Landshaftli yer tuzish
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5 I-BOB. LANDSHAFTLAR, ULARNING TURLARI VA XUSUSIYATLARI. 1.1. Landshaftlar to‘g‘risida tushunchalar Tabiiy landshaft – bu ma’lum bir joy iqlimi, relyefi, o‘simliklari va tuproq qatlami xarakterlarini yagona garmonik yaxlitligi sifatida, yerning ma’lum mintaqalarida takrorlanuvchan birlashuvidir. Bunday birlashuvning qonuniyatlarini o‘rganuvchi fan – bu landshaftshunoslikdir. U yerning landshaftli qobig‘i hamda uning tabiiy elementlari(tabiiy-hududiy va tabiiy-antropogen majmualar) to‘g‘risidagi fandir. “Landshaftli qobiq” tushunchasi bilan bir qatorda klassik landshaftshunoslikda tabiiy-hududiy majmua(THM) va landshaft tushunchalari ham asosiy o‘rinni egalladilar. THM o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan tabiiy komponentlar(miyogen asoslar, havo iqlimi, suv, tuproq, o‘simlik dunyosi va hayvonot dunyosi) ning turli darajalaridagi hududiy birikmalar shaklidagi jamlanmasi sifatida aniqlanadi. Bugungi kunga qadar “landshaft” tushunchasi turlicha talqin qilinadi. Asosiysi, turlicha qoidalarni o‘ziga jamlagan holda landshaftni tabiat bilan uyg‘unligi, bir butunligi, shuningdek landshaftni yerning landshaftli qobig‘ini tarkibiy elementi sifatida tushunishdir. Landshaftlar kenglikda yoki ma’lum bir makonda qonuniy tarzda birlashgani holda fizik-geografik proinsiyalar va mamlakatlar, landshaftli viloyatlar kabi yirik fizik-geografik tizimlarni vujudga keltiradilar. O‘z navbatida landshaftlarning o‘zi bir necha mayda tarkibiy elementlardan – lokal o‘lchamli THM lardan tashkil topgan. Tabiiy hududiy majmualar(geotizimlar)ning asosiy tarkibiy qismlari – bu modda almashinuvi, energiyalar, axborotlarning o‘zaro bog‘liq jarayonlari sifatidagi tabiiy komponentlardir. Bugungi kunda ularni uchta kichik tizimlargaguruhlash qabul qilingan: - geoma – noorganik tabiiy komponentlar: litogen asoslar(er qobig‘ining ustki qismi va yer sirtining relyefi), yer atrofidagi havo massasi, tabiiy suvlar; - biota – o‘simlik va hayvonot dunyosi; - tuproq-oraliq yoki biokosli(organomineral) kichik tizim. Har bir komponent o‘ziga xos xususiyatlarga egadir. Odatda moddiy, energetik, axborotli alohida-alohida ajratiladi. Geografik qobiqni tashkil etuvchi va uning rivojlanishini ta’minlovchi geosferalarning o‘zaro tasiri va aloqadorligi asosida uning komponentlari va qismlari orasida ro‘y beradigan modda va energiya almashinishi yotadi. Bu almashinish moddaning aylanishi (masalan: suvning aylanishi, kimyoviy unsurlarning aylanishi, biologik aylanish kabilar) shaklida bo‘ladi. 6 Geografik qobiqning eng muhim xususiyatlaridan biri uning bir butunligi va yaxlit tabiiy geografik komples ekanligidir. Lekin uning bir butunlngi, uning turli qismlarida turlicha tabiiy geografik sharoit mavjudligini inkor etmaydi. Boshqacharoq qilib aytganda, geografik qobiqning o‘zi yaxlit tabiiy-geografik komples bo‘lishi bilan bir vaqtda u turli-tuman katta-kichik tabiiy geografik komplekslarga tabaqalangandir. Bu tabiiy-geografik komplekslar katta-kichikligiga qarab turli ko‘lamni egallaydi. Masalan, ularning eng kattasi geografik qobiq bo‘lsa, undan kichikrog‘i materiklar va okeanlar, yanada kichikrog‘i tabiiy-geografik o‘lkalar va h. k. Biz yuqorida sanab o‘tgan tabiiy geografik komplekslarning har biri, shu jumladan landshaft ham geotizimdir. Landshaft geotizimlar orasida o‘ziga xos ko‘lamga ega bo‘lib, ma’lum bir tabiiy geografik rayonni hosil qiluvchi qismdir. Ayni vaqtida o‘zidan kichik geotizimlarning murakkab va dinamik majmuidan iborat hosiladir. Geotizimlar, jumladan landshaftlar ham insonning yashash muhiti hisoblanadi. Ular inson hayoti uchun zarur bo‘lgan havo, suv, tuproq unumdorligi, biomassa kabi ko‘plab o‘zini - o‘zi qayta tiklab turadigan tabiiy boyliklar manbai hamdir. Bunday boyliklarni qayta tiklab o‘zini-o‘zi to‘ldirib turishi uchun geotizimlardagi modda va energiya almashinishi tabiatdan qanday yaratilgan bo‘lsa, o‘shanday saqlanishi lozim bo‘ladi. Ammo inson o‘zi yashashi uchun qulayroq, yaxshiroq sharoit yaratishga, tabiiy landshaftlarga nisbatan maxsuldorroq bo‘lgan madaniy landshaftlarni yaratishga harakat qiladi. Kishilik jamiyati rivojlanib borgani sari uning tabiatga ta’siri tabiiy boyliklardan foydalanish me’yor va tabiiy sharoitini o‘zgartirish imkoniyati ortib borishi shak- shubxasiz. Buning oqibatida tabiatning inson hayotiga va uning xo‘jalikdagi faoliyatiga tashqaridan teskari ta’siri ham namoyon bo‘la boshlaydi. Jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikda yuzaga keladigan nomutanosiblik ayrim joylarda salbiy oqibatlarga sabab bo‘lmoqda. Natijada bu mavjud tabiiy resurslardan to‘g‘ri foydalanish, ularni zaharlanish va ifloslanishini oldini olish, inson yashab turgan muhitni har tomonlama yaxshilash yoki samaradorlashtirish masalasi yuzaga keldi. Bu masala ko‘p tomonlama o‘rganilishn dolzarb bo‘lgan, murakkab, juda ham serqirra, jumladan, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy va ilmiy masaladir. Bu masalani ijobiy hal qilish, qay jihatdan bo‘lmasin, u mustahkam ilmiy asosga ega bo‘lishi kerak. Ana shu ilmiy asosni ishlab chiqishda ko‘plab turli-tuman fanlar, jumladan landshaftshunoslik ham alohida ahamiyatga egadir. Landshaftlarni tadqiq qilish albatta dala ishlarini o‘tkazishni talab qiladi. U yoki bu hududda mavjud bo‘lgan geotizimlarni aniqlashda qo‘llaniladigan tabiiy geografik izlanishlarning birdan-bir yuli ham landshaft tadqiqotlaridir. Bunday izlanishlar natijasida yaratiladigan landshaft kartalari esa keyinchalik turli-tuman maxsus amaliy 7 kartalarni ishlashga, yer tuzishda, tabiat muhofazasi va tabiiy boyliklardan oqilona foylalanishning chora-tadbirlarini ishlab chiqishda aniq va ishonchli ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Amaliy landshaftshunoslik uchun zarur malumotlarning yana biri bu umumilmiy landshaft xaritasida aks ettirilgan har bir landshaft majmuani har tomonlama yoritib bora oladigan ta’rifdir. Masalan, qishloq xo‘jaligi maqsadlarida bir turdagi ma’lumotlar kerak bo‘lsa, shaharsozlik nuqtai-nazaridan esa boshqa turdagi ma’lumotlar zarur bo‘ladi. Bunday ma’lumotlarnn to‘g‘ri va oqilona ajratib ola bilish ishning natijalariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etadi. Boshqacharoq qilib aytganda, qishloq xo‘jaligi maqsadlarida ham shaharsozlik yoki boshqa maqsadlarda ham joyning iqlimi, tog‘ jinslari, relyefi, tuprog‘i, suv rejimi kabilarni hisobga olish kerak bo‘ladi. Ammo qishloq xo‘jaligi maqsadlarida iqlim yoki tuproqning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar tahlil qilinsa, shaharsozlik bilan shug‘ullanuvchi muhandis uchun esa boshqa xususiyatlarni aks ettiruvchi ko‘rsatkichlar ko‘proq ahamiyat kasb etadi. Landshaftlarga taaluqli ma’lumotlarni amaliyotga tadbiq qilish jarayonida landshaftlarning ma’lum bir maqsadni ko‘zlagan holda guruhlarga birlashtirish, ya’ni landshaft turlarini aniqlash zaruriyati tug‘iladi. Ularni xalq xo‘jaligining u yoki bu tarmog‘ini rivojlantirish maqsadlaridan kelib chiqqan holda inson tomonidan amalga oshiriladigan tadbir (inshoot kurilish, melioratsiya, agrotexnika va hokazo)larga qanday ta’sir ko‘rsatishiga qarab ayrim guruhlarga birlashtirish landshaftlarni amaliy jihatidan baholashni osonlashtiradi. Xalq xo‘jaligining u yoki bu tarmog‘ini rivojlantirish maqsadlaridagi tavsifnomalarni ishlab chiqishda, albatta landshaftlarning tabiiy rivojlanishi davomida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar va insonning xo‘jalik faoliyati natijasida yuz beradigan o‘zgarishlar inobatga olinishi kerak. Bunday o‘zgarishlarnnng bo‘lishi yoki bo‘lmasligini oldindan ko‘ra bilish (prognozlash) amaliy landshaftshunoslikning muhim masalalaridan biridir. Landshaftlarni iqtisodiyotning yoki bu tarmog‘ini rivojlantirish maqsadlarida baholash amaliy lanlshaftshunoslikning yo‘nalishidir. Shuning uchun landshaftlarni baholash muammosi amaliy landshaftshunoslikning shu kundagi asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. Landshaftlarni u yoki bu maqsad uchun baholashning asosiy mazmuni kishilik jamiyatining u yoki bu talablaridan kelib chiqqan holda landshaftlarning yaroqliligini, qulay yoki noqulayligini aniqlab berishdan iboratdir. Shu jihatdan tabiiy majmualarni baholashning uch jixati aniq bo‘lishi kerak. Birinchidan, baholashning ob’ekti aniq bo‘lishi kerak. Bunda tabiiy komponentlardan biri masalan, iqlim, relyef, tuproq yoki o‘simlik baholash ob’ekti 8 bo‘lishi mumkin. Ammo bunday baholash bir tomonlama bo‘lib, joy tabiiy sharoitining har tomonlama bahosini berishi mumkin bo‘lmay qoladi. Shuning uchun baholashning ob’ekti sifatida geotizim olingani ma’quldir. Mavjud baholash tajribalarinig natijasi ham landshaftlarni ob’ekt sifatida qarashni maqsadga muvofiq bo‘lishini ko‘rsatadi. Ikkinchi, baholashning sub’ekti ham bo‘lishi kerak. Ya’ni, tabiiy majmualar yoki landshaftlarni baholayotganda nima uchun, kim uchun baholanayotganligi ham aniq bo‘lishi kerak. Sub’ekt sifatida qishloq xo‘jaligi yoki uning biron bir tarmog‘i, shaharsozlik yoki biron bir sanoat qurilishi, yo‘l qurilishi kabilar olinishi mumkin. Uchinchi, ob’ekt va sub’ektdan tashqari baholanayotgan vaqtdagi iqtisodiy geografik, sotsial, tabiiy geografik, ilmiy-texnik sharoitlar kabilar ham hisobga olinishi kerak. Sharoit makon va zamonda o‘zgaruvchan bo‘lganligi uchun baholashning natijalari ham mos holda o‘zgartirib turishga to‘g‘ri keladi. Boshqacharoq qilib aytganda, tabiiy majmualarni u yoki bu maqsadda baholash natijalari makonda ham, zamonda ham nisbiydir. Landshaftlarni baholash natijalari to‘g‘ri bo‘lishi uchun baholashning asosiy maqsadi aniq belgilab olingan bo‘lishi kerak. Landshaftlarni baholashning eng asosiy maqsadi, ularni o‘zlashtirish navbatlarini ulardan foydalanishning qulay va yaxshi variantlarini aniqlab berishdan iborat. Bunday maqsadda olib borilgan baholash ishlari ishlab chiqarish uchun bajarilgan baholash deyiladi. Baholash ishlaridagi yana bir yo‘nalish ekologik baholash yo‘nalishidir. Unda sub’ekt sifatida inson, aholi xizmat qiladi. Bunday baholashdan asosiy maqsad - kishilarning ishlash sharoitini, dam olishini to‘g‘ri va oqilona tashkil qilish, ularning salomatligini muhofaza qilish uchun ilmiy asos yaratishdan iborat. Landshaftlarni estetik jihatdan rekreatsiya maqsadlarida baholash ishlari ham shular jumlasiga kiradi. Tabiiy sharoitni, jumladan, landshaftlarni iqtisodiy baholash o‘ziga xos yo‘nalishlaridan biridir. Bu borada ancha ishlar qilinganligini nashr qilingan ilmiy adabiyotlardan ham bilish mumkin. Ammo tabiiy resurslarni iqtisodiy baholashning nazariy asoslari ko‘p hollarda tabiiy resurslarni iqtisodiy baholashda iqtisodchilar tomonidan bir yoqlamalikka moyil bo‘lish va tabiiy geografik asosini ko‘pam hisobga ola bilmaslik hollari mavjud ekan. Shuning uchun hududlarni har tomonlama landshaftlar doirasida baholash maqsadga muvofiqdir. Baholanishi lozim bo‘lgan tabiiy sharoit yoki tabiiy muhit faqat turli xil tabiiy element qismlarining tasodifiy yig‘indisi bo‘lmay, balki yaxlit qismlarining o‘zaro ta’siri va aloqasida bo‘lgan tizim hamdir. Ana shu yaxlitlik yoki bir butunlik landshaftlarda aniq aks etadi. Tabiiy sharoitni qishloq xo‘jaligi uchun baholash dastavval landshaftlarning qishloq xo‘jaligida foydalanilishini cheklashi mumkin bo‘lgan xususiyatlarni aniqlab 9 olishdan boshlanishi kerak. Landshaftlarning bunday xususiyatlari ularning relyef, tuproqlar, yer osti suvlarining holati kabilar bilan bog‘liqdir. Landshaftlarni baholash sug‘oriladigan dexqonchilik uchun ham lalmi dexqonchilik uchun ham qishloq xo‘jalik nuqtai nazaridan eng muhim hisoblangan 3 ta komponent: iqlim, tuproq, relief bo‘yicha bajarilgani maqsadga muvofiq. Qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sishi va rivojlanishiga iqlim tuproq relyefning turlicha ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini hisobga olsak, ularni baholash usullari ham turlicha bo‘ladi. Landshaftlardan qishloq xo‘jaligida foydalanishda, ularning relyef tuzilishi ham katta ahamiyatga ega. Relyefning baholash asosida esa yer landshaftlarning umumiy bahosini chiqarmay komponentlar bahosi asosida landshaft haqida to‘la tasavvurga kelish qiyin. Baholash ob’ekti sifatida turli xil geotizimlar u yoki bu komponent, birorta tabiiy resurs, masalan foydali qazilmalar, o‘simlik boyliklari, yer boyliklari, suv va hokazo ishtirok etsa, baholash sub’ekti sifatida esa jamiyat xalq xo‘jaligining birorta tarmog‘i, u yoki bu sanoat korxonasi, turli xil qurilish inshooti va boshqalar xizmat qilishi mumkin. Har qanday baholash natijalari nisbiy va tarixiydir. Chunki, vaqt o‘tishi ijtimoiy iqtisodiy sharoitining rivojlanish natijasida sub’ektning ob’ektga bo‘lgan munosabat va talablari kuchayishi mumkin. Undan tashqari, har qanday baholash ishlarini amaliy landshaftshunoslikning vazifasi deb qarash har doim to‘g‘ri bo‘lavermaydi. Masalan, bir irrigatsiya kanalini paxta yetishtirish nuqtai nazaridan baholash tor ma’nodagi maxsus baholashga kiradi. Baholashdagi ikkinchi yo‘nalish ijtimoiy ekologik baholash deb ataladi. Unda landshaftlar inson hayotining turli jabhalari nuqtai nazaridan baholanadi. Landshaftlarni u yoki bu maqsad uchun baholar ekanmiz, sub’ekt ta’sirida keyinchalik qanday o‘zgarishlarga moyil bo‘lishi va ular qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini oldindan ko‘ra bilishimiz kerak. Inson faoliyati ta’sirida (qishloq xo‘jaligidami, shaharsozlikdami yoki biror inshoot qurilishimi) landshaftlarni o‘zgarishi va bu o‘zgarishning oqibatlarini oldindan aytib berish, ya’ni bashoratlash lozimdir. Landshaftdagi har bir komponent uzluksiz rivojlanishda va o‘zgarishdadir, agar ulardan birining xususiyati (masalan, iqlim) o‘zgarib, yangi sifatga ega bo‘lsa, qolgan komponentlar yoki ularning xususiyati (masalan, tuproq) unga moslashib olishga harakat qiladi. Bunday jarayon turli komponentlarda turlicha jadallik bilan va ba’zan ancha vaqtni o‘z ichiga oladi. Ammo birinchi bo‘lib o‘zgargan komponent bu vaqt esa yana rivojlanishda va o‘zgarishda bo‘ladi. Qolgan komponentlar yana unga moslashishga harakat qilaveradi. Demak, landshaftdagi ichki muvozanat vaqtincha va nisbiy bo‘lishi mumkin. Landshaftning komponentlari ichida eng faol hisoblanadigan 10 biota (o‘simlik va hayvonotdir). U doimo biotik bo‘lmagan komponentlar bilan qarama-qarshilikdagi va atrof muhitga moslashishga harakat qiladi. Natijada bir butun landshaftni qayta sozlaga olib keladi. Harakat bilan muvozanat uzluksiz o‘zgaruvchan aloqadadir. Landshaftdagi muvozanat landshaftdagi harakat bilan harakatsizlik orasidagi muvozanat sharoitdagina saqlanishi mumkin. Lekin bundan muvozanat nisbiy va vaqtinchalikdir. Landshaftning ichidagi komponentlarning o‘zaro ta’siri va qaramaqarshiliklari landshaftning sust, bir maromda va keskin o‘zgarishlarsiz rivojlanishiga sabab bo‘lsa, tashqaridan bo‘ladigan ta’sir va aloqadorliklar, bu jarayonni tezlashtirishi yoki keskin o‘zgartirib yuborishi mumkin. Landshaftning rivojlanishi, uning ichki tuzilishiga xos bo‘lgan belgilarni yangi tarkib belgilari tomonidan siqib chiqarish demakdir. Bu jarayon landshaftda sifat o‘zgarishlarini hosil qilib, yangi landshaftni barpo bo‘lishiga olib keladi. Ammo bir landshaftning o‘zida bir vaqtda hozirgi kunga xos belgilar bilan yonma-yon uzoq o‘tmishda shakllangan belgilar ham uchrashi mumkin. Bundan tashqari hozirgi vaqtda landshaftda uchraydigan ayrim hodisa va jarayonlarni bilan landshaftning tarixini, yoshini bilish zarur bo‘ladi. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|