda  bolip 

o`tti.  Plebistsit  kerekli  mug`dardag`i  dawisti  berdi,  7  mln.  adam  Lui  Banopartqa 

dawis  berip,  646  min`  adam  qarsi  boldi.  Solay  etip  demokratiyaliq  erkinliklerdin` 

qaldiqlari  saplastirildi.  Imperiyag`a  qaray  jol  ashildi.  1851-jil  dekabrdegi 

ma`mleketlik  awdarispaq  Lui  Banopartqa  vlastti  toliq  iyelewine  eristi.  1852-jili  2-

dekabrde  Napoleon  I  din`  koronatsiyasinin`  bir  jillig`inda  Lui  Banopart  imperator 

Napoleon  III  dep  ja`riyalandi.  Ekinshi  respublika  ekinshi  imperiya  menen 

tamamlandi.  Prezident  rezidentsiyasi  Sen  Klu  sarayinan  Napoleno  III  a`skerlerdin` 

soprovojdeniesinde  frantsuz  korol`lerinin`  rezidentsiyasi  Tyuil`ri  sarayina  keldi. 

Napoleon  III  ge  frantsuz  ja`miyetinin`  ha`r  qiyli  klasslari  ha`m  gruppirovkalari 

arasinda esabin tawip ju`riwi kerek bolg`anliqtan ol ekinshi imperiya tinish imperiya 

boladi dep wa`de berdi, biraq ekinshi imperiya barliq 18 jil urista boldi. Ma`mleketlik 

basqariw  sistemasi  real  vlastqa  iye  bolg`an  imperatordin`  rolin  joqarilatiw  menen 

baylanisli boldi. Son`g`i 3 palatadan: Nizam shig`ariwshi korpus-(ol nizam shig`ariw 

initsiativasina  iye  bolmadi)  senat-(imperator  ta`repinen  tayinlanadi)  ha`m 

ma`mleketlik  sovet-(imperator  ta`repinen  tastiyiqlang`an  proekt  boyinsha  nizam 

shig`aradi)  ibarat  boldi.  palatalar  o`zlerinin`  jiynalistag`i  protokollarin  basqadan 

shig`ariw huqiqlarina iye bolmadi. Pechat` politsiya qolinda bolip, 1853-jildan baslap 

ishki  isler  ministerstvosi  qolina  o`tti.  Gazetalar  arzimag`an  qa`teleri  ushin  jawip 

taslandi.  Xaliq  ta`limi  katolik  shirkewi  qadag`alawi  astinda  boldi.  tyur`malar  tolip 

ketti.  Respublikashilar  Frantsiyadan  kete  basladi.  Bulardin`  barlig`i  bonapartistler 

rejimi  qarsilarinin`  qupiya  so`ylesiwlerine  yag`niy  terrorg`a  alip  keldi.  Napoleon  III 

ke bir neshe ret qastiyanliq etildi. 

---

 

64 

50-60-jillari  Frantsiyada  sanaat  sawda  awdarispag`i  tamamlanip,  kapitalizm 

rawajlandi.  Mashinalardin`  o`ndiriske  kirip  keliwi  endi  xojaliqtin`  a`hmiyetli 

tarawlarinda qaytip aldi. 

Mashina  texnikasinin`  qollaniliwi  tiykarinda  o`ndiris  3  esege  o`sti,  sanaatqa 

o`ndiris  ha`m  kapital kontsentratsiyasi protsessi bolip,  usi periodta  iri bankler payda 

boldi. parij birjasi du`n`ya ju`zlik a`hmiyetke iye boldi. temir jollari qurildi. 1855-jil 

du`n`ya ju`zlik sanaat ko`rgizbesi ashildi. bul ko`pshilik eller siyaqli Frantsiya ushin 

da  jetiskneliklerin  ko`rsetiw  boldi.  Bir  neshe  jil  ishinde  Frantsiyanin`  paytaxtinin` 

ko`rinisi  birden  o`zgerdi.  Ken`  magistral`  qurilip,  ko`sheler  ko`klemzarlastirildi. 

Bulardin` barlig`i ekinshi imperiyanin` qu`diretin tastiyiqladi. 

50-jillari Frantsiya Krim urisina kirdi (1853-1856-j.j.) bul uris elden adamlar ha`m 

materialliq  jaqtan  ko`p  qurbanlardi  talap  etip,  hesh  qanday  real  payda  keltirmedi. 

Krim  urisinan  son`  Napoleon  III  ital`yan  jumislarina  aralasa  basladi.  Madjet 

janindag`i  urista  (1859-jil  4-iyun`)  ha`m  Sol`ferino  urisinda  (1859-jil  24-iyun`) 

soyuznikler  Avstriya  armiyasinan  jen`iske  eristi.  Napoleon  III  Avstriyag`a 

paraxatshiliq  usinis  etti.  1859-jil  18-iyul`de  frantsuz  a`skerleri  fronttan  shaqirilip 

alindi.  Frantsuz  korpusi  Rimge  papani  ha`m  Papa  oblastin  qorg`aw  ushin  jiberildi. 

Solay etip Napoleon o`zinin` ital`yan soyuzniklerin satti. 

Aktiv  koloniyaliq  siyasati  ekinshi  imperiya  uzaq  shig`isqa  qaratti.  1858-jili 

Frantsiya  V`etnamnin`  bir  bo`legine  iye  boldi,  1863-jili  Kambodja  u`stinen  frantsuz 

protektorati  ornatildi.  Napoleon  III  Meksika  avantyurasinda  sa`tsizlikke  ushiradi. 

Meksikada  60-jillar  baslarinda  Ispaniyag`a  qarsi  milliy  azatliq  ha`reketi  baslandi. 

1862-jil  Ispaniya,  Meksika  u`stinen  o`z  u`stemshiligin  jog`altti.  Avstriyali 

Ertsgertsog  Maksimilian  imperator  ag`ayin-tuwisqanlari  menen  Meksikag`a 

jo`netildi. 1867-jilg`a kelip AQShtin` talabi boyinsha Meksikadan frantsuz a`skerleri 

alip  ketildi,  imperator  Maksimilian  Meksika  respublikalari  ta`repinen  atip  taslandi. 

60-jillarg`a kelip Frantsiyanin` sirtqi siyasatinda birqansha sa`tsizlikler ushiradi. 

1859-jili  Napoleon  III  du`zgen  franko-rus  sha`rtnamasi  boyinsha  Pol`sha 

ko`terilisshilerine 

diplomatiyaliq 

qollap-quwatlawlar 

Frantsiyanin` 

Rossiya 

patshalig`ina  qarsilasiwina  alip  keldi.  1867-jili  Frantsiya  ha`m  Prussiya  ortasinda 

kelispewshilikler  kelip  shig`a  basladi.  Napoleon  III  kolonial  avantyurasi  Angliya 

menen  qatnasti  keskinlestirdi.  Bug`an  ja`ne  de  1869-jili  Angliyanin`  narazilig`ina 

qaramastan frantsuzlardin` Suets kanalin o`zlestiriwde sebep boldi. 

1866-jilg`a  kelip  Frantsiyada  jan`a  ekonomikaliq  krizis  baslandi.  bul  keyin  ishki 

siyasattin`  keskinlesiwine  alip  keldi,  mayda  orta  burjuaziya  qatlami  Banopartliq 

rejimge narazi boldi. Aldin`g`i qatar intelligentsiyalar hu`kimetke qarsi aktiv gu`resti. 

1868-1869-j.j.  kelip  sol  jili  respublikashilardin`  ekinshi  imperiyasin  ishki  ha`m 

sirtqi  siyasatin  kritikalawshi  gazetalar  shig`a  basladi  (G`Marsel`ezaG`,  G`JurnalG`, 

G`Fonar`G`  h.t.b.)  rabochiylar  qatnasqan  birqansha  qozg`alan`lar  tez-tezden 

qaytalanip turdi. 1791-jildan baslap ha`reketke engizilgen Le Shapel`e nizami biykar 

etildi.  1870-jili  aprel`den  baslap  frantsuz  federatsiyasinin`  internatsional  sektsiyasi 

du`zildi.  1870-jili  mayda  kelesi  qozg`alan`  ju`z  berdi,  bul  ko`terilis  politsiya 

ta`repinen  bastirildi.  Ekinshi  imperiyanin`  ishki  ha`m  sirtqi  siyasatinin`  jag`dayi 

keskinlesti,  Napoleon  III  pikirinshe  bul  jag`daydi  saplastiriwda  jen`iskke  erisetug`in 

uris baslaw kerek edi. Bul uris 19-iyul` 1870-jili baslandi. 

---