Kulturologiya –mədəniyyət nəzəriyyəsindən daha geniş bir elm sahəsidir ki; hazırda bu elmin başqa sosial- numanitor ellərin heç birinə bənzəməyən fuksyiyaları və nəzəriyyəsi mövcuddur
Yüklə 2,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
. 158
aforizm kimi səslənir. Platona görə isə, insan yalnız mənə- vi dayaqların möhkəm olduğu bir cəmiyyətdə xoşbəxt ola bilər. Onun fikrincə, insan ruhun və bədənin vəhdətidir. Yunan sofisti Protaqor isə deyirdi ki, “bütün şeylərin meyarı insandır”. Qədim yunan mütəfəkkiri Demokrit isə, insanda mötədilliyi, ağıllılığı, sözlə işin düz gəlməsini ən yüksək məziyyət elan edirdi. O deyirdi ki, insana lazım olan nə varsa, hamısını insan təbiətdə və özündə tapmalı- dır. Qədim Yunanıstanın ensiklopedik mütəfəkkiri, Afina- da Likey məktəbinin banisi (e.ə. 335-ci ildə) Aristotelin fikrincə isə, insan bu dünyaya təbiətlə vəhdətdə, onunla daxilən bağlı olan vücud kimi gəlir. Lakin insan vahid üz- vi təbiətin inkişafı prosesində cismani-mənəvi təkamül yolu ilə irəliləyir. 25
sibət olduqca fərqli xüsusiyyətlərə malik idi. İnsana yalnız təbiətin bir hissəsi və əsas aparıcı qüvvəsi kimi baxılırdı. Allahların insanabənzərliyi, onların ümumi həyat yaşa- ması, insanın allahla eyniləşdirilməsi ideyası güclü olmuş- dur. Allahlar nəinki hər şeyə qadir idilər, həmçinin insan- lar kimi qəzəblənir, sevinir, cəza verir və s. Dünya bina- sının qayda-qanunları, kortəbii-xaotik inkişafın tənzimlən- məsi də dini-mifoloji tərzdə həll edilirdi. Vedlərdəki mifo- loji rəvayətə görə dünya binasının tənzimlənməsi, orada nizam qoyulması minbaşlı, minayaqlı, mingözlü “ilk in- san” olan “Pruşa” aid edilirdi. Rəvayətə görə Pruşun ruhu və ya əqlindən – Ay, gözündən günəş, nitqindən-atəş, nəf- sindən-külək və s. əmələ gəlmişdir. Cəmiyyətdəki insan zümrələrinin (təbəqələr, kastalar) əmələ gəlməsi də Pruşla
25 Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. “Maarif”, Bakı. 1996, s. 155-156. . 159
bağlı izah edilirdi. Guya onun ağzından kahinlər (brah- manlar), əllərindən hərbçilər, belindən tacirlər, ayaqların- dan kəndlilər, qullar və digər əməkçi insanlar əmələ gəl- mişdir. Dünyanın əmələ gəlməsi qədim Çin mifologiya- sında eyni cür, əfsanəvi “ilk insan” olan Panqu ilə əlaqə- dar izah olunmuşdur. Beləliklə, bu mifoloji fikirlərdə kos- mos və insanın, təbiət və cəmiyyətin vəhdəti, onların mad- di mənşəyi ideyası, insan və kosmosun ahəngdarlığı fikri bir daha ifadə edilmişdir. Qədim Hindistan və Çində varlıq, insan, kainat, qanun, cəmiyyət və i. a. problemlərə dair spesifik kulturoloji baxışlar olmuşdur. Dünyanın, in- sanın, kainatın mənşəyi məsələsi mifoloji tərzdə təhlil olu- nurdu, dünyagörüşü mifoloji səciyyə daşıyırdı, təbiət can- landırılırdı. Məsələn, hindlilərə görə kainat göy və yerin evlənməsindən əmələ gəlmişdir. Çinlilərə görə isə, dünya- da “qayda qanun yaradan” iki ruh vardır: kişi ruhu göyü, qadın ruhu isə yeri idarə edir. İnsan haqqında kulturoloji baxışların formalaşmasında və inkişafında XVIII-XIX yüzilliyin məşhur klassik alman mütəfəkkirlərinin, xüsusi ilə İ. Kant, G.V.F. Hegel, İ. Fixte, F. Şellinq və Lyudviq Feyerbaxın ideyalarının da çox böyük əhəmiyyəti və müs- təsna xidmətləri olmuşdur. Alman klassik fəlsəfəsinin ən görkəmli və tanınmış dahi mütəfəkkirlərindən biri, məşhur alman filosofu G.V.F. Hegel (1770-1831) yazdığı “Məntiq elmi” əsərində qeyd edirdi ki, “ən mühüm tələbat, həqiqəti dərk etmək tələbatıdır”. G.V.F. Hegelə görə təbiət və cə- miyyət mücərrəd ruhun məhsullarıdır, buna görə də, onlar mənəvi-ruhi mahiyyət” kəsb edir. Hegelə görə insan cə- miyyəti, bəşəriyyət “əsil ruh səltənətidir”. G.V.F. Hegel deyirdi ki, “gerçək olan şey ağlasığandır, ağlasığan şey isə gerçəkdir”. XVIII əsrin digər alman mütəfəkkiri İ. Kant
. 160
isə belə hesab edirdi ki, varlıq, əxlaq, din və s. kimi kate- qoriyaların mahiyyəti, sərhədi ancaq insan zəkasının im- kanları əsasında müəyyən oluna bilər. L. Feyerbax (1804- 1872) isə deyirdi ki, insan özünü duyğularda, fiziki varlıq- da, təbiətlə vəhdətdə hiss edir. Onun fikrincə insanın həqi- qi varlığı onun məhəbbətidir, qarşılıqlı münasibətidir. XVIII əsr fransız filosofu Helvetsi isə deyirdi ki, insan müxtəlif rəssamların seyr etməsi üçün sərgiyə qoyulmuş modelə bənzəyir. Hərə onun bir cəhətinə baxır, lakin hələ heç kəs onu bütövlükdə əhatə edə bilməmişdir. Marksiz- min baniləri Karl Marks (1818-1883), Fridrix Engels (1825-1896), V.İ. Lenin (1870-1924) isə insanı tarixi pro- sesin subyekti kimi qiymətləndirirdilər. Onlar insan prob- lemini, onun sosial mahiyyəti ideyasını əsaslandıraraq qeyd edirdilər ki, insan sadəcə olaraq təbiətdə mövcud de- yildir, o, öz fəaliyyəti ilə praktik olaraq onu dərinləşdirir. Bu mənada praktika insan fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Praktika-insanın mənəvi fəaliyyətinin başlanğıcı və əsası- dır. Praktika ictimai, tarixi, predmetli fəaliyyətidir. Odur ki, marksizmə görə “praktika həqiqətin, fəaliyyətin əsası və meyarıdır”. Həqiqətən də insan yaranışından dünyasını dəyişənədək həmin həqiqətin axtarışında olur, dünyanın, təbiətin, cəmiyyətin sirlərini açır, bəşəriyyətin, insanlığın inkişaf qanunlarını kəşf edir. Doğrudan da insan mədəni inkişafın həm başlan- ğıcı, həm də nəticəsi, onun fəaliyyətinin həm məqsədi, həm də vasitəsidir. Hər cür mədəniyyət öz vəzifələrini boşluqda deyil, real mövcud olan obyektlərə münasibətdə həyata keçirir 26 . 26 Kulturologiya. Bakı, ADMİU, Mars-Print, 2003, s. 15. Yüklə 2,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|