71
(dvoryanlik, ruuxaniylar, byurgerlik xam kresttyanlik) xukimet xam korol`ge tiyisli
boldi. Britaniya parlamentine uksap Shvetsiya reksdaginda este partiyalar
parlamentlik gruppirovkalar keliplesti. Olar oz-ara ishki siyasiy makseti xam sirtki
siyasiy bardarlarin`sh uliumaligi menen birlesti. Esirese «shlyapa xam kalpak»
partiyalari oz-ara gures alip bardi. XVIII esirdin 60 jillari Shvetsiyada jagday
keskinlesti salik toleushi katlam dvoryanlar menen birge oz xukiklarin
tenlestiriudi talap etti. Shvetsiyada demokratiyalik duzimge uksagan siyasiy gurestin
metodi xam formasi tastiyklanip basladi. Birak jas korol` Gustav III armiyaga
suyenip memleketlik audarispak jasadi xam reksdagti jana konstitutsiyani kollauga
mejbur etti. Absolyutizmge jakin baskariu formasi ornatildi. Shvetsiyada Gustav III
eldi bolinip ketiuden sakladi degen pikir jeriyalandi. Ishki siyasatinda Gustav III bir
katar reformalardi otkerdi. Ekonomikalik siyasatinda Gustav III soslovieler arasinda
beymlesiuge majbur boldi. Korol` jerlerdi kobeytiu ushin byurgerler xam
krestyanlardi ekonomikalik xukikikin keneytti, birak dvoryanlik kollaudan ayrildi.
Jana siyasiy krizisten shigiu ushin joldi Gustav III 1788 jili Rossiyaga xujim etip
eskeriy avantyura islemekshi boldi. 1789 jili ol oz vlastin keneytip dvoryanlaga karsi
bagdarlangan audarispakti jurgizdi. 1792 jili ol kupiya birge isleskenlerdin kolina
tusti.
XVIII esirdits 70 jillarina shekem Daniya-Norvegiyan`n siyasiy turmisinda
aytarliktay xesh nerse bolmadi. Birak ekonomikalik rauajlaniui esirese sauda
tarauinda tez osti. Daniya xam gertsoglikler nan xam mallardi eksport kildi. XVII
esirdits akirinan baslap Norvegiya Evropada togay onimlerin Britan flotinin
kurlisi ushin axmiyetli shiyki zat ondirisinits eksporti boyinsha jokari orinda
turdi. Bul deuirde Daniya xam Norvegiya tovar tasip kop kerejet topladi. Daniyanin
auil-xojaligi tomen boldi. Korol`ler Frederik V xam Krestiyan VII mamleketti
baskariu ukipliligi bolmaganligi sebepli vlast` toligi menen byurokratiya tobesi
ministrler kolinda boldi. Daniya Norvegiyada reaktsiyalik rejim ornadi. 1784 jili saray
audarispagi netiyjesinde vlast` basina agartiushi aristokratlar gruppasi keldi.
Reformalar janalandi. Diyxanlardin pomeshiklerge baginshliligi jok etildi,
ekonomikasinda koplegen shekleuler xam monopoliyalar biykar etildi.
XVIII Norvegiyada eki medeniyat payda boldi. Kalalilar, chinovnikler ofitserler,
ruuxaniylar Daniya tilinde soylesti, diyxanlar soylesiuinde jergilikli dialektler korinip
turdi. Norvegiyanin kala medeniyati Daniyanikine jakin boldi. XVIII esirdits ekinshi
yariminda bul jerde kala burjuaziyasinin milliy oppozitsiyasi duzildi.
XVIII esir dauaminda Shved-Daniya antogonizmi dauam etti. Daniya XVIII
asirdin 60 jillarinan baslap Rossiya menen aukamlik katnaslarin kolladi. 1741-1743
jillari ol Rossiyaga karsi eskeriy jurisin basladi, al Jeti jillik uris jillarinda
Prussiyaga karsi alip bardi. 1772 jildan son Gustav III Norvegiyaga kosiliu xakkinda
pikirge keldi. Sol deuirde Skandinaviya aralik katnaslarinda-paydali teniz saudasin
korgauga tiykarlangan birlesiu tendentsiyalari payda boldi. Uris deuirinde AKSh
Shvetsiyanin xem Daniya-Norvegiyanin gerezsizligi ushin biriktiriushi
kuralli neytralitet baslamasin berdi Napoleon urisinits akiri akirinda Arka
Evropada 1805j shekem anglo-frantsuz urisina katnaspagan Shvetsiya xem
Daniya-Norvegiya eki terepke sauda islep kop payda kordi. Olar Frantsiya
Respublikasi menen katnasti uslap turiudi dauam etti. 1805 jili Napoleon ekspantsiyasi
72
jakinlap kelgen son jagday ozgerdi. Gustav IV Adol`f Frantsiya menen uriska
Shvetsiyani kosti. Daniya Angliyaga uris jariyalap, kontinental blokadaga kosilip
Napoleon menen aukam duzdi. Budan Norvegiya jabirge ushradi, elde ashlik xam
narazlik baslindi. 1808 jildin basinda rus-shved urisi baslandi. Rus askerleri
Finlyandiyanin kubla bolegin tez iyelep 1808 jili martta Aleksandr I
Finlyandiyanin Rossiyaga kosilganin jeriyaladi. Patsha liberal siyasat jurgizip
Finlyandiyalilarga ulken avtonomiya ajratti. Finlyandiya Rossiya imperiyasina
ulli Finlyandiya knyazligi sipatinda kirip ozinin xukimeti-senat byudjeti bolip
buringi Shved nizami oz kushinde kaldi. 1812 jili Finlyandiya kuralli kushleri
duzildi xam kiyratiushi uristan kutildi.
1808 jili Frantsiya xam Daniya Shvetsiyaga uris jeriyalagannan son ekonomikalik
jagday keskin temenledi. Reksdag absolyutizmge shek koyiushi jana
konstitutsiyani kabil etti. Karl XIII korol` boldi. Reksdagtin taxt miyrasxori etip
Napoleon marshali J.V.Bernadotani sayladi. Ol jana-Karl Yuxan degen atka iye
boldi. Elde burjuaziyalik xarakterdegi ozgerisler boldi. Shvetsiya uriska 1813 jili
baslap kiristi, onin pozitsiyasi Rossiya ushin uatandarlik urista ulken exmiyetke iye
boldi. 1813-1814 jillari Karl Yuxan ruslar, prus xam shved eskerleri kirgen soyuz
armiyalarinin birinin bas baskariushisi boldi. Usi armiyanin bir bolimin
Daniyaga karsi jiberdi, Napoleonga karasli bolgan Norvegiyani tinishlik kelisimi
menen Shved koronasinin paydasina alip berdi. Norvegiya xalki Kil` traktatinits
sharayatina baginiudan bas tartti. Elde Kristian Frederik basshiligindagi milliy
azatlik xereketleri baslandi. 1814 jili fevral`da Norvegiyanin gerezsizligi jeriyalandi
uakitsha xukimet kaliplesti. Martta mamleketlik jiynaliska saylau boldi. May ayinda
Eydsvoll jerinde sol deuirge ten demokratiyalik jol menen konstitutsiya kabil etti.
Basli nizamdi kayta isleude duziushiler Evropa xam arka Amerikanin aldingi
konstitutsiyalik tejriybesinen paydalandi. Konstitutsiyaga vlastti sheklengen-
liberallik boliu printsipinen baska Russonin demokratiyalik printsipi-xaliktin
suverenligi de kiritildi. Prints Kristian Frederik Norvegiya korol`i etip saylandi. 1814
jili bexarde Evropada uristin tamalaniui jas mamlekettin sirtki siyasiy jagdayin
tomenletti. Iyul` avgustte dauam etken shvedler xam Norvegiyallilar arasindagi
askeriy xareketler skandinaviyalilar aralik urisi tariyxinda en songisi boldi. Kristian
Frederik taxtti taslap Daniyaga kaytti. Norvegiyada Karl XPI korol` etip saylandi.
Jana eki birlesken mamleket «Shvetsiya xam Norvegiya birlesken korol`likleri» dep
ataldi. 1814 jildagi Norvegiyadagi uakiyalar milliy azatlik burjuaziyalik revolyutsiyalik
xareketler edi. 1815 jili Arka Evropanin siyasiy kartasi belgili darejede ozgerdi eki
mamleket
duzilip-
birinshiden
Finlyandiya
xam
Norvegiya
Rossiya
imperiyasinin kuraminda, ekinshiden Shvetsiyanin kuraminda turdi. Shvetsiya
kontinentte songi iyeligi-aldingi Pomiraniyadan ayrildi ol Prussiyaga tiysli
boldi. Daniya Norvegiyadan ayrilip ozinde Islandiya, Grenlandiya, Farer ataularin
xam arka german gertsoglikleri-Shlezvig xam Gol`shteyndi alip kaldi. Nemets
tilindegi gertsogliklerdi saklap kalgani keleshekte Daniyaga kop kiyinshilikdardi alip
keldi. Usilay etip Napoleon urislari natiyjesinde mamleketlerdin arkaevropa
sistemasinda milliy mamleketlerdin keliplesiu jolinda exmiyetli kozgalis boldi.
1815-1870 jillardagi arka Evropa. Kapitalizmnin tastiyklaniui xem demokratiyanin
ornauinin baslamasi. XIX-esirdin birinshi yariminda Arka Evropa ellerinde xaliktin
73
osiui dauam etti. XIX esirdits 30 jillarinda kayta tikleniu baslandi. Angliya xam baska
sanaati rauajlangan ellerde auil-xojalik onimine talap kusheygenligine baylanisli
Daniyada agrarlik sektor keskin koterildi. Usi dauirde Skandinaviya jarliliktan
shigip rauajlangan regionga ailandi. 30-jillardan baslap Arka Evropa ellerinde
sanaat revolyutsiyasi baslandi. Angliyadan stanoklar akelinip, zamanagoy zavod xem
fabrikalar kurilip basladi, al 40-jillari temir jollar kurildi. Norvegiyada sauda floti
tez rauajlandi. Skandinaviyanin barlik ellerinde agrarlik reformalar emeliy
jumakdandi, pomeshikler xojaligi kapitalistlerge otti, kayta islengen jerlerdin belgili
bolimi diyxanlar kolina otti, xam ishte katlamga beliniu protsesi baslandi. Bir
terepten bay diyxanlar katlami tiykargi onimdi ondiriushiler boldi, ekinshi
terepten jersiz diyxanlar massasi payda boldi. Sonin menen birge ortangi katlam
intelegentsiya keliplesti. Miynet bazari xaliktin barligin jumis penen temiynley
almadi.
40-50 jillari Arka Evropa ellerinen Arka Amerikaga massalik emigratsiya
baslandi. Rossiya bazarinin jakin xam arzan bolganligi sebepli Finlyandiya
ekonomikalik terepten rauajlandi, xalik xojaliginin basli taraui-agashti kayta
isleude erte sanaat revolyutsiyasi baslandi. Arka Evropa ellerinde finans sistemasinin
aste turaklasiui ekonomikalik osiudin axmiyetli sebebi boldi. Evropada siyasiy
katnaslarinda aldagi restovratsiya Skandinaviyaga oz tesirin tiygizbedi. Daniyada
eldin rauajlaniui ushin «konstitutsiyalik absolyutizm» kesent bersede bul jerde
demokratiyalik duzimge ten normalar kopshilik taraudi tastiykladi. Bul deuirdegi
Daniya korol`leri ozin-ozi baskariu tertibin saklaushi siyasatti jurgiziuge xareket
etti, birak liberal-demokratiyalik xarekettin kushi astinda jol beriuge mejbur boldi.
Shvetsiya xam Norvegiyada konservativ baskargan Karl XIV Yuxannin ornina
1848 jili onin balasi Oskar I boldi. XIX esirdin 30 jillarinda revolyutsiyalik tolkin
Skandinaviya ellerinde kala katlami xam diyxanlardin ken oppozitsiyalik xereketine
alip keldi. Shvetsiya xam Daniyada liberallik, Norvegiyada milliy demokratiyalik
30 jillardagi Norvegiyadagi kushli diyxanlar oppozitsiyasi, 40 jillardagi
Daniyadagi sotsiallik, ekonomikalik ozgerislerdits netiijesi edi.
Daniyadagi liberallik xereket 30 jillarga kelip provitsiya jiynalisinin shakirigina
eristi, onda puxaralar erkinligi, absolyutizmnin shekleniui xam parlamenttin
shakirigi tezlik penen xareketke keldi. 40 jillari bul lozunglar kennen diyxanlar
xereketi menen iske asti. Oppozitsiya basinda natsional-liberallar turdi, olar siyasiy
duzim reformasinan baska til belgisi boyinsha Shlezvig belimine xam onin Daniya
xalkinan turgan rayonlardin Daniyaga kosiliuin talap etti. 40 jillardan baslap
Skandinaviya ellerinde deslep Daniyada, son Shvetsiya xam Norvegiyada liberal
intelegentsiya arasinda barlik arka ellerdin siyasiy xam medeniy uliumaligan
kollaushi xareket duzildi. Daniyada siyasiy skandinavizm-skandinavlilardin
birlesip shlezvigtegi german tesirine karsi kural sipatinda karadi, al Shvetsiyada
buni Norvegiyaga baginiu dep esapladi. 1848-1849 jillari revolyutsiyalik
kozgalanlar Skandinaviya ellerine ulken tesir korsetti. Massalik manifestattsiya tesiri
astinda Kopengagende jana korol` Frederik VII kork`p eldi baskariuga natsional-
liberallardi shakirdi, son 1849 jili Milliy jiynalista demokratiyalik konstitutsiyani
kabil etti. Absolyutizm kuladi, Daniyada eki palatali parlament, galaba saylau
xukiki xem demokratiyalik erkinlikler keneytildi.
74
1848 jili nemets xalki Daniya xalki xalkina karsi shikti. Konfliktka Prussiya
xem baska german memleketleri aralasti. Uris baslandi, oni tek Rossiya xam
baska ulli derjavalar toktatti. 1850 jili arka german gertsogliginde Daniya korol`i
vlasti kayta tiklendi. 50-60 jillari Arka Evropa ellerinde ekonomika osti,
kapitalizmnin erkin rauajlaniui ushin barlik toskinliklar jok etildi. Usi deuirde
Skandinaviya sanaat xem transportti finanslik temiynleushi iri bankler duzildi. 60
jillari Shvetsiya xem Norvegiyada demokratiyalik duzim ornadi. 1865-1866 jillari
tomennen sheklengen reforma otkerildi xem riksdag eki palatali parlamentke
aylandi. 50-60 jillari Finlyandiyada kep ezgerisler bodi. 1858 jili jumis ondirisin alip
bariu tek shved emes, fin tilinde de alip bariu xakkinda karar kabil etti. 1863
jildan baslap xer bes jildan bir ret tort katlamdagi landtaglar jiinalisi boldi.
Kapitalizmge otiushi bir katar reformalar otkerildi. Avtonom Finlyandiya tez arada
Rossiya imperiyasinin ekonomikalik xem siyasiy katnaslarinda aldagi bolimine
aylandi.
Tayanish so`zler:
Absolyutizm, Karl XI, Gustav III, liberal intelegentsiya, emigratsiya, Reksdag,
Pomiraniya, Frederik VII, temir jol.
Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat
1.
Diplomaticheskiy slovar` v 3 tomax. Moskva 1986 g.
2.
Vsemirnaya istoriya 5. 6. 7. chasti Moskva. Izd. Nauka.
3.
Istoriya diplomatii v pyati tomax. Moskva 1959-1979 godi.
4.
Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. Perviy period A. V. ADO. Moskva
1986 g.
5.
Mejdunarodniy ejegodnik. Za 1990 g. M. 1991 g.
6.
Jahan tarixi. S.I.Gabrilyan, A.T.Xaliev. Toshkent 2002.
75
MAZMUNI
KIRISIW
3
1-Tema: Angliya XVII a`sirde
4
2-Tema: Frantsiya XVII a`sir aqiri XIX a`sir basinda
8
3-Tema: Germaniya XVII-XIX a`sirlerde
19
4-Tema:
A
A
n
n
g
g
l
l
i
i
y
y
a
a
k
k
o
o
l
l
o
o
n
n
i
i
y
y
a
a
l
l
a
a
r
r
i
i
n
n
i
i
n
n
`
`
g
g
`
`
a
a
`
`
r
r
e
e
z
z
s
s
i
i
z
z
l
l
i
i
g
g
i
i
u
u
s
s
h
h
i
i
n
n
g
g
u
u
r
r
e
e
s
s
i
i
.
.
A
A
Q
Q
S
S
h
h
d
d
u
u
`
`
z
z
i
i
l
l
i
i
w
w
i
i
24
5-Tema: Italiya XVIII-XIX a`sirde
31
6-Tema: Rossiya XIX a`sirde
35
7-Tema: Latin Amerikasinda g`a`rezsiz ma`mleketlerdin` du`ziliwi
40
8-tema: 1815-1831- jillardag`i Evropa
45
9-Tema: Angliyadag`i Chartistler ha`reketi
52
10-Tema: Evropadag`i 1848- jilg`i burjuaziyaliq-demokratiyaliq
revolyutsiyalar
55
11-Tema: Frantsiya ekinshi imperiya da`wirinde
60
12-Tema: Amerikadag`i grajdanliq uris
65
13-Tema: Jana deuirde Skandinaviya ellerinin` tariyixi
70
Dostları ilə paylaş: |