Жана тарийх1 Times doc

 

67 

Solay  etip,  bul  qozg`alan`  AQShtin`  abirayin  tu`siretug`in  qulshiliqti  qorg`aw 

niyetinde  ko`terildi.  Qulshiliqti  saqlaw  ushin  qubla  shtatlardin`  plantatorlari  eldin` 

milliy  ma`pine  satqinliq  etiwge  bir  pu`tin  ma`mleketti  bo`leklewge  shekem  bardi. 

1861-jili  aprel`de  Linkol`nnin`  nizamli  hu`kimeti  islep  turg`an  Arqa  menen 

qozg`alan`shilar arasinda a`skeriy soqlig`isiwlar baslandi. 

Grajdanlar  urisinin`  kelip  shig`iwinin`  sebebi  Arqanin`  kapitalistlik  rawajlaniwi 

menen  tiykarg`i  artta  qalg`an  qul  iyelewshilik  xojalig`i  arasinda  qarama-

qarsiliqlardin` keskinseliwinde edi. 

Qullardin`  o`z  miynetine  qizig`iwi  ha`m  jerlerdi  jabayiliq  penen  paydalaniwi 

na`tiyjesinde  qulshiliq  o`ndiris  ku`shlerinin`  rawajlaniwina  ta`sir  jasadi.  Qul 

iyelewshi  Qubla  shtatlar  sanaat  tovarlarin  og`ada  az  tutinatug`in  edi.  Solay  etip,  qul 

iyelewshiliktin`  saqlanip  qaliwi  ishki  bazardin`  ken`eyiwine  ha`m  fabrika 

o`ndirisinin`  o`siwine  kesent  berdi.  Sonin`  ushin  Arqanin`  sanaat  burjuaziyasi 

qulshiliqqa  qarsi  shiqti.  biraq  gezleme  toqiytug`in  fabrikalardin`  iyeleri  grajdanliq 

uristi qa`lemedi, sebebi qubla shtatlardan paxta tasiw toqtap qalsa olardin` fabrikalari 

da islemey qalip, payda tu`sire almay qalatug`in edi. 

Xaliq  massalari  plantatorlar  taza  jerlerdi  o`zlestiriwdi  dawam  etip,  batisqa  da 

qulshiliqti  ken`  taratip  jiberiwi  mu`mkin  dep  qa`wiplenip  qulshiliqqa  qarsi  gu`res 

ju`rgizdi.  Olar  batista  jerlerdin`  ha`mmege  erkin  tarqatip  beriliwin  talap  etti,  al  qul 

iyelewshiler bug`an qarsi boldi. Rabochiylar menen fermerlerdin` qul iyelewshilikke 

qarsi bolg`an tag`i bir sebebi, quldin` biypul  miyneti elde  rabochiy ku`shinin` qunin 

to`menletetug`in edi. 

Xaliq massalari menen aldin`g`i qatar burjuaziya qulshiliq eldin` abirayin tu`siredi 

ha`m burjuaziyaliq demokratiyaliq printsiplerge qayshi keledi dep esapladi. 

Solay  etip,  kapitalizmnin`  o`ndiriwshi  ku`shlerinin`  o`siwi  artta  qalg`an  qulshiliq 

o`ndirislik qatnaslar  menen qarama-qarsi keldi. O`ndiristin` eki sistemasi arasindag`i 

jallanba  miynet  ha`m  qulshiliq  sistemasi  arasindag`i  soqlig`isiw  batistag`i  jerler 

ushin,  Arqa  menen  qubla  arasindag`i  siyasiy  ha`kimiyat  ushin  gu`reske  aynaldi. 

Qulshiliqti  saplastiriw  eldin`  bunnan  bilay  burjuaziyaliq-demokratiyaliq  qayta 

quriliwinin`  ha`m  onin`  milliy  birliginin`  saqlaniwinin`  en`  a`hmiyetli  waziypazi 

boldi.  Sonliqtan  kapitalistlik  Arqanin`  qubladag`i  qul  iyelewshilerge  qarsi  urisi  a`dil 

revolyutsiyaliq  uris  boldi.  shin  ma`nisinde  bul  uris  burjuaziyaliq-demokratiyaliq 

revolyutsiya boldi. 

Miynetkesh  xaliq  birden-aq  uristi  qozg`alan`shi  qul  iyelewshilerge  qarsi 

revolyutsiyaliq  gu`res  sipatinda  tu`sindi.  Linkol`n  armiyag`a  75  min`  iqtiyarlilar 

kerek  dep  ja`riyalag`an  waqitta  jiynaliw  punktine  300  min`  adam  jetip  keldi. 

Rabochiylar qa`niygelikke qaray bo`lek polklar menen rotalar sho`lkemlestirildi. 

Uristin`  da`slepki  eki  jilinda  hu`kimet  og`an  revolyutsiyaliq  tu`s  bermewge 

umtildi.  Qulshiliq  haqqindag`i  ha`m  jerlerdi  biypul  bo`listiriw  haqqindag`i 

ma`selelerdin`  sheshiliwi  izge  qaldirila  berdi.  Bul  xaliq  massalarinda  irenjiwshilikti 

payda etti ha`m armiyag`a qara ta`nlilerdi ken` ko`lemde tartiwg`a kesent berdi. 

Arqa menen qubla ku`shlerinin` o`z-ara qatnasi Arqanin` paydasina sheshiletug`in 

edi. Arqada 22 mln adam jasaytug`in edi. al qublanin` xalqi qara ta`nlilerdi qosqanda 

9 mln nan aspadi. Ol jaqta sanaat derlik joq edi, qul iyelewshiler arqali uzaq dawam 

etken urista jen`e almaytug`inin tu`sindi. 

---

 

68 

Angliya  hu`kimeti  qul  iyelewshilerdi  qorg`aw  ushin  interventsiyasin  baslawg`a 

tayarlandi. 

Biraq 

Angliya 

rabochiylari 

g`alabaliq 

naraziliq 

mitinglerin 

sho`lkemlestirip,  bul  planlardi  u`ziliske  tu`sirdi.  Linkol`nnin`  nizamli  hu`kimetine 

dosliq  qatnasta  bolg`an  Rossiyanin`  pozitsiyasi  da  bug`an  ja`rdemlesti.  Rossiyag`a 

dushpanliq  siyasatin  ju`rgizip  atirg`an  Frantsiya  menen  Angliyaday  emes,  al  o`z 

aldina  AQShtin`  birden-bir  ma`mleket,  boliwin  qa`leytug`in  edi.  1863-jili  AQShqa 

eki  rus  a`skeriy  eskadrasi  jetip  keldi  ha`m  Amerika  ja`miyetshiligi,  jergilikli 

ha`kimiyat  ta`repinen  saltanat  penen  ku`tip  alindi.  Arqanin`  sanaat  ha`m  adam 

resurslari basim edi. 

Hu`kimettin`  ha`m  komandirovaniyanin`  sheshiwshi  ha`reketsizligi  sebepli 

rabochiylar menen fermerlerdin` narazilig`i 1862-jil arqadag`i shtatlardin` barlig`inda 

massaliq  ko`teriliwlerge  alip  keldi.  Linkol`n  hu`kimeti  buring`idan  ko`re  keskinirek 

ha`reket ete basladi. 

1862-jili  prezident  gamstedler  haqqindag`i  nizamdi  tastiyiqladi.  Bul  nizam 

boyinsha  diyxanshiliq  etiwdi  qa`lewshilerdin`  ha`mmesine  arqa  shtatlardag`i  u`lken 

jer esabina biypul menshik jer bo`lip beriliwi ko`zde tutiladi. 

Rabochiylar,  fermerler,  soldatlar  qulshiliqtin`  joq  etiliwin  talap  etti.  sonnan  keyin 

prezident  Linkol`n  qara  deneli  qullardin`  1863-jili  1-yanvar`dan  baslap  azat 

etiletug`ini  haqqindag`i  hu`kimetlik  bildiriwge  qol  qoydi.  Qullardin`  azat  etiliwi 

haqqindag`i  qag`azdin`  taraliwi 

xaliq 

massalari  arasinda  shin  ju`rekten 

maqullawshiliq pikirlerin payda etti. 

Grajdanliq  urisinin`  basinda  AQShtin`  ko`rnekli  aldin`g`i  ma`mleketlik  iskeri 

Avraam  Linkol`n  turg`an  revolyutsiyashil  ku`shler  jen`iske  eristi.  Ol  o`zinin` 

revolyutsiyaliq  ilajlari  sebepli  xaliq  massalari  menen  tig`iz  baylanis  jasawg`a, 

olardin` qollap-quwatlawina eristi. 

Qozg`alan`di bastirg`annan keyin qublada sotsialliq ha`m siyasiy qatnaslardi qayta 

quriw  waziypasi  turdi.  Plantatorlar  qayta  quriwdi  Linkol`n  son`g`i  da`wirde  urisqa 

basshiliq etkeni siyaqli sheshiwshi ta`rizde o`tkeretug`inlig`in tu`sindi. 

Reaktsionerler  Linkol`ndi  o`ltiriwge  qarar  etti.  14-aprel`de,  qublalilar  jen`ilgenin 

moyinlag`annan  bes  ku`n  o`tken  son`,  ol  Vashingtonda  teatrda  saltanatli  tu`rde 

saxnada oyin qoyilip atirg`anda o`zinin`  lojasinda otirg`an jerinde birew oni pistolet 

penen atip o`ltiredi. Qul  iyelewshiler  menen kelisimge keliwdi qa`legen  Arqanin`  iri 

kapitalistleri bul akterdi aqshag`a jallap alg`an edi. 

Linkol`nnin`  o`ltiriliwi  tek  o`sh  aliw  ha`reketi  g`ana  bolip  qalmastan, 

plantatorlardin`  qubla  shtatlari  reaktsiyashil  ta`rtiplerdi  saqlawdi  jen`illetiw 

maqsetinin` 

ko`rinisi 

edi. 

Linkol`nnin` 

o`limi 

Arqanin` 

burjuaziyasinin` 

miynetkeshler  klasina  qarsi  rabochiylarg`a,  fermerlerge,  qulliqtan  qutilg`an  qara 

denelilerge  qarsi  gu`resiw  ushin  awqamlaslar  izlegen  bo`leginin`  pozitsiyasin 

ku`sheytti. 

Buring`i  qul  iyelewshileri  Qublada  Ku-kluks-klan  degen  rasistlik  terrorshiliq 

sho`lkemin du`zdi.  Bul sho`lkemdegiler qara deneli  xaliqti terror  menen qorqitiwg`a 

umtildi.  Ku-kluks-klannin`  ag`zalari  u`stilerine  aq  shapanlar  kiyip,  olar  adamlardi 

o`ltiretug`in edi ha`m o`zlerinin` qarsilaslarin Linch ta`rtibinde sudlaytug`in edi. eski 

u`rp-a`detlerden  paydalanip,  plantatorlar,  aq  deneli  jarlilarg`a  g`ijaq  berip,  qara 

denelilerge qarsi qoyatug`in edi. 

---