Jumayeva surayyo

O`zbekiston Respublikasining pul tizimi.O`zbekiston Respublikasining
zamonaviy pul tizimi 1994-yil 1-iyulda milliy valyuta muomalaga kiritilgandan
so`ng shakllandi. CHunki milliy valyuta har qanday mamlakat pul tizimining
asosiy elementi hisoblanadi. Kurs Respublika valyuta birjasida aniqlanadi.
O`zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to`g’risida qonuniga ko`ra
so`mning kurs rejimi erkin suzish rejimidir, ya`ni so`mning nominal almashuv

---

---

kursini AQSH dollariga bo`lgan talab va taklifga qarab aniqlanishini bildiradi.

O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g’risidagi qonunning 23-moddasiga
muvofiq hamda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4-
fevralidagi 63-sonli qaroriga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki
pul massasining o`sishini nazorat qiladi. Bunda M2 pul agregati nazorat obekti
sifatida olingan. O`zbekistonda Markaziy bank pul tizimini tartibga soluvchi
rasmiy organ hisoblanadi. O`zbekistonda pul tizimi to`g’risidagi maxsus qonun
1993-yilda bekor qilingan, shu sababli hozirgi kunda pul tizimining me`yoriy
huquqiy asoslari bo`lib, quyidagi qonunchilik hujjatlari hisoblanadi.
1.
O`zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksi
2.
O`zbekiston Respublikasining Markaziy banki to`g’risidagi qonun
3.
O`zbekiston Respublikasining banklar va bank faoliyati to`g’risidagi qonun
4.
O`zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to`g’risidagi
qonuni(1-marta bu qonun 1993-yil 7-mayda qabul qilingan, 2003-yil 11-dekabrda
esa Valyutani tartibga solish to`g’risidagi qonun yangi tahrirda qabul qilindi)
So`ngi yillarda milliy valutaning qadrsizlanish suratini ya`ni devalvatsiya su`rati
yuqori ekanligi kuzatilmoqda. 2003-yilda so`mning AQSH dollariga nisbatan
qadrsizlanishsu`rati 11% foizni tashkil etdi. Xalqaro valuta fondining ekspertlari
xulosasiga ko`ra milliy valutaning yillik qadrsizlanish su`ratini 10% ga etishi
salbiy chegaraviy darajada hisoblandi. Milliy valutaning real almashinuv kursining
oshishi mamlakat eksportini qimmatlashishiga sabab bo`ladi. SHu sababli
respublikamiz so`mning asosiy tashqi savdo hamkorlarimiz bo`lgan Rossiya,
Xitoy, Qozog’iston, va Ukraina valutalariga nisbatan real almashinuv kursining
oshib ketishiga yo`l qo`ymaslik muhim kasb etadi.
O`zbekiston respublikasi pul tizimida naqd pul aylanmasini tartibga solish muhim
ahamiyat kasb etadi. Iqtisodchi olimlarning naqd pul aylanmasiga bag’ishlangan
tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki respublika naqd pul aylanmasi bilan iqtisodiy faollik
o`rtasida uzviy aloqadorlik mavjud.
Naqd pullarga bo`lgan talabni qisqartirish maqsadida respublikada plastic
kartochkalar muomalasini rivojlantirishga ustuvor yo`nalish deb qaralmoqda.
Muomaladagi milliy pul birliklarining barchasi banknotalar hisoblanadi. O`z Res
moliya vazirligi pul emissiyasi sohasida hech qanday vakolatga ega emas.
«Milliy valyuta – milliy iftixor, davlat mustaqilligi-ning ramzi, suveren davlatga xos
belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir»
1

---

---

Har bir jamiyatda pulga yuklatilgan vazifalarning samarali bajarilishi iqtisodiy va

ijtimoiy o`sishni rag’batlantiradi, pul qadrining tushishi esa tartibsizlikka, jamiyat
rivojlanishida bosh-qa to`qinliklar bo`lishiga olib kelishi mumkin.
Pulning barqarorligi deganda, pulning sotib olish qiymati-ning o`zgarmasligi va
valyuta doimiyligi tushuniladi.
Pulning sotib olish qobiliyati shu pul birligiga to`g’ri keluv-chi tovar va
xizmatlar miqdori bilan ifodalanadi. Binobarin, pul-ning sotib olish qobiliyatini
ifodalovchi «ko`rsatkich» tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Agar tovar va
xizmatlar bahosi bar-qaror bo`lsa, pulning sotib olish qobiliyati ham barqaror
bo`ladi. Agar pul o`zgarmagan sharoitda tovarlar bahosi oshadigan bo`lsa, bu hol
pulning sotib olish qobiliyati tushganini ko`rsatadi va aksincha, tovar va xizmatlar
bahosining tushishi pulning sotib olish qobiliyatini oshganligidan dalolat beradi.
Demak, pulning qadri tovarlar va xizmatlar bahosiga teskari proportsional – narx
pasaysa, pul qadri oshadi yoki narx oshsa pul-ning qadri tushadi.
Pul tovar bo`lganligi uchun ham unga talab va taklif ta`sir qiladi. Pul taklifi
muomalaga chiqarilgan turli shakldagi pullar-ning yig’indisi bo`lib, u talabdan
ortiq yoki kam bo`lishi mumkin. Muomalaga chiqarilgan pul miqdori pulning
aylanish tezligiga qarab ham o`zgarib turishi mumkin.
Pulga bo`lgan talab mamlakat pul aylanmasi asosida aniqlanadi. Pul talabi
korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, aholi, davlat tashkilotlari olib boradigan naqd
pullik va naqd pulsiz aylanma uchun zarur pul miqdori asosida aniqlanadi. Pulga
bo`lgan ehtiyoj xo`jalik sub`ektlari - ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar o`rta-
sida bo`ladigan pullik jarayonlarning ko`lamiga va tezligiga bog’liq. Pulni qo`llash
yo`li bilan bajariladigan jarayonlarning ko`lami qancha keng bo`lsa, pulga
bo`ladigan talab shuncha ko`p bo`ladi. Agar pul bilan bog’liq operatsiyalar tez
bajarilsa, pulga bo`lgan talab shuncha kam bo`ladi demak, muomalaga kam pul
chiqarish kerak bo`ladi.
Pulga bo`lgan taklif va talabning tengligi pul muvozanatini bildiradi. Pulga bo`lgan
taklif, unga bo`lgan talabdan oshmasa pul barqaror deb xulosa qilish mumkin,
aksincha bo`lsa, pulning qadri tushib ketadi va puldan qochish jarayoni boshlanadi.
Amaliyotda pulni jamg’argandan ko`ra uni tovarlarga aylantirib qo`yish yoki
boshqa bir qadrliroq valyutani jamg’arish qulay bo`lib qoladi.
Pulning barqarorligini ta`minlashning asosiy yo`nalishlari-dan yana biri byudjet
taqchilligining bo`lmasligidir. Davlat byudje-ti xarajatlarining daromadlaridan
oshib ketishi natijasida yuzaga keladigan byudjet taqchilligi muomalaga tovarlar
bilan ta`min-langan pullar chiqarish hisobidan qoplanadi. Bu tadbir muomalada
ta`minlangan pulning ko`payishiga, oqibatda pul qadrining tushib ketishiga olib

---

---

keladi. SHuning uchun har bir mamlakat pul taqchil-ligi bo`lmasligiga yoki uning

salmog’i sezilarsiz bo`lishiga erishishi kerak.
Pulning barqarorligini ta`minlashning yana bir yo`nalishi bu oltin va valyuta
zaxiralarining mavjudligi va ularning ko`payishidir. Oltin valyuta zaxiralarining
salmog’i qancha ko`p bo`lsa, pul shuncha barqaror bo`lishi mumkin.
Milliy valyutani mustahkamlashning yana bir sharti – inflyatsiya-ga qarshi puxta
o`ylangan siyosat yuritishdir. Muomalaga chiqarilgan har bir so`m muayyan
miqdordagi tovar va xizmatlar bilan ta`min-langan bo`lishi zarur. Ichki
bozorimizni tovarlar bilan to`ldirish, aholiga xizmat ko`rsatishning sifati va
turlarini oshirish ham mil-liy valyutaning barqarorligini ta`minlashning asosi
hisoblanadi.
O`zbekiston Respublikasida mustaqil pul tizimining joriy qilinishi.Ma`lumki, har bir
davlat o`zining pul tizimiga ega bo`ladi. O`zbe-kistonning mustaqil davlat sifatida ajralib
chiqishi uning mustaqil pul tizimiga ega bo`lishini taqozo qildi. Mustaqil pul tizimi joriy
qilinishining I bosqichi 1993 yildan boshlab «so`m-kupon»larning muomalaga
chiqarilishi hisoblanadi. O`zbekiston pul tizimini qurish-ning ikkinchi bosqichi – 1994 yil
iyuldan boshlab milliy valyuta–«so`m »ning muomalaga chiqarilishi bo`lib, u
O`zbekiston tarixida juda katta ahamiyatga ega.
Har bir davlatning pul tizimi ma`lum elementlardan tashkil topadi va qonun
asosida yuqori davlat organlari orqali boshqarib boriladi.
O`zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlari quyidagilar hisoblanadi:
– pul birligining nomi;
– pul birligining turlari - qog’oz va metall pullar;
– ularni muomalaga chiqarish qoidalari;
– pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari;
– naqd pulsiz to`lov aylanmasi va kredit pullar (chek, veksel) muomalasini olib
borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar;
– milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoi-dalari;
– xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari;
– milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan
o`rnatilgan valyuta kursi.
Alohida olingan davlatning pul tizimi o`z xususiyatlariga ega bo`lib, uning
elementlari u yoki bu tomonga o`zgarishi mumkin.
Pul tizimi ijtimoiy hayotning ko`zgusi hisoblanadi, desak xato bo`lmasa
kerak. SHuning uchun ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni pul tizimini ob`ektiv
talablar, ya`ni pul tizimining yagona bo`lishi, pul birligi qiymatining doimiyligi va
pul muomalasining talabga qarab o`zgarib turishi kerakligini qo`yadi.

---

---

Sobiq SSSRning davlat sifatida tarqalib ketishi markaz-lashgan pul

tizimining ham tugashiga olib keladi. Natijada ba`zi respublikalar rublni milliy
valyutasi sifatida ishlatib turgani holda, o`z pul siyosatini olib bordi. estoniya,
Latviya, Litva, Ukraina birinchi bo`lib rubl zonasidan chiqib o`z milliy valyutasini
qabul qilishdi. Keyinchalik, Ozarbayjon, Qirg’iziston va Moldaviya respublikalari
bu yo`nalishni davom ettirdilar. Rubl tizimida vujudga kelgan tartibsizliklar, milliy
valyutalar va kuponlarning muomalaga chiqarilishi, yagona pul–rubl zonasining
tugashiga, uning har xil kursga ega bo`lishiga olib keladi.
1992 yil oxiriga kelib Rossiyada tovarlar bahosining oylik o`sishi 25-30 foizgacha
ko`tarildi. Moskva valyuta birjasida rubl-ning nominal qiymati bir dollarga 125
rubldan, 1992 yil dekabrda 485 rublgacha, 1993 yil martda 1 dollar 660 rublgacha
tenglashdi. Pul qadrining tushishi, naqd pul etishmovchiligiga, oxiri esa ish xaqi,
nafaqalarni to`lashda qiyinchiliklar bo`lishiga olib keldi. SSSR davridagi oxirgi
banklar to`g’risidagi qonunga asosan davlat banki o`rniga Markaziy bank, mustaqil
davlatlarda Markaziy (yoki milliy) banklar tashkil qilindi.