Landshaftli yer tuzish

Asosiy va yordamchi daraxtlar chizimining himoyalash ta’siri 
koeffitsientini aniqlash hisobi 
Shamol yo‘nalishi 
Takror-
lanish 
P,% 
Asosiy daraxtlar chizimi 
(JSh-ShG‘) 
Yordamchi daraxtlar 
chizimi (ShSh-JG‘) 
α
° 
K
α1 
PK
α1 
α
° 
K
α2 
PK
α1 
Shimol +J(2+2) 
Shq+JG‘ (13+41) 
Shq+G‘ (13+23) 
JShq+ShG‘ (3+3) 
4 
54 
36 
6 
45 
90 
45 
0 
0,55 
1,0 
0,55 
0,05 
2,2 
54 
19,8 
0,3 
45 
0 
45 
90 
0,55 
0,05 
0,55 
1 
2,2 
2,7 
19,8 
6 
Jami 
100 
180 
76,3 
180 
30,7 
Kα
1sr
=76,3/100=0,763; Kα
2sr
=30,7/100=0,302 
 
Jadvaldagi 
aniqlangan 
koeffitsientlar 
yordamida 
daraxtlar 
chizimining 
himoyalash ta’siridagi yer maydonining kengligi quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
V=NK
lp
x 
K
asr
yoki
K=NK
lp
·Sinα 
bunda: N – daraxtlar chizimining balandligi, m; 
K
lp
– karralik (V – kenglikda N – necha marotaba joylashuvini belgilovchi 
koeffitsient – 25...30); 
K
α1sr
, K
α2sr
– asosiy va yordamchi daraxtlar chizimining himoyalash ta’siri 
koeffitsientlari. 
Masalan: N=20 m; K
lp
=30 va K
α1sr
– asosiy chizimlar uchun 0,76, K
α2sr 
–
yordamchi 
chizimlar 
uchun 
0,31 
bo‘lganda 
V
1
=20x30x0,76=456 
m.; 
V
2
=20x30x0,31=186 m.; 

---

90 
6.
Xo‘jalik yerining umumiy maydonidan 1077 ga (92 %) qishloq xo‘jalik 
yer turlarini tashkil etadi. O‘rmon daraxtlari chizimini joylashtirish uchun ekin 
maydonidan D.A.Armand formulasi yordamida hisoblanganda 36,1 ga., daraxtlar 
chizimini joylashtirish loyihasi bo‘yicha esa 37 ga egallandi. Demak xo‘jalik bo‘yicha 
qishloq xo‘jalik yer turlarining loyihaviy maydoni 1040 ga. 
1.
O‘rmon daraxtlari chizimini barpo qilish (ko‘chatlar, mehnat va boshqalar 
uchun) xarajatlar. 
2.
Daraxtlar chizimini parvarish qilish (kultivatsiyalash, sug‘orish va h.k.zo.) 
bilan bog‘liq xarajatlar. 
3.
Daraxtlar chizimi egallangan yerdan yo‘qotiladigan hosil qiymati. 
Bularning ichida katta salmoqlisi – daraxtlar chizimi egallagan maydondan 
hosilni yo‘qotish. 
Daraxtlar chizimining foydasi esa asosan ularni himoyalash ta’siri ostidagi 
maydonlarda joylashgan ekinlar hosilining oshishi bilan aniqlanadi. Bundan tashqari 
daraxtlar chizimidan olinadigan yog‘ochlar, mevalar va urug‘lardan ham ma’lum 
miqdorda samara olinadi.
Daraxtlar chizimining himoyalash ta’siridagi m aydon daraxtlar chizimini barpo 
qilingan yildan boshlab muntazam ko‘payib boradi bu esa daraxtlarningo‘sishi bilan 
bog‘liq. Masalan o‘tkaziladigan ko‘chatlarning o‘rtacha balandligi (N) besh yilda 8 m., 
10 yilda – 14,5., 15 yilda 20 – 21 m. bo‘ladi 
N=h
1
+h
2
×t 
bunda: h
1 
– birinchi yilgi o‘tkazilgan ko‘chatlar balandligi, m; 
h
2
– daraxtlar ko‘chatining har yilgi o‘sish balandligi, m; 
t – daraxtlar ko‘chatining o‘sishiga ketgan vaqt. 
Hisobga muvofiq o‘rmon darxtlari chizimining himoyalash ta’siridagi maydon 
daraxtlar balandligi 8 m. bo‘lganda xo‘jalik yerining 21,3 %, 14,5 bo‘lganda 66% va 
20 – 21 m. bo‘lganda esa 82,3 % tashkil etadi yoki 221,5 ga., 686,4 ga va 931,7 ga. 
maydon himoyalanadi. 
Agarda daraxtlar chizimini barpo qilgunga qadar xo‘jalikda qishloq xo‘jalik yer 
turlarining har bir gektaridan chiqadigan sof daromad qiymatini quyidagicha bo‘ladi. 
d
l
=
O‘z vaqtida Farg‘ona, Buxoro, Sirdaryo va Qashqadaryo viloyatlarining bir 
nechta xo‘jaliklari yerida kuzatishlar olib borish natijasida xo‘jaliklaridagi asosiy ekin 
– paxtaning hosildorligi daraxtlar chizimi bilan ixotalanmagan yerlarga nisbatan 10 – 

---

91 
30%, hattoki 55 % gacha oshganligi aniqlangan. Shularga asoslangan holda q 
qiymatini 20 – 25 % deb qabul qilish mumkin. 
Daraxtlar chizimi bilan egallangan xo‘jalikdagi yer turlarining 1 gektaridan bir 
yilda yo‘qotiladigan sof daromad qiymati d
c
. Daraxtlar chizimining himoyalash ta’siri 
ishlagunga qadar yo‘qotilgan sof daromad 
d
n
=d
c
×t
n 
bunda: t
n
– daraxtlar chizimi barpo qilingandan toki ularning himoyalash ta’siri 
boshlangunga qadar ketgan vaqt (5 – 6 yil).
Xo‘jalik bo‘yicha daraxtlar chizimi uchun ajratilgan qishloq xo‘jalik yer turlari 
maydonidan yo‘qotilgan sof daromad qiymatini qayta tiklash (to‘ldirish) uchun 
ketadigan vaqt «to‘ldirish vaqti» deyiladi, u quyidagicha aniqlanadi: P
lp
d
n
d
c
t
v
=
bunda: R
lp
- daraxtlar chizimi ostidagi yer maydoni, ga; 
Daraxtlar chizimini barpo qilish uchun ketadigan xarajatlar ikki qismdan tashkil 
topadi: bir vaqtda sarflanadigan kapital xarajatlar: chizimdagi daraxtlarni o‘tkazgan 
yildan toki ularning himoyalash ta’siri boshlangunga qadar daraxtlar parvarishi uchun 
ketadigan yillik xarajatlar (o‘rmonshunoslikda bu xarajatlar «kapital» xarajatlar 
toifasiga kiritilgan). Demak, bir gektar daraxtlar chizimini tashkil qilish uchun 
ketadigan kapital xarajatlarning qiymati quyidagicha: 
K
1
=K
lp
+S
n
+t
n
bunda: K
lp 
– daraxtlar chizimini barpo qilish uchun bir vaqtda ketadigan kapital 
xarajatlar, so‘m; 
S
n 
– daraxtlarni parvarishi uchun ketadigan yillik xarajatlar, so‘m; 
t
n
– daraxtlar chizimini himoyalash ta’siri boshlangunga qadar o‘tgan vaqt (5 – 6 
yil). 
Xo‘jalik bo‘yicha daraxtlar chizimini tashkil etish uchun ketadigan umumiy 
ketadigan xarajat qiymati quyidagicha aniqlanadi: 
K=r
lp
×K
1
Xo‘jalik bo‘yicha daraxtlar himoyalash ta’siridagi xo‘jalik yeridan olinadigan 
qo‘shimcha olinadigan sof daromad qiymati quyidagicha aniqlanadi: 
d
kx
=P
x
Kapital xarajatning qoplanish muddati: agarda daraxtlar chizimi bir yil ichda 
barpo etilganda T

---

92 
Daraxtlar chizimini barpo qilish uchun qo‘shimcha vaqt talab qilinsa quyidagicha 
topiladi: T
+ 0,5(t
n
+ 1) 
Daraxtlar chizimini barpo etish uchun ketgan kapital xarajatlarning samarsi 
quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: E
O‘rmon daraxtlari chizimini joylashtirish loyihasini ishlash jarayonida bir nechta 
yechimlar paydo bo‘lishi mumkin. Ulardan yechim bo‘yicha sifatli va kam xarajat 
qiladiganini tanlash uchun yuqorida keltirilgan usuldan foydalanish mumkin. Daraxtlar 
chizimini joylashtirish loyihasining texnik – iqtisodiy ko‘rsatkichlari jadvalga yoziladi.