Жана тарийх1 Times doc

 

47 

ten`iz həm okeanlar arqali o`tetug`in jəhən jollarindag`i tayanish punktlerdi: Gibraltar 

(jer  orta  ten`izinen  atlantika  okeanina  shig`iwdi  qadag`alaw),  Adan  (qizil  ten`izden 

Xind okeanina o`tiw), Singapur , Gankongti basip aldi. Mine usi sawda həm əskeriy 

flottin` bazalari Angliyanin` dun`yadag`i ustemligin təmiyinledi. 

Angliya  koloniyalarinin` 

ishinde  so`zsiz  Xindistan  en` 

ulken  bayliq, 

anglichanlardin`  «g`əzinesi»  esaplanatug`in  edi.  Sonliqtan  da  Xindistandi  qoldan 

shig`armaw  ushin  Angliya  shig`iska  baratug`in  ten`iz  jollarin  o`z  qolina  aldi.  Onin` 

Misirdi  iyelewi  Iran  həm  Awg`anstannin`  ishki  islerine aralasiwi  mine  usi  maqsetke 

qaratilgan edi.  XIX əsir dawaminda derlik barliq Evropa məmleketleri o`z ishki isleri 

menen  ba`nt  yamasa  o`z-ara  urisip  atirg`an  edi.  Bul  jag`dayda  Angliyanin`  dəsturge 

aylang`an  sirtqi  siyasatina    kutə  qolay  edi.  Anglichan  ustem  toparlari  Britaniya 

atawlarinan  Evropa  materiginde  səykeslikti  saqlaw  ushin  anaw  yamasa  minaw 

məmleketti qollap-quwatlaw olardi bir –birine g`ijaq beriw joli menen o`z ustemligin 

əmelge  asirdi.  1815-jili  ekinshi  ret  taxtqa  otirgan  Lyudovik  XVIII  imigratsiyadan 

kelgen  dvoryanlar  «juz  kun»  dawaminda  Napoleon  tərepinde  bolg`anlardan  ayausiz 

turde o`sh aldi.  Ko`plegen  gineral`  həm  ofitserler atip taslandi.  Biraq  korol`  huqiqiy 

jeke  menshiklikti  satip  alingan  mulkti  qorg`adi.  1814-jilg`i  konstituttsiyani  saqlap 

qaliwg`a  məjbur  boldi.  Al  bul  shirkew  həm  imigrantlardin`  satip  jiberilgen  jerleri 

jan`a  iyelerinin`    qolinda  qaliwin  bildiretug`in  edi.  Biraq  30  million  xaliq  arasinda 

saylawshilardin`  sani  90  min`  adamnan  aspadi.  Sonliqtan  eldegi  puxaranin` 

ko`pshiligi siyasiy jaqtan huqiqsiz edi.  

1830-jildin`  iyulinde  xukmet  deputatalar  palatasin  tarqatip  jibergenligin  həm 

saylaw  huqiqinin`  tag`i  da  ko`birek  sheklengenin  jəriyaladi.  Bug`an  juwap  retinde 

Parijde  jan`a  revolyutsiya  baslanip  ketti.  Oni  orta  qatlamdag`i  qala  xalqi 

o`nermentler,  alding`i  talabalar,  ziyalilar,  dukanshilar,  jumisshilar  əmelge  asirdi. 

Ko`terilisshiler  respublikanin`  ornawinan  umitlenip  paytaxtti  qolg`a  aldi.  Kaytis 

bolg`an  korol`    Lyudovik  XVII  ornina  taxtqa  otirg`an  inisi  korol`  Karl  X  həm 

ko`plegen  aristrokatlar  Angliyag`a  həm  basqa  məmleketlerge  qashti.  Həkimiyat  iri 

burjuaziyanin`  qolinan  o`tti.  Bankirler  həm  iri  gazetelardin`  basilimlarin  waqitsha 

hukimet  duzdi.  Deputatlar  palatasi  tahttan  awdarilg`an  burgunlardin`  tuwisqani  Lui 

Filipp Orlyanskiydi korol` dep jəriyaladi. Bul waqiyalardin` iyul` ayinda bolg`anlig`i 

həm  jan`a  korol`  taxtqa  sol  ayda  otirg`anliqtan  Lui  Filipp  ustemligi  tariyxta  «Iyul` 

monarxiyasi» dep ataldi həm onin` korol`ligi 1848-jilg`a shekem dawam etti.  

Məmlekettin`  duzilisi  monarxiya  parlamentinen,  al  parlament  eki  palatadan  ibarat 

edi. Joqari palata – perler palatasi 311 perden ibarat edi.  

Mine  usi  311  perden  183    korol`  tərepinen  tayinlanatug`in  edi.  Saylawshilardin` 

sani  mulkdarlardin`  esabinan  90-min`nan  250-min`  adamg`a  ko`beydi.  Biraq 

saylawshilardin`  sani  ko`beyse  de  orta  qatlaminin`  wəkilleri  mayda  dukanshilar, 

o`nermentler,  jumisshilar  həm  diyxanlar  siyasiy  huqiq  almadi.  Xəkimiyat  eski 

feodalliq  arestokratiyadan  joqari  Burjuaziyaliq  qatlam  wəkilleri  bankirler  iri 

sanaatshilar  jer  iyeleri  temir  jollar  həm  kənlerdin`  xojayinlarina  o`tti.  Korol`  Lui 

Filipp kutə ulken bayliqqa iye bolip olar jer mulk həm ulken tog`aylardan ibarat edi. 

Sonliqtan  xaliq  arasinda  Lui  Filippti  «Burjua  korol`»  yamasa  «korol`  puxara  ati 

menen  ataytug`in  edi».  Lui  Filipp  əpiwayi  kiynetug`in  xaliq  arasinda  tez-tez 

puxaralar  menen  qol  berip  ko`risetug`in  həm  mudami  o`zi  menen  zontik  alip  juriw 

---

 

48 

ədeti  bar  edi.  Frantsiyada  Restavratsiya  (qayta  tiklew  1815-30)  həm  «iyul` 

monarxiyasi»  (1830-48) jillarinda sawda satiq sanaat jol qurilisi kanallar qaziw həwij 

aldi,  temir  jollar  salindi.  Awil-xojalig`i  da  barg`an  sayin  bazar  ekonomikasina  o`te 

basladi. Sanaatta sol dəwirdin` talaplarina juwap beretug`in iri fabrikalar payda boldi. 

Olar stanoklar puw mashinalar menen təmiyinlengen edi. Biraq Frantsiyadag`i sanaat 

awdarispag`i  həm  rawajlaniw  Angliyag`a  qarag`anda  ədewir  əstelik  penen  əmelge 

asti.  Frantsiyada  ele  manufakturalar  fabrikalardan  ko`birek  edi,  o`ytkeni  Frantsiya 

Evropada  hər  qiyli  bezew  buyimlarin  kosmetikaliq  zatlardi,  ko`rkem  kiyimlerdi 

jetistiriwde  jetekshi  orinda  bolip  olardin`  həmmesi  qol  miynetin  talap  etetug`in  edi. 

«Qoli  gul»  Frantsuz  ustalari  ko`binese  mayda  ustaxanalarda  bant  bolatug`in  edi.  Al 

awil  xojalig`inda  Ulli  Frantsuz  revolyutsiyasi  dəwirinen  baslap  jerler  kishi 

uchastkalarga  (yaki  Frantsuzsha  parttsellerge)  bo`lingen  bolip  diyxanlar  o`z 

shan`araq ag`zalari menen birge miynet etti. Bunday kishi uchastkalardin` xojayinlari 

diyxanlardin` o`zleri edi.  

«Iyul`  monarxiyasi  dəwirinde»  Frantsiya  bir  neshe  jil  dawaminda  alip  barilg`an 

urislar  nətiyjesinde  bay  koloniya  –  Aljirdi  qolg`a  kirgizdi.  Aljir  xalqi  onin` 

qaharmanlari ayriqsha Abuqadir basshilig`indag`i milliy azatliq urislarina qaramastan 

Aljirlerdin`  arasinda  birlik  bolmag`anliqtan  Frantsuz  kolonizatorlarina  bag`iniwshi 

bolip  qaldi.  Frantsiya  sanaatinda  Parijden  son`  Leon  jetekshi  orindi  iyeledi.  «Iyul` 

monarxiyasi»  dəwirinde  Leon  o`zinin`  shayi  gezlemeleri  həm  əjayip  menen  putkil 

Evropag`a  belgili  edi.  Biraq  30  min`g`a  jaqin  toqiwshi,  olardin`  shan`araqlari  awir 

jag`dayda jasaytug`in edi. Balalardin` miynetinen ken` paydalanatug`in edi. Sonliqtan 

1831  jili  noyabr`  ayinda  Leon  toqiwshilari  xu`kimetke  qarsi  ko`teriliske  shiqti.  Olar 

ko`terip  shiqqan  qizil  bayraqta  «islep  jasayiq  yaki  sawash  jurgizip  qurban  bolayiq» 

dep  jazilg`an  edi.  Ko`terilisshiler  ush  kun  sawash  jasap  Leondi  iyeledi.  Biraq 

xukimetttin`  jibergen  əskeri  ko`terilisti  bastirdi.  Solay  etip  1815  jildan  1847  jilg`a 

shekem  bolg`an  32  jil  dawaminda  Frantsiyada  bir  neshe  xəkimiyat  eldi  basqardi. 

1815-jili  Napoleon  I  jeke  həkimlikke  tiykarlang`an  əskeriy  həkimshilik 

diktaturasinin`  ornina  Lyudovik  XVIII  restavratsiyaliq  tərtibi  azli  ko`pli  feodalliq 

tərtipler  qayta  tiklendi.  1830-jili  iyul`  ayinin`  aqirinan  baslap  eldi  iri  Burjuaziyaliq 

ustemlikke tiykarlangan Lui Filipp korol`ligi basqara basladi.  

Napoleon taxttan awdarilg`anan keyin de Germaniyada mayda nemis məmleketleri 

jəne  shama  menen  50  jil  dauaminda  saqlanip  qaldi.  Alding`i  nemis  oyshillarinin` 

nemets  federativlik  məmleketin  duziwdegi  uriniwlari  nətiyje  bermedi.  O`ytkeni 

birlestiriw  ideyasi  Avstriya  menen  Prussiyanin`  fideratsiyag`a  ustem  boliw 

tartiplerine onsha tuwri kelmeytug`in edi. O`z gezeginde nemets xalqin birlestiriwge 

uringan patriotlar qay jerde bolmasin quwdalawg`a ushiradi.  

Germaniya Angliya siyaqli Evropada təbiy jer asti bayliqlari ko`mir, temir rudasina 

bay  el  esaplanip,  sanaattin`  rawajlaniwi  ushin  barliq  mumkinshilikler  bar  edi. 

Germaniyada  fabrika  həm  zavodlar  payda  boldi.  Sanaat  iyeleri  menen  bir  qatarda 

rawajlang`an  jumisshilar  klassi  payda  boldi.  En`  əhmiyetlisi  nemets  xalqi  o`zinin` 

ataqli professorlari, alimlari həm urislardi shiniqqan mərt həm tərtipli əskerleri menen 

dun`yag`a belgili edi. 

Vena  kongresinen  son`  nemets  məmleketlerinen  ishinde  Prussiya  korol`ligi  en` 

kushli məmleketke aylandi. Prussiyanin` ten`iz jolinda jaylasiwi Evropa məmleketleri 

---