Жана тарийх1 Times doc



Yüklə 0,87 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə35/35
tarix24.12.2017
ölçüsü0,87 Mb.
#17349
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   35

 

71 


(dvoryanlik,  ruuxaniylar,  byurgerlik  xam  kresttyanlik)  xukimet  xam  korol`ge  tiyisli 

boldi.  Britaniya  parlamentine  uksap  Shvetsiya  reksdaginda  este  partiyalar 

parlamentlik  gruppirovkalar  keliplesti.  Olar  oz-ara  ishki  siyasiy  makseti  xam  sirtki 

siyasiy  bardarlarin`sh  uliumaligi  menen  birlesti.  Esirese  «shlyapa  xam  kalpak» 

partiyalari  oz-ara  gures  alip  bardi.  XVIII  esirdin  60  jillari    Shvetsiyada  jagday 

keskinlesti  salik  toleushi    katlam  dvoryanlar  menen  birge  oz  xukiklarin 

tenlestiriudi talap etti. Shvetsiyada demokratiyalik duzimge uksagan siyasiy gurestin 

metodi  xam  formasi  tastiyklanip  basladi.  Birak  jas  korol`  Gustav  III  armiyaga 

suyenip  memleketlik  audarispak  jasadi  xam  reksdagti  jana  konstitutsiyani  kollauga 

mejbur etti. Absolyutizmge jakin baskariu  formasi  ornatildi.  Shvetsiyada Gustav  III 

eldi bolinip ketiuden sakladi degen pikir jeriyalandi. Ishki  siyasatinda Gustav III bir 

katar reformalardi otkerdi. Ekonomikalik siyasatinda Gustav III soslovieler arasinda 

beymlesiuge  majbur  boldi.  Korol`  jerlerdi  kobeytiu  ushin  byurgerler  xam 

krestyanlardi  ekonomikalik  xukikikin  keneytti,  birak  dvoryanlik  kollaudan  ayrildi.  

Jana  siyasiy  krizisten  shigiu ushin joldi Gustav III 1788 jili Rossiyaga xujim etip 

eskeriy  avantyura islemekshi boldi. 1789 jili ol oz vlastin keneytip dvoryanlaga karsi 

bagdarlangan  audarispakti  jurgizdi.  1792  jili  ol  kupiya  birge  isleskenlerdin  kolina 

tusti. 


XVIII  esirdits  70  jillarina  shekem  Daniya-Norvegiyan`n  siyasiy  turmisinda 

aytarliktay  xesh  nerse  bolmadi.  Birak  ekonomikalik  rauajlaniui  esirese  sauda 

tarauinda  tez  osti.  Daniya  xam  gertsoglikler  nan  xam  mallardi  eksport  kildi.  XVII 

esirdits  akirinan  baslap  Norvegiya  Evropada  togay  onimlerin  Britan  flotinin 

kurlisi  ushin  axmiyetli  shiyki  zat  ondirisinits  eksporti  boyinsha  jokari  orinda 

turdi.  Bul  deuirde Daniya  xam Norvegiya tovar tasip kop kerejet topladi. Daniyanin 

auil-xojaligi  tomen  boldi.  Korol`ler  Frederik  V  xam  Krestiyan  VII  mamleketti 

baskariu  ukipliligi  bolmaganligi  sebepli  vlast`  toligi  menen  byurokratiya  tobesi 

ministrler kolinda boldi. Daniya Norvegiyada reaktsiyalik rejim ornadi. 1784 jili saray 

audarispagi  netiyjesinde  vlast`  basina  agartiushi  aristokratlar  gruppasi  keldi. 

Reformalar  janalandi.  Diyxanlardin  pomeshiklerge  baginshliligi  jok  etildi, 

ekonomikasinda koplegen shekleuler xam monopoliyalar biykar etildi. 

XVIII  Norvegiyada  eki  medeniyat  payda  boldi.  Kalalilar,  chinovnikler  ofitserler, 

ruuxaniylar Daniya tilinde soylesti, diyxanlar soylesiuinde jergilikli dialektler korinip 

turdi. Norvegiyanin kala medeniyati Daniyanikine jakin boldi. XVIII esirdits ekinshi 

yariminda bul jerde kala burjuaziyasinin milliy oppozitsiyasi duzildi. 

XVIII  esir  dauaminda  Shved-Daniya  antogonizmi  dauam  etti.  Daniya  XVIII 

asirdin 60 jillarinan baslap Rossiya menen aukamlik katnaslarin kolladi. 1741-1743 

jillari  ol  Rossiyaga  karsi  eskeriy  jurisin  basladi,  al  Jeti  jillik  uris  jillarinda 

Prussiyaga karsi alip bardi. 1772 jildan son Gustav III Norvegiyaga kosiliu xakkinda 

pikirge keldi. Sol deuirde Skandinaviya aralik katnaslarinda-paydali teniz saudasin 

korgauga  tiykarlangan  birlesiu  tendentsiyalari  payda  boldi.  Uris  deuirinde  AKSh 

Shvetsiyanin  xem  Daniya-Norvegiyanin  gerezsizligi  ushin  biriktiriushi 

kuralli  neytralitet  baslamasin  berdi  Napoleon  urisinits  akiri  akirinda  Arka 

Evropada  1805j  shekem  anglo-frantsuz  urisina  katnaspagan  Shvetsiya  xem 

Daniya-Norvegiya  eki  terepke  sauda  islep  kop  payda  kordi.  Olar  Frantsiya 

Respublikasi menen katnasti uslap turiudi dauam etti. 1805 jili Napoleon ekspantsiyasi 



 

72 


jakinlap  kelgen  son  jagday  ozgerdi.  Gustav  IV  Adol`f  Frantsiya  menen  uriska 

Shvetsiyani  kosti.  Daniya  Angliyaga  uris  jariyalap,  kontinental  blokadaga  kosilip 

Napoleon  menen  aukam  duzdi.  Budan  Norvegiya  jabirge  ushradi,  elde  ashlik  xam 

narazlik  baslindi.  1808  jildin  basinda  rus-shved  urisi  baslandi.  Rus  askerleri 

Finlyandiyanin  kubla  bolegin  tez  iyelep  1808  jili  martta  Aleksandr  I 

Finlyandiyanin  Rossiyaga  kosilganin  jeriyaladi.  Patsha  liberal  siyasat  jurgizip 

Finlyandiyalilarga  ulken  avtonomiya  ajratti.  Finlyandiya  Rossiya  imperiyasina 

ulli  Finlyandiya  knyazligi  sipatinda  kirip  ozinin  xukimeti-senat  byudjeti  bolip 

buringi  Shved  nizami  oz  kushinde  kaldi.  1812  jili  Finlyandiya  kuralli  kushleri 

duzildi xam kiyratiushi uristan kutildi. 

1808 jili Frantsiya xam Daniya Shvetsiyaga uris jeriyalagannan son ekonomikalik 

jagday  keskin  temenledi.  Reksdag  absolyutizmge  shek  koyiushi  jana 

konstitutsiyani  kabil  etti.  Karl  XIII  korol`  boldi.  Reksdagtin  taxt  miyrasxori  etip 

Napoleon  marshali  J.V.Bernadotani  sayladi.  Ol  jana-Karl  Yuxan  degen  atka  iye 

boldi.  Elde  burjuaziyalik  xarakterdegi  ozgerisler  boldi.  Shvetsiya  uriska  1813  jili 

baslap  kiristi,  onin  pozitsiyasi  Rossiya  ushin  uatandarlik  urista  ulken exmiyetke  iye 

boldi.  1813-1814  jillari  Karl  Yuxan  ruslar,  prus  xam  shved  eskerleri  kirgen  soyuz 

armiyalarinin  birinin  bas  baskariushisi  boldi.  Usi  armiyanin  bir  bolimin 

Daniyaga  karsi  jiberdi,  Napoleonga  karasli  bolgan  Norvegiyani  tinishlik  kelisimi 

menen  Shved  koronasinin  paydasina  alip  berdi.  Norvegiya  xalki  Kil`  traktatinits 

sharayatina  baginiudan  bas  tartti.  Elde  Kristian  Frederik  basshiligindagi  milliy 

azatlik xereketleri baslandi. 1814 jili fevral`da Norvegiyanin gerezsizligi jeriyalandi 

uakitsha  xukimet  kaliplesti. Martta  mamleketlik  jiynaliska saylau boldi. May ayinda 

Eydsvoll jerinde sol deuirge ten demokratiyalik jol  menen konstitutsiya kabil etti. 

Basli  nizamdi  kayta  isleude  duziushiler  Evropa  xam  arka  Amerikanin  aldingi 

konstitutsiyalik  tejriybesinen  paydalandi.  Konstitutsiyaga  vlastti  sheklengen-

liberallik  boliu  printsipinen  baska  Russonin  demokratiyalik  printsipi-xaliktin 

suverenligi de kiritildi. Prints Kristian Frederik Norvegiya korol`i etip saylandi. 1814 

jili  bexarde  Evropada  uristin  tamalaniui  jas  mamlekettin  sirtki  siyasiy  jagdayin 

tomenletti.  Iyul`  avgustte  dauam  etken  shvedler  xam  Norvegiyallilar  arasindagi 

askeriy xareketler skandinaviyalilar aralik urisi tariyxinda en songisi boldi. Kristian 

Frederik  taxtti  taslap  Daniyaga  kaytti.  Norvegiyada  Karl  XPI  korol`  etip  saylandi. 

Jana eki birlesken mamleket «Shvetsiya xam Norvegiya birlesken korol`likleri» dep 

ataldi. 1814 jildagi Norvegiyadagi uakiyalar milliy azatlik burjuaziyalik revolyutsiyalik 

xareketler  edi.  1815  jili  Arka  Evropanin  siyasiy  kartasi  belgili  darejede  ozgerdi  eki 

mamleket 

duzilip- 

birinshiden 

Finlyandiya 

xam 


Norvegiya 

Rossiya 


imperiyasinin  kuraminda,  ekinshiden  Shvetsiyanin  kuraminda  turdi.  Shvetsiya 

kontinentte  songi  iyeligi-aldingi  Pomiraniyadan  ayrildi  ol  Prussiyaga  tiysli 

boldi. Daniya Norvegiyadan ayrilip ozinde Islandiya, Grenlandiya, Farer ataularin 

xam  arka  german  gertsoglikleri-Shlezvig  xam  Gol`shteyndi  alip  kaldi.  Nemets 

tilindegi  gertsogliklerdi  saklap  kalgani  keleshekte  Daniyaga  kop  kiyinshilikdardi  alip 

keldi.  Usilay  etip  Napoleon  urislari  natiyjesinde  mamleketlerdin  arkaevropa 

sistemasinda milliy mamleketlerdin keliplesiu jolinda exmiyetli kozgalis boldi. 

1815-1870 jillardagi arka Evropa. Kapitalizmnin tastiyklaniui  xem demokratiyanin 

ornauinin  baslamasi.  XIX-esirdin  birinshi  yariminda  Arka  Evropa  ellerinde  xaliktin 



 

73 


osiui dauam etti. XIX esirdits 30 jillarinda kayta tikleniu baslandi. Angliya xam baska 

sanaati  rauajlangan  ellerde  auil-xojalik  onimine  talap  kusheygenligine  baylanisli 

Daniyada  agrarlik  sektor  keskin  koterildi.  Usi  dauirde  Skandinaviya  jarliliktan 

shigip  rauajlangan  regionga  ailandi.  30-jillardan  baslap  Arka  Evropa  ellerinde 

sanaat revolyutsiyasi baslandi. Angliyadan stanoklar akelinip, zamanagoy zavod xem 

fabrikalar  kurilip  basladi,  al  40-jillari  temir  jollar  kurildi.  Norvegiyada  sauda  floti 

tez  rauajlandi.  Skandinaviyanin  barlik  ellerinde  agrarlik  reformalar  emeliy 

jumakdandi,  pomeshikler  xojaligi  kapitalistlerge  otti,  kayta  islengen  jerlerdin  belgili 

bolimi  diyxanlar  kolina  otti,  xam  ishte  katlamga  beliniu  protsesi  baslandi.  Bir 

terepten  bay  diyxanlar  katlami  tiykargi  onimdi  ondiriushiler  boldi,  ekinshi 

terepten  jersiz  diyxanlar  massasi  payda  boldi.  Sonin  menen  birge  ortangi  katlam 

intelegentsiya  keliplesti.  Miynet  bazari  xaliktin  barligin  jumis  penen  temiynley 

almadi. 

40-50   jillari    Arka   Evropa   ellerinen   Arka   Amerikaga  massalik emigratsiya 

baslandi.  Rossiya  bazarinin  jakin  xam  arzan  bolganligi            sebepli            Finlyandiya      

ekonomikalik            terepten  rauajlandi,      xalik      xojaliginin  basli  taraui-agashti  kayta 

isleude erte sanaat revolyutsiyasi baslandi. Arka Evropa ellerinde finans sistemasinin 

aste  turaklasiui  ekonomikalik  osiudin  axmiyetli  sebebi  boldi.  Evropada  siyasiy 

katnaslarinda  aldagi  restovratsiya  Skandinaviyaga  oz  tesirin  tiygizbedi.  Daniyada 

eldin  rauajlaniui  ushin  «konstitutsiyalik  absolyutizm»  kesent  bersede  bul  jerde 

demokratiyalik  duzimge  ten  normalar  kopshilik  taraudi  tastiykladi.  Bul  deuirdegi 

Daniya  korol`leri  ozin-ozi  baskariu  tertibin      saklaushi  siyasatti  jurgiziuge  xareket 

etti, birak liberal-demokratiyalik  xarekettin kushi astinda jol beriuge mejbur boldi. 

Shvetsiya  xam  Norvegiyada  konservativ  baskargan  Karl  XIV  Yuxannin  ornina 

1848 jili onin balasi Oskar I boldi. XIX esirdin 30 jillarinda revolyutsiyalik tolkin 

Skandinaviya ellerinde kala katlami xam diyxanlardin ken oppozitsiyalik xereketine 

alip  keldi.  Shvetsiya  xam  Daniyada  liberallik,  Norvegiyada  milliy  demokratiyalik 

30  jillardagi  Norvegiyadagi  kushli  diyxanlar  oppozitsiyasi,  40  jillardagi 

Daniyadagi sotsiallik, ekonomikalik ozgerislerdits netiijesi edi. 

Daniyadagi  liberallik  xereket  30  jillarga  kelip  provitsiya  jiynalisinin  shakirigina 

eristi,  onda  puxaralar  erkinligi,  absolyutizmnin  shekleniui  xam  parlamenttin 

shakirigi  tezlik  penen  xareketke  keldi.  40  jillari  bul  lozunglar  kennen  diyxanlar 

xereketi menen iske asti. Oppozitsiya basinda natsional-liberallar turdi, olar siyasiy 

duzim  reformasinan  baska  til  belgisi  boyinsha  Shlezvig  belimine  xam  onin  Daniya 

xalkinan  turgan  rayonlardin  Daniyaga  kosiliuin  talap  etti.  40  jillardan  baslap 

Skandinaviya  ellerinde  deslep  Daniyada,  son  Shvetsiya  xam  Norvegiyada  liberal 

intelegentsiya  arasinda  barlik  arka  ellerdin  siyasiy  xam  medeniy  uliumaligan 

kollaushi  xareket  duzildi.  Daniyada  siyasiy  skandinavizm-skandinavlilardin 

birlesip  shlezvigtegi  german  tesirine  karsi  kural  sipatinda  karadi,  al  Shvetsiyada 

buni  Norvegiyaga  baginiu  dep  esapladi.  1848-1849  jillari  revolyutsiyalik 

kozgalanlar Skandinaviya ellerine ulken tesir korsetti. Massalik manifestattsiya tesiri 

astinda  Kopengagende  jana  korol`  Frederik  VII  kork`p  eldi  baskariuga  natsional- 

liberallardi  shakirdi,  son  1849  jili  Milliy  jiynalista  demokratiyalik  konstitutsiyani 

kabil  etti.  Absolyutizm  kuladi,  Daniyada  eki  palatali  parlament,  galaba  saylau 

xukiki xem demokratiyalik erkinlikler keneytildi. 



 

74 


1848  jili  nemets  xalki  Daniya  xalki  xalkina  karsi  shikti.  Konfliktka Prussiya 

xem  baska  german  memleketleri  aralasti.  Uris  baslandi,  oni  tek  Rossiya  xam 

baska  ulli  derjavalar  toktatti.  1850  jili  arka  german  gertsogliginde  Daniya  korol`i 

vlasti  kayta  tiklendi.  50-60  jillari  Arka  Evropa  ellerinde  ekonomika  osti, 

kapitalizmnin erkin rauajlaniui  ushin  barlik  toskinliklar  jok  etildi.  Usi  deuirde 

Skandinaviya sanaat xem transportti finanslik temiynleushi iri bankler duzildi. 60 

jillari  Shvetsiya  xem  Norvegiyada  demokratiyalik  duzim  ornadi.  1865-1866  jillari 

tomennen  sheklengen  reforma  otkerildi  xem  riksdag  eki  palatali  parlamentke 

aylandi. 50-60 jillari Finlyandiyada kep ezgerisler bodi. 1858 jili jumis ondirisin alip 

bariu  tek  shved  emes,  fin  tilinde  de  alip  bariu  xakkinda  karar  kabil  etti.  1863 

jildan  baslap  xer  bes  jildan  bir  ret  tort  katlamdagi  landtaglar  jiinalisi  boldi. 

Kapitalizmge  otiushi  bir  katar  reformalar  otkerildi.  Avtonom  Finlyandiya  tez  arada 

Rossiya  imperiyasinin  ekonomikalik  xem  siyasiy  katnaslarinda  aldagi  bolimine 

aylandi. 

 

Tayanish so`zler: 

Absolyutizm,  Karl  XI,  Gustav  III,  liberal  intelegentsiya,  emigratsiya,  Reksdag, 

Pomiraniya, Frederik VII,  temir jol. 

Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat 

 

1.



 

Diplomaticheskiy slovar` v 3 tomax. Moskva 1986 g.  

2.

 

Vsemirnaya istoriya 5. 6. 7. chasti Moskva. Izd. Nauka.  



3.

 

Istoriya diplomatii v pyati tomax. Moskva 1959-1979 godi.  



4.

 

Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. Perviy period A. V. ADO.  Moskva 



1986 g.  

5.

 



Mejdunarodniy ejegodnik. Za 1990 g. M. 1991 g. 

6.

 



Jahan tarixi. S.I.Gabrilyan, A.T.Xaliev. Toshkent 2002. 

 



 

75 


 

 

 



 

 

 



 

 

MAZMUNI 

KIRISIW 

1-Tema: Angliya XVII a`sirde 



2-Tema: Frantsiya XVII a`sir aqiri XIX a`sir basinda 

3-Tema: Germaniya XVII-XIX a`sirlerde 



19 

4-Tema: 


A

A

n



n

g

g



l

l

i



i

y

y



a

a

 



 

k

k



o

o

l



l

o

o



n

n

i



i

y

y



a

a

l



l

a

a



r

r

i



i

n

n



i

i

n



n

`

`



 

 

g



g

`

`



a

a

`



`

r

r



e

e

z



z

s

s



i

i

z



z

l

l



i

i

g



g

i

i



 

 

u



u

s

s



h

h

i



i

n

n



 

 

g



g

u

u



r

r

e



e

s

s



i

i

.



.

 

 



A

A

Q



Q

S

S



h

h

 



 

d

d



u

u

`



`

z

z



i

i

l



l

i

i



w

w

i



i

 

 



24 

5-Tema: Italiya XVIII-XIX a`sirde 

31 

6-Tema: Rossiya XIX a`sirde 



35 

7-Tema: Latin Amerikasinda g`a`rezsiz ma`mleketlerdin` du`ziliwi 

40 

8-tema: 1815-1831- jillardag`i Evropa 



45 

9-Tema: Angliyadag`i Chartistler ha`reketi 

52 

10-Tema: Evropadag`i 1848- jilg`i burjuaziyaliq-demokratiyaliq 



revolyutsiyalar 

55 


11-Tema: Frantsiya ekinshi imperiya da`wirinde 

60 


12-Tema: Amerikadag`i grajdanliq uris 

65 


13-Tema: Jana deuirde Skandinaviya ellerinin` tariyixi 

70 


 


 

76 


 

Yüklə 0,87 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   35




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə