Жана тарийх1 Times doc

 

53 

o`zleriiristi  toqtatip  qoyg`an  edi.  Rabochiylar  partiyanin`  siyasiy  talaplarin  qabil 

etiwin  tiykarg`i  maqset  dep  qaramay,  al  olardin`  ekonomikaliq  talaplarin 

qanaatlandiriw  ushin  parlamentti  nizam  shig`ariwg`a  ma`jbu`rleytug`in  qural  dep 

qaradi.  Chartizm  g`ayratkerlerinin`    biri  R.  Garni  uliwma  xaliqliq  saylaw  huqiki 

G`bizlerge nan, go`sh, pivo alip kelediG` dep oyladi. 

Pu`tkil  el  boyinsha  massaliq  pitimler  bolip  o`tti,  olarg`a,  min`day  adam  qatnasti. 

Rabochiylar  ku`ndiz  jumista  bolg`anliqtan,  mitingler  tu`nde  shamlardin`  jarig`inda 

o`tkerildi. Sheshenlerdin` jalinli so`zlerin massa ju`da` ko`terin`kilik penen qabilladi. 

Tap  u`si  jerdegi  mitinglerdin`  o`zinde  olardin`  qatnasiwshilari  xartiyag`a  qol  qoydi. 

Ko`p  keshikpey  millionnan  aslam  podpis  jiynaldi.  Olardin`  ishinde  irlandiyali 

advokat  O.  Konnar  og`ada  u`lken  abiroyg`a  iye  boldi.  O.  Konnar      sheber   

sho`lkemlestiriwshi      boldi    ha`m      rabochiylardi  ja`mlestiriw  ushin  ko`p  na`rseler 

isledi.  Ol  bulardan  da  basqa    Chartistler  gazetalarinin`  ishinde  en`  ta`sirli  gazeta 

shig`ardi. 1839- jili xartiya parlament tarepinen biykar etildi. Chartistlerdin` bir qatar 

ko`semleri  qamaqqa  alindi,  jergilikli  sho`lkemler  qiyratilip  jiberildi.  Biraq,  bul 

chartistler ha`reketinin` o`siwin toqtata almadi.  

Chartistler xartiyasinin` du`ziliwi xartiya biykar etilgennen keyin chartistler birden 

–  bir  chartistlik  siyasiy  partiya  du`ziw,  ol  partiya  ha`reketti  basqariwdi  o`z  qolinda 

edi,  degen  juwmaqqa  keldi.  Chartistlik  sho`lkemlerdin`  birewi;  G`Ha`reket  etiwdin` 

uliwma  orayi  bolmag`anliqtan  bizlerdin`  buring`i  ku`sh  saliwlarimizdin`  ha`mmesi 

shetinen jemissiz bolip qaldiG` dep jazdi.  

1840-  jili  Chartistler  partiyasi  du`zildi.  Onin`  basinda  bas  atqariw  komiteti  turdi. 

Partiyag`a kiriwshiler ag`zaliq  vznoslar to`lep, ag`zaliq biletler aldi.  Ko`p keshikpey 

aq  partiyanin`    qatarinda  50  min`g`a  jaqin  adam  boldi.  Biraq  chartistler  partiyasi 

tariyxiy rawajlaniwdin` nizamlarin tu`sindirip beretug`in rabochiy klassina gu`restin` 

maqsetleri  menen  usillarin  ko`rsetip  beretug`in,  teoriyag`a  iye  emes  edi.  Sonliqtan 

partiyada  pida`ker  gu`resshen`ler  menen  bir  qatarda  tiykarinan  mayda  burjuaziyaliq, 

o`nermentlerdin,  jarli  tu`sken  diyqanlardin  arasinan  shiqqan  taysalan`lawshilar  da 

boldi.  Degen  menen  partiyanin`  du`ziliwi  sol  waqit  ishinde  Angliya  rabochiy 

klassinin`  en`  a`hmiyetli  tariyxiy  jag`day  boldi.  Ol  tariyxta  birinshi  ma`rte 

porletaritattin`    massaliq,  burjuaziyadan  g`a`rezsiz,  uliwma  milletlik  siyasiy  milletin 

du`ziwge eristi.  

Chartistler  ha`reketindegi  ag`imlardin`  gu`resi.  Chartistler  ha`reketinin`  da`slepki 

qademlerinen  baslap-aq  onin`  qatnasiwshilari  arasinda  alg`a  qoyg`an  maqsetlerge 

qalay  erisiw  kerek  ekenligi  haqqinda  uliwma  pikirlerdin`  joq  ekenligi  aniqlandi. 

Partiyani  qabillawg`a  ha`m  o`zinin`  sostavina  rabochiylardi  kirgiziwge  aristokrotlar 

menen kapitalistlerden turatug`in parlamentti qalay ma`jbu`rlew kerek?  

A`sirese  o`nermentlerinen    shiqqan  chartistler  gu`resiwdin`  birden-  bir  joli 

partiyani  agitattsiyalaw  dep  esapladi.  Olar  G`maral`lik    ku`shtin`G`  ta`reptarlari  dep 

ataldi.  Olar  azli-  ko`pli  da`rejedegi  turg`in  o`nermentler  menen  chartistlerdin` 

burjuaziyaliq janapayshilari quwatladi. Bir qansha sho`lkemlesken rabochiylar bolsa, 

olar  G`fizikaliq  ku`shtin`G`  ta`reptarlari  quwatladi.  Eger  partiyani  qabillawg`a 

parlament quralli ku`sh penen yamasa is taslawlar  menen  ma`jbu`rlemese, parlament 

oni  qabillaytug`inina  rabochiylar  isenbedi.  Uliwma  is  taslawlardin`  ideyasi  ken` 

taraldi.    Pu`tkil  eldin`  rabochiylari  bir  ay  is  taslasa  (rabochiylar  sol  waqitti 

---

 

54 

«ka`ramatli  ay»  deytug`in  edi)  boldi,  parlament  sheginiwge  ma`jbu`r  boldi.  Biraq 

bunday is taslaw arqali jen`iske erisiledi, degen u`mit aqlanbadi.  

Ekinshiden  partiya  1842-jili  ekonomikaliq  krizis  waqtinda  chartistler  ekinshi 

xartiyani  tayarladi.  Og`an  buring`i  talaplardan  basqa  G`pishaq  ha`m  shanishqi 

ma`seleleriG`  dep  atalg`an,  yag`niy  rabochiylardin`  materialliq  awhali  haqqindag`i 

talaplarda kirgizildi. G`Ka`mbag`allar  haqqinda  nizamdiG` biykarlaw, jumis ku`shin 

qisqartiw, batraklardin`  miynet huqiqlariin arttiriw talaplari alg`a  qoyildi. Chartistler 

partiyasinin`  jergilikli  sho`lkemleri  pitimler  o`tkerdi  ha`m  xartiyanin`  astina  3 

millionnan  aslam  podpis`  jiynaldi.  Londondag`i  ko`p  min`  adamliq  demonstratsiya 

u`lken  yashikke  salip  20  adam  alip  baratirg`an  xartiyani  parlament  jayina  shekem 

gu`zetip  bardi.  Biraq  bul  burjuaziyaliq  parlamentke  hesh  qanday  ta`sir  ko`rsetpedi, 

ha`m  xartiya  qaytadan  biykar  etildi.  Xartiyani  quwatlap  uliwma  xaliqliq  is  taslaw 

o`tkeriw ha`reketi jen`iske erise almadi.  

U`stemlik  etiwshi  klasslardin`  barlig`i  chartistler  ha`reketinin`  sa`tsizlikke 

ushirawina  qaramastan,  1842-jilg`i  waqiya  u`stemlik  etiwshi    klasslardi  qorqitip 

tasladi,  rabochiylar  ha`reketi  menen  esaplasiwg`a  tuwra  keletug`inin,  onin`  qudiretli 

ku`sh bolg`anlig`in ko`rsetti.  

Parlament  rabochiylar  klassinin`  nizamlig`in  ha`lsiretiw  ha`m  olardin`  qatarlarin 

idiratiw ushin rabochiy klassinin` bir qansha barimina bardi. En` aldi  menen hayal – 

qizlardin`  tu`nde  jumis  islewine  tiyim  salindi,  al  1842-jili  ha`yal  –  qizlar  menen  jas 

o`spirimlergi  10  saatliq  is  ku`nin  belgilep  bergen  nizam  shig`arildi.  Sol  waqitta 

erisken  adamlar  ko`mekshilerdin`  hayal  –  qizlardin`  jas  o`spirimlerdin`  ja`rdemine 

mu`ta`j  edi.  sonliqtan  is  ju`zinde  ko`pshilik  erlerde  ku`nine  on  saattan  jumis  isley 

basladi. Angliyanin` zavodlari menen fabrikalarinda miynet buring`isinday awir ha`m 

adam  shidamasliq    da`rejede    qalg`ani  menen  bul  rabochiylar  ha`reketinin`  u`lken 

jen`isi boldi. 

Chartistler  ha`reketinin`  keyingi  ko`teriliwi.  Chartizmnin    jen`iliw  sebepleri. 

Parlamenttin`  partiyani  biykarlawinan  kelip  shiqqan  tu`n`iliwshilik  chartistler 

ha`reketinin`  waqitsha  pa`sen`lewine  ja`rdem  etti.  Biraq    1847  –  jili  en`  jayg`an 

ekonomikaliq  krizis  onin`      qaytadan  ko`teriliwine  tu`rtki  boldi.  qaytadan    massaliq 

mitingler    baslandi  ha`m  bul  sapari  partiyani  qabillaw  talabina  5  millionnan  aslam 

adam  qol  qoydi.  Chartizmnin`  ta`sirinin`  artqani  sonsha,  O.Konnar  parlamentke 

saylandi.  Biraq  chartistlerdin`  basshilari  rabochiylardi  ko`terliske  shaqiriwg`a 

ju`reksinbedi.  Xartiya  parlamentke  tapsirilatug`in    ku`ni  1848-jildin`  10-  aprelinde, 

olar  London  ha`m  basqada  qalalardin`  rabochiylarin  G`quralsiz  moral`liq 

demonstratsiyaG` o`tkeriwge shaqirdi. Hu`kimet paytaqitqa aldin ala soldat alip keldi 

ha`m  iri  ja`ne  orta  burjuaziyadan  shiqqan  150  min`  iqtiyarlilarg`a  qural-  jaraq  

u`lestirip    berip    qoyg`an  edi.  Aristokratlar  en`  jaqin  qa`wimlerden  qurallang`an 

malaylardin` 

otryadin 

alip 

keldi. 

Usi 

ku`shlerge 

su`yengen 

hu`kimet 

demonetratsiyag`a  tiyim  saldi.  Rabochiy  massalari  bolip,  chartistlerdin`  basshilari 

bolip,  jen`ip shiqqan jag`dayda olardin` qanday du`zim du`ziwleri mu`mkin ekenligi 

haqqinda  hesh  qaysisinin`  tu`sinigi  joq  edi.  chartizm  geypara  keselleri  ba`rinen    de  

burin      Garni  ta`siri  astinda  kapitalistlik  o`ndiris  qurallarina  jeke  menshiklikti 

ja`miyetlik  menshiklik  penen  almastiriw  kerek  ekenligin  tu`sine  basladi.  Angliya 

rabochiy klasinin` ideyaliq jaqtan kemligi chartizmnin` jen`iliwine alip keldi. 

---