Жана тарийх1 Times doc

 

51 

o`zine  qosip  aldi.  Bul  Frantsiyanin`  Luizina  kompaniyasi  bolip  Napoleon  III  oni 

Amerika  Qurama  Shtatlarina  satiwg`a  məjbur  bolg`an  edi.  O`ytkeni  oni  frantsuzlar 

ten`iz  tərepten  turip  anglichanlardan  qorg`aw  mumkinshiligine  iye  emes.  Belgili 

bolg`anday,  frantsuz  əskeriy  floti  anglichanlar  tərepinen  o`rtep  jiberilgen  edi.  1822-

jili  AQSh  Ispaniyadan  Florida  shtatin  satip  aldi.  1848-jil  tag`i  bir  neshe  shtatlar 

AQSh qa qosip alindi.  Evropadag`i emigrantlar  AQSh  g`a ag`ip kele basladi. Olardi 

AQShtin`  ken`  qalalari  həm  ol  jerde  jumisshilarg`a  joqari  xizmet  haqi  haqqindag`i 

uydirme so`zler o`zine tartatug`in edi.  

Imigrantlardin`  Batistag`i  jerleri  qonis  basqan  sayin-jan`adan  –jan`a  shtatlar 

duziwshi,  olar  AQShtin`  quramina  birin`in`  izinen  biri  kirer  edi.  Evropadan  ko`ship 

kelgenler  qəniygeli  jumisshilar  diywanshiliqqa  tusken  diyxanlar,  ziyalilar  jan`a 

jerlerdi  o`zlestiriw  həm  sanaati  rawajlandiriwda  əhmiyetli  faktor  bolip  xizmet  etti. 

Jan`a  jerler  indeetslerge  tiyisli  orinlar  məleket  qarawina  alinip,  ko`binese  iri  mulik 

iyelerine  satilatug`in  edi.  AKSh-ta  kem-kemnen  fermer  xojalig`i  rawajlanip  bardi, 

biraq sanaat tovarlari uzaq jillar dawaminda Angliyadan alip kelinetug`in edi. Sanaat 

awdarispag`i AQShda XIX əsirdin` 30-jillarinan baslandi.  

Rossiyanin`  bir  o`zgesheligi  sonnan  ibarat  ol  o`zinin`  rawajlaniwi  jolina  XIX 

əsirdin` 1-yariminda Angliya, Frantsiya, Germaniya həm Evropanin` basqa ellerinen 

ədewir  artta  edi.  Sog`an  qaramastan  XIX  ədewir  baslarinda-aq  Rossiyada 

feodalizmnin`  tubalawshilig`i  həm  bazar  qatnasiqlarinin`  rawajlaniwi  sezile  basladi. 

XIX  əsir  demokratiyaliq  ideyalardin`  Italiya,  Germaniya,  Avstriya,  Ispaniya, 

Portugaliya  siyaqli.  Evropa  ellerine  taraliwi  Rossiyag`ada  jan`a  huqiq  nizam-rejeler 

ilim  texnikanin`  o`siwi,  alding`i  ideyalardin`  en`  jayiwi  həm  rawajlaniwi  ushin  ken` 

mumkinshilikler aship berdi.  

XIX-əsirde  Rossiyag`a  xaliq  massasinin`  krepostniyliq  tərtiplerge  qarsi  edi. 

Ekonomikaliq siyasiy həm mədeniyat tarawinda revolyutsiyaliq hujim baslandi. Xaliq 

ko`terilisleri  hukimet  tərepinen  bastirilip  həkimiyatin  bekkemledi.  Aleksandr  I  –din` 

pikirine muwapiq hər qiyli islerge arnalg`an əskeriy poseleniyalar duzildi. Diyxanlar 

tiykarinan  məmleketlik  diyxanlar,  yarim  əskeriy  Poseleniyadag`i  diyxanlar  əskeriy 

bo`linbelerge  bo`linip  uliwmaliq-qazarma  uylerde    turatug`in  edi.  Xojaliq 

jumislarinda  əskeriy  xizmetke  o`tewde  turpayi  əskeriy  tərtipke  boysindirilgan  bolip, 

nog`ara  hawazi  menen  uyqidan  oyatatug`in  jumisqa  əskeriy  sol  duzep  barilatug`in 

bosliqlardin`  qorg`aliwinda  jumis  isleytug`in  edi.  Patshanin`  ishki  siyasatin 

Arakcheev  atqardi.  Qatal  reymsiz  həm  turpayi  artilleriya  generali  Arakcheev 

imperiyada  patshadan  son`g`i  1-  tulg`a  bolip  qaldi.  Elde  arnag`an  siyasiy  tərtipti 

Arakcheevshilik dep atay basladi.           

Bazar  qatnasiqlarinin`  boliwina  qaramastan  elede  jasap        atirg`an  kreposnoyliq 

duziminin`  eldin`  ekonomikaliq  turmisinda  keltirip  shig`arg`an  qarama-qarsiliqlar, 

diyxanlardin`  sawdagerlerdin`  fabrika  həm  zavod  iyelerinin`  mulkdarlardin` 

narazilig`i  kusheydi.  O`z  gezeginde  dvoryanlardan  shiqqan  jan`aliqqa  jani  qumar 

əsirese  urislar  nətiyjesinde  Evropadag`i  unamli  o`zgerislerdi  o`z  ko`zleri  menen 

ko`rgen  jas  ofitserler  Rossiyada  da  reformalar  o`tkerilip  konstitutsiyaliq  monarxiya 

duzimin  engiziw  təreptarlari  edi.  Mine  usi  jas  ofitserler  həm  olardi  qollap-

quwatlawshi  jas  ziyalilar  1825-jili  14-dekabr`de  Sank-Peterburgtin`  senat 

maydaninda  ko`terilis  shig`ardi  bul  qo`terilis  aldin  ala  tayarlang`an  bolip  onin` 

---

 

52 

jobalari  həm  ko`terilis  jen`gen  tag`dirde  əmelge  asiriw  kerek  bolg`an  ilajlar  astirtin 

siyasiy  do`gereklerde  toliq  dodalang`an  edi.  Biraq  ko`terilis  jin`iliske  ushradi, 

o`ytkeni ko`terilisshilerdi xaliq qollap-quwatlamadi. Tariyxta dekabristler atin alg`an 

bul həreket Rossiya jaslarinda azatliq ideyalarinin` oyaniwina alip keldi.  

Solay etip XIX a`sirdin` yariminda Evropa ha`m Amerika ellerinde xaliq arasinda 

g`a`rezsizlik  ushin  gu`res  penen  bir  qatarda  burjuaziyaliq-demokratiyaliq 

revolyutsiya tolqinlari payda boldi. 

 

Tayanish so`zler: 

Temir  jol,  «dun`ya  ustaxanasi»,  Konservatorlar,  Lyudovik  XVII,  Luizina, 

Prezident, Lui Filipp, Gibraltar, «Iyul` monarxiyasi», «o`mirlik biytərep». 

Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat 

1.

 

Angliyskaya burjuaznaya revolyutsiya XVII veka. Pod. red.  Kosminskogo. T. 

I , T. 2, Moskva 1954 g.  

2.

 

Velikaya  frantsuzskaya  burjuaznaya  revolyutsiya.  Manfred  A.  3.  Izd.  Nauka. 

Moskva 1983g.  

3.

 

Frantsuzskaya revolyutsiya. Tomas Karleyl`. Moskva 1991 g.  

4.

 

Diplomaticheskiy slovar` v 3 tomax. Moskva 1986 g.  

5.

 

Vsemirnaya istoriya 5. 6. 7. chasti Moskva. Izd. Nauka.  

6.

 

Istoriya diplomatii v pyati tomax. Moskva 1959-1979 godi.  

7.

 

Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. Perviy period. Moskva. Visshaya 

shkola, 1986 g.  

8.

 

Jahan tarixi. S.I.Gabrilyan, A.T.Xaliev. Toshkent, 2002 y. 

9.

 

Istoriya Frantsii Pod. red. A.Z. Manfreda v 3-x tomax. M.Nauka  

1973-

1973. 

10.

 

Manfred A.Z. Napoleon Banopart M.Misl` 1974 g. 

11.

 

Istoriya Italii v 3-x tomax M.Nauka 1970-1971 g. 

 

 

9-Tema: Angliyadag`i Chartistler ha`reketi 

 

1)  Angliyadag`i Chartistler ha`reketinin` kelip shig`iwi. 

2)  Chartistler ha`reketinin` da`wirleri. 

3)  Juwmaqlari.  

 

1836  –  jildan  baslap  Angliya  rabochiylarinin`  arasinda  parlamentin`  nizam 

shig`ariw  xizmetine ko`birek ta`sir tiygiziw maqsetinde siyasiy huqiqlar ushin gu`res 

ken`  en  jaydi.  Rabochiylar  o`zlerinin`  talaplarin  partiyag`a  ja`mlemekshi  ha`m  oni 

parlamentke  usinbaqshi  boldi.  Bul  ha`reket  Chartizm  (anglichanlardin`  xartiya 

ma`nisindegi G`chartiyorG` so`zinen) kelip shiqqan.  

G`Xaliq  xartiyasiG`  Chartizmnin`  a`yyemgi  basqishi.  Da`slepki  G`Xaliq 

xartiyasiG`  1837-jili  London  rabochiylari  ta`repinen  islep  shig`ildi.  Sol  waqitta 

Angliyanin`  ekonomikasi  jan`a  krizis  da`wirine  kirgen  edi.  Kapitalistlerdin` 

---