Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan
Yüklə 4,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ultrabinafsha halokati Kvant mexanikasining qiziqarli tarixi
| To‘lqin uzunligi
– to‘lqinning to‘liq siklni o‘tab, boshlang‘ich holatiga qaytadigan masofasi, to‘lqin uzunligi – tezlikning chastotaga nisbatiga teng. Xoking nurlanishi – Stiven Xoking tomonidan taxmin qilingan kvant effekti bo‘lib, fazoda virtual zarrachalarning o‘ta tezkor paydo bo‘lishi va yo‘qolishini bildiradi. Odatda, bunday zarrachalarning paydo bo‘lishi va yo‘qolishining izi qolmaydi, lekin, agar ushbu hodisa qora tuynukning hodisalar gorizonti qismida sodir bo‘lsa, unda, zarrachalardan birini qora tuynuk o‘z qa’riga tortib ketishi mumkin, boshqa bir zarracha esa undan uchib ketib, uchish jarayonida o‘zidan nurlanish chiqarishi mumkin (shu sababli ham Xoking qora tuynuklarni «aslida unchalik ham qora emas» - deydi). Xoking nurlanishi bu – qora jism nurlanishiga oid bir misol bo‘lib, u qora tuynuk massasiga teskari proporsional bo‘lgan haroratdagi qora jism nurlanishiga ekvivalenti bo‘ladi. Ultrabinafsha halokati Kvant mexanikasining qiziqarli tarixi ni hikoya qilishda, odatda, «ultrabinafsha halokati» deb nomlanuvchi hodisaga katta e’tibor qaratiladi. XIX-asr oxiriga kelib, o‘z nazariyalarini mumtoz fizika asosida shakllantirib kelgan ko‘plab olimlar, shunday xulosaga kelishdi: har qanday chastota va yo‘nalishdagi yorug‘likni o‘ziga butunlay singdirib yuboradigan jism, ya’ni, issiq qora jismning elektromagnit nurlantirish quvvati – undan chiqayotgan yorug‘lik nurlanishlarning ko‘rinadigan nurlar spektridan ultrabinafsha nurlar spektriga tomon siljib borishi asnosidagi to‘lqin uzunligining qisqarib borishi yo‘nalishida cheksiz ortib borar ekan. Ya’ni, to‘lqin uzunligining qisqarishi bilan qora jismning nurlanish quvvati cheksizlikka intilishi kerak edi. Biroq, amalda hech qachon bunday bo‘lmayotgani va bo‘lmasligi aniq ravshan bo‘lib, ushbu masala o‘sha zamonning eng yetakchi, ilg‘or fiziklarining boshini qotirdi. 1900-yilda ushbu «ultrabinafsha halokati» masalasiga oydinlik kiritish uchun Maks Plank ilmiy izlanishlarga bel bog‘ladi. «Halokat»ni oldini olish maqsadida, Plank, qora jismni tashkil qiluvchi atomlarning tebranishi jarayonida energiya chiqarishi faqat diskret tarzda, ya’ni, alohida- alohida ulushlar (porsiyalar) ko‘rinishida yuz berishini taxmin qildi va ushbu diskret energiya miqdori, atomlarning tebranish (vibratsiya) chastotasiga proporsional bo‘lishini ta’kidladi. Ushbu diskret energiya miqdorini Plank lotin tilida «qancha?» ma’nosini bildiruvchi «kvant» so‘zi bilan nomlab atagan. Proporsionallik koeffitsientini esa Plank h belgisi bilan ifodalagan edi va keyinchalik ushbu miqdor ilm-fanda plank doimiysi deb atala boshlagan. Plank «qancha?», ya’ni, «kvant» atamasini biriktirayotganda aynan nimani nazarda tutgani noma’lum, lekin, shunisi taajjubiki, kvantlar haqidagi g‘oyani taklif etgan Maks Plankning o‘zi, uzoq yillar mobaynida o‘zining mazkur ilmiy g‘oyalarining haqiqat ekaniga, ular amaliyotda real o‘ringa ega ekaniga ishonolmay yurgan. U dastavval mazkur g‘oyani shunchaki qulay matematik yondoshuv deb qabul qilgan va bunga jiddiy qaramaslikka harakat qilgan. Keyinchalik Plankning ham hayratiga sabab bo‘lib, ushbu g‘oya asosida, qora jismning katta chastotada tebranayotgan atomlarining qanday chegaraviy miqdorda energiya nurlatishi mumkinligini hal qiluvchi yechim topildi, ya’ni, «ultrabinafsha halokati»ning «oldi olindi». Ushbu g‘oyasi uchun buyuk fizik olim Maks Plank 1918-yilda fizika bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. Yüklə 4,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|