5
Angliya shirkewin kirgiziw siyasatina qarsi ko`terilis kelip shiqti. Korol` armiyasi
ko`terilisti bastira almadi.
Karl I aqsha jetispegennen 1640-jili aprel`de 11 jil u`zilisten keyin parlamentti
shaqirdi joq.
Pravo xaqqinda petitsiyada talaplar qoyildi.
Parlament Shotlandiya menen baylanisti jaqsiladi. Karl I parlamentti tarqatti. Bul
qisqa parlament dep ataldi.
Jan`a parlament shaqirdi. Bul parlamen uzaq parlament dep ataldi. 12 j.(1640 -
1652). Uzaq parlamentti korol` en` jaqin ken`esishi Lord kantsler Strafordti qamadi.
Massa ta`siri menen Korol` I Strafordti o`lim jazasina, al Arxiepiskop Lord o`ltirildi.
Parlamentte stat`ya, zakonlar payda boldi. Parlament o`z qarari boyinsha korabl`
salgirtin biyikarladi. Parlamenttin` ruxsatisiz endi saliq jiynamadi.
«Remonstratsiya dokumentin» qabil etti. Korol` administratsiyasina parlament
basqariw jollarin ko`rsetti. G`Prava xaqqindaG` petitsiya qayta ko`rip shig`ildi.
Korol` oppozitsiyani joq etiwge kiristi. Oppozitsiya ko`semi London Sitige jasirindi.
1642-jil Korol` Arka Angliyag`a ketti Parlament gu`reske tayarliqti basladi. 1642 j.
22 avgust Korol` parlamentke uris jariyalandi. Korol` menen parlament arasinda
grajdanliq uris baslandi.
1642-1649 jillari dawam etti. Uris 2 periodka bo`lindi. Arka ha`m arqa batis
grafliqlar korol` ta`rtipine o`tti. Feodalliq ta`rtip ku`shli edi. Ekonomikaliq
rawajlaniw boyinsha tuslik, shig`is, orayliq sanaat rayonlari parlament ta`repinde
boldi. Barliq port sawda sanaat bo`limleri kuwatladi. Port London qalasi boldi.
Kavalerler korol` ta`repinde
Parlament ta`repinde domalaq baslilar xizmet etti.
Korol` armiyasi dvoryanlar qurallang`an. Parlament armiyasi ha`lsiz armiya
boladi. Grajdanlar urisi barisinda parlamentte presveteranlar bas rol` atqaradi. Olarg`a
bay monopolist bankir, jan`a iri jer iyeleri kirdi. Revolyutsiyanin` bas jen`isi
bekkemlendi. Indipendentler orta ha`m mayda dvoryan bay diyxan (eomenler) mayda
sawdeger o`nermentler boladi. Indipendentler parlament vlasti menen 1642-48
jillarda Angliya burjuaziyaliq revolyutsiyasin ha`reketke keltiriwshi ku`shler xaliq
massasi boldi. Grajdanliq uris basinda bir neshshe jen`iske eristi. Press veteranlar
jasirin korol` menen is ju`rgizdi. Parlament siyasatina Angliya ja`rdemshi topari
Oliver Kromvel` basshilig`inda Indipendentler a`tirapina ja`mlesti. Ol 1594 jil mayda
dvoryan sem`yasinda tuwildi. Kromvel` o`nerment ha`m eomen otryadin du`zdi.
1644 jil iyul`de Marsten Mure janinda temir qaptallar Korol` armiyasi u`stinnen
jen`iske eristi.
1645-jili Kromvel` armiyada reforma qabil etti. Na`spi janindag`i sawashta Korol`
armiyasi qiyratildi. Artilleriya a`skeriy qurallar, diplomattin` xatlari qolg`a tu`sti.
Korol` parlament penen tinishliq pitimin du`zdi. Evropa ma`mleketlerinen ja`rdem
soradi. Korol`di qorshawg`a aliw 1646 jili parlamenke o`tti. Karl I Shotlandiyag`a
qaship ketti. Satqinlardin` ja`rdemi menen 400 ju`z min` sterlling alip Angliyada
Karldi tutip berdi. Parlament ayrim ilajlar o`tkerdi. Parlament korol` ha`m episkop
(jerlerin konfiskatsiyaladi) satip jiberdi.
6
Parlament dvoryan ta`repinen korol`g`a to`lenetug`in ritsarliq derjanie salig`in
biykar etti. Biraq parlament korol`g`a dvoryaliq to`lemdi joq etkeni menen
diyxanlardin` barliq to`lemleri saqlanip qaldi.
Parlament “qorshaw” siyasati barliq nizamliqlardi toqtatti.
Grajdanliq uris tamam boldi. Massa revolyutsiyadan hesh na`rse alalmadi.
Kromvel armiyasi ishinde jikshilik payda boldi, massa indipendentlerdi shekley
basladi, soldatlar lebellerler (ten`lewshi) a`tirapina toplandi. Basshisi Djon Lilberin
boldi. Leberellerler partiyasi qala mayda burjuaziyasinan ibarat boldi. Korol` vlasti
biykarlanip parlamentte Lordlar (deput) palatasi joq etildi. Juwap retinde, uris tamam
boldi dep armiyani tarqatti. Armiya basshilari Grantlar ta`repine o`tiwdi talap etti.
Soldatlarg`a grantlar basshiliq etti. 1646 jil vlasti basip aldi. Eldegi turmis armiya
qolina o`tti. 1 Ofitser independentler. 2. Soldatlar- lebellerler. Olar
1. Ofitserlerdin` saylaw pravasin ken`eytti. Mu`lik tsenzasin talap etti.
2. Sawda sanaati monopoliyaliq pravosin joq etiw,
3. Joqarg`i vlast` parlamantke beriliwin talap etti.
1647 jili Armiya konferentsiyasi shaqirildi. Konferetsiyada saylaw huqiqlari
haqqinda ma`sele ko`rilip shig`ildi. Grantlar menen lebellerler konstitutsiya
ma`selesinde de kelispedi. Obshina palatasi Angliyani respublika dep atadi.
Lebellerler grantlar Angliyada Monarxiyani saqlap qaliwdi oyladi.
Korol`, parlamenten qaship Uayt atawina barip shotland reaktsionerleri menen
parlamentke qarsi dogovor du`zdi. 1648 jil Arqa Angliya Shotlandiyada 20 min`liq
armiyasi Londong`a ju`rildi. Lebellerler menen Grant birlesip dushpang`a qarsi
shiqti. Armiya qiyratildi. Korol` qamaldi. Kromvel` qarari boyinsha presviterian
deputati azat boldi. 140 deputat tarqatildi. Endi parlamentte Indipendentler qaldi.
Angliya respublikasi dep ja`riyalandi. Korol`di o`lim jazasina buyirdi. Korol` 1649-
satqin dushpan dep esaplandi basi kesildi. Angliya ja`ne raspublika dep ja`riyalandi.
Angliya korolsiz lordlarsiz ma`mleketke aylandi.
1642-48 jillarda grajdanliq uris xaliqti wayranladi. Elde asharshiliq epidemiya
baslandi.U`zliksiz salgirtlar ko`beydi. Kontr revolyutsiya aqirina shekem kele
almadi. Shotlandiyada press veteranlar korol` ta`repine o`tti. Karl I balasi Karl II
Shotlandiya koroli dep ja`riyalandi. Ol armiya du`ze basladi.
Lebeller ko`semi Djon Lil`bern Angliyada jan`a shinjir payda boldi dep jazdi.
Korol`di qulatti. Xaliqti aldadi. Shinjir saldi. Qozg`alg`an armiyanida o`z ishine aldi.
Demokratiyani talap etiushi ha`reket kelip shiqti. Dj.Lil`bern Independentler
revolyutsiya nizam aldinda ten`likti talap etti. Lebellerler mayda burjuaziya wa`kili
edi. Jeke menshik buziliwin talap etti. Sonnan Lebellerler ortasinda Diggerler dep
atalatug`in topar bo`linip shiqti. Diggerler jerge ja`miyetlik menshik boliwdi talap
etti. Miynetkesh adam arendasiz jerde jasawi tiyis dep, Djeral`d Uistenli
shig`armalarinda aniq ko`rsetildi. Ol azatliq nizamlari dep atalg`an komplektinde
revolyutsiya ele tamam bolg`an joq. Ol a`piwayi xaliqqa hesh na`rse bergen joq dep
jazdi. Idealiq ma`limlenbedi, barliq adam islewi kerek. Tinishliq penen qayta quriw,
Tomas Mor qiyaliy sotsializmnin` tiykari edi. Kromvel` Irlandiyada ko`terilisti
bastiriwg`a kiristi. Tartip aling`an jerlerdi ofitser soldatlar ortasinda bo`listirdi. 1651
jil Ten`izde ju`ziw haqqinda novigatsiyaliq akt du`zdi. Bul boyinsha Angliya tovari
tek Angliya kemelerinde bolmasa tovar o`zi shig`arg`an el kemelerinde alip keliwine