Jedność wielości : świat, człowiek, państwo w refleksji nurtu orficko-pitagorejskiego

Wstęp 
 
29 
aspektu religijnego instynktu Greków”
49
. Oznaczałoby to, że „orfizm” jest po 
prostu jedynie nazwą „tej całej manifestacji religijnego instynktu”
50
, zawierającą 
w sobie „nie mniej niż całą aktywność ludzi, zajmującą się misteriami religij-
nymi — ich praktykami, mitami i ich mocą — i spekulacjami nad implikacjami 
wynikającymi z tej religii, jako dotykającymi bogów i ludzkich dusz. Posiadając 
jedność ducha i celu, lecz nie jedność bóstwa, credo czy obrzędów, ukazywał się 
w różnorodnych formach i instytucjach i podlegał modyfikacji z biegiem czasu 
przez wpływy zarówno greckie, jak i spoza świata greckiego. Lecz na przestrze-
ni wszelkich zmian i różnorodności Orfeusz trzymał wytrwale swój prymat jako 
prorok religii”
51
. Opinię swą wzmacnia Linforth, wskazując fakt, że w żadnym 
świadectwie starożytnym nie pada jakiekolwiek imię wyznawcy orfizmu
52
 
(z wyjątkiem postaci mitycznych czy co najmniej półmitycznych, takich jak 
Orfeusz, Muzajos, Onomakritos, Eumolpos lub Epimenides). Trudne byłoby to 
do wytłumaczenia, gdyby uznać orfizm za kult w tradycyjnym tego słowa zna-
czeniu. Nie dziwiłoby natomiast, jeśliby rozumieć orfizm w tak szeroki sposób, 
jak proponuje właśnie Linforth. W konsekwencji używanie pojęcia „orfik” przez 
współczesnych badaczy powinno zostać bądź odrzucone, bądź stosowane w je-
dyny, zdaniem Linfortha, dopuszczalny w świetle  źródeł szeroki sposób jego 
rozumienia. Rozumienie to jest jednak tak szerokie i ogólne, że jego przydatność 
okazuje się niezwykle mała
53
. W konsekwencji przyjęcia takiego punktu widze-
—————————— 
49
 „If we look for a wider unity in the things that bore the name of Orpheus we may perhaps 
find that they are the expression of a particular aspect of the religious instinct among the Greeks”. 
Ibidem, s. 305. 
50
 „This whole manifestation of the religious instinct, in all its breadth and scope, may fairly 
be called Orphism, if we wish to use the name, because Orpheus was conceived to be its originator 
and patron”. Ibidem. 
51
 „The term may be safely used if it is allowed to be so comprehensive as to include no less 
than all the activities of men who occupied themselves with the religion of mysteries — their 
practices, their myths, and their potencies — and with speculation on the implications of this 
religion as touching the gods and the souls of men. Possessing a unity of spirit and purpose, but no 
unity of deity, creed, or rites, it shows itself in a multitude of forms and institutions and is modi-
fied during the course of time by influences from within the Greek world and from without. But 
through all the change and variety Orpheus held tenaciously to his primacy as a prophet of reli-
gion”. Ibidem, s. 305—306. 
52
 „It has been remarked that no ancient author ever calls any man an Orphic”. Ibidem, s. 285. 
53
 „Let us suppose, however, for the sake of argument again, that a certain person had been 
called an Orphic and that no other information had been supplied: what should we know of such 
a person? We should know that he was a person of religious temperament devoted to ideas and 
practices of the kind which were attributed to Orpheus; we should not know what rites he used or 
what manner of life he led, in what mysteries he found religious satisfaction, or what theological 
doctrines he held to be true. If this is so, it would seem that modern scholars would be well ad-
vised, first, to avoid applying the title of Orphic to any person of the ancient world, and, second, if 
they insist on doing so, to use the term with full understanding that it conveys no precise and 
definite information and is so vague and general in its meaning that it has little utility”. Ibidem, 
s. 289. 

---

 
 
 
30
Wstęp 
nia uznaje się, że po pierwsze, zachowana „literatura orficka” jest tworem wy-
łącznie literackim, po drugie zaś, że powstała w okresie późniejszym, niż głosi 
tradycja, głównie w dobie hellenizmu
54
. Jednym z elementów wzmacniających 
sceptycyzm Linfortha są te świadectwa, które stanowią podstawę przypisania 
autorstwa poematów Orfeusza Pitagorasowi, bądź też innym pitagorejczykom 
(co można uznać za pewną sugestię dotyczącą roli pitagoreizmu w ukształtowa-
niu legendy orfickiej)
55
. 
W wyraźnej zależności od tez Linfortha (choć nie wyłącznie) pozostaje in-
terpretacja Erica R. Doddsa, autora niezwykle poczytnego dzieła  The Greeks 
and the Irrational
56
. Przyjmując tzw. interpretację szamanistyczną, autor stawia 
tezę, iż „to, czy istniały jakieś poematy orfickie sprzed czasów Pitagorasa, a jeśli 
tak, to czy nauczały o transmigracji, pozostaje wielką niewiadomą”
57
. W konse-
kwencji nie rozróżnia „orfickich, jak i wczesnopitagorejskich wierzeń na temat 
duszy”
58
. 
Zdecydowanie odmienne stanowisko zajmuje William Keith Chambers Gu-
thrie. Uznaje on orfizm nie za odrębną religię w sensie posiadania „własnego” 
boga czy całkowicie odmienną od innych kultów, lecz raczej za „szczególną 
prezentację lub modyfikację religii”, której istotnym elementem było „orfickie 
—————————— 
54
 Stanowisko takie prezentuje między innymi U. von  W i l a m o w i t z - M o e l l e n d o r f 
w pracy Der Glaube der Hellenen. Berlin 1932. 
55
 „An author was found for some of the Orphic poems by Ion of Chios, who said that Py-
thagoras himself had published some of his poetry under the name of Orpheus. Epigenes stated 
positively that the E„j “Aidou kat£basij and the `IerÕj lÒgoj were by the Pythagorean Cercops, the 
Pšploj 
and the Fusik£ by Brontinus, who is also known to have been a Pythagorean. We do not 
know what a reason the critics had for asserting that the Orphic poems were spurious, and we can 
only guess that there was something in their subject matter which argued a late date. It may have 
been precisely because they contained ideas which were regarded as Pythagorean. [...] Who, then, 
did compose them, and why were they represented as the work of Orpheus? The evidence offers 
no answer to the second question, and no convincing answer to the first. [...] But it may be re-
marked here if there had been a recognized Orphic religion of which the Orphic poems were the 
sacred scriptures, the critics who said that Orpheus himself was not the author would certainly 
have attributed their composition to adherents of that religion, to »Orphics« in general or to par-
ticular Orphics whom they could name, and not to men who are known to have been Pytha-
goreans”.  I.M. L i n f o r t h:  The Arts of Orpheus..., s. 168—169. 
56
  E.R.  D o d d s:    The Greeks and the Irrational. Berkeley and Los Angeles 1951. Wydanie 
polskie:  Grecy i irracjonalność. Tłum.  J. P a r t y k a.  Bydgoszcz 2002. Spośród tych, którzy 
wywarli największy wpływ na jego poglądy w kwestii orfizmu, wymienia Dodds U. von Wilamo-
witza, H.W. Thomasa, A.J. Festugière’a i dodaje: „[...] z niemałym udziałem wybitnego naukowca 
z Uniwersytetu w Kalifornii, profesora Linfortha”. Ibidem, s. 129. 
57
 Ibidem, s. 132—133. 
58
 Ibidem. Stwierdza także: „[...] ostateczna suma [wiedzy o orfizmie — P.Ś.] nie jest zbyt 
duża i nie daje mi żadnej pewnej podstawy do rozróżnienia psychologii »orfickiej« od »pitagorej-
skiej«, ponieważ również o pitagorejczykach mówiono, że unikali spożywania mięsa, praktykowa-
li katharsis i postrzegali ciało jako więzienie, a sam Pitagoras, jak mogliśmy zauważyć, doświad-
czył transmigracji”. Ibidem. 

---