Landshaftli yer tuzish
Tuproq eroziyasiga xavfli mintaqalar tavsifi
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.2 Tuproq eroziyasiga xavfli mintaqalar tavsifi
O‘zbekiston hududi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan tabiiy va iqtisodiy omillarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Bu omillar tuproqda eroziyaning barcha turlarini vujudga keltirish salohiyatiga ega. Ma’lumotlarga ko‘ra hozirgi kunda respublika bo‘yicha 25,7 mln.ga qishloq xo‘jalik yer turlarining 94 % dan ko‘prog‘i (24,2 mln.ga) har xil darajada suv va shamol eroziyasiga uchragan (1-jadval). Respublika hududida tuprog‘i har xil darajada suv eroziyasiga uchragan yerlar 4mln,ga dan ortiq, yoki sug‘orilmaydigan yerlarning (lalmi va yaylovlar bilan birga) 19 % ni tashkil etadi. Ayrim viloyatlar (Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo) da bu ko‘rsatkichlar 50 – 80 % gacha yetib boradi. 24 1-jadval Respublika hududida qishloq xo‘jalik yer turlarining har xil darajada eroziyaga uchraganligi haqida ma’lumot Tuprog‘i har xil darajada eroziyaga uchragan yerlar Jami yer maydoni, mln.ga Mintaqalar bo‘yicha Sug‘oriladigan Sug‘oriladigan (lalmi) Yaylovlar Suv eroziyasiga Kuchsiz O‘rtacha Kuchli 4100 1480 1580 1140 700 310 210 180 3400 1170 1370 960 Irrigatsiya eroziyasiga Kuchsiz O‘rtacha Kuchli 620 380 190 50 620 380 190 50 Shamol eroziyasiga Kuchsiz O‘rtacha Kuchli 19500 2350 11230 5920 1950 1020 680 250 250 220 30 - 17300 1110 10520 5670 Respublika bo‘yicha hammasi 24220 2570 950 20700 Suv eroziyasi asosan tog‘, tog‘ oldi va adir yerlarning qiyaliklarida vujudga keladi. Bunday eroziya ayniqsa qiyaliklarda joylashgan lalmi yerlarga juda xavfli hisoblanadi. Uning xavfliligi shundan iboratki u tuproqning ustki qoplamini yuvish (yemirilish) bilan kerakli ozuqalarni olib ketadi. Qumoq tuproqlarda yuvilish qiyalik burchagi 0,5-1° bo‘lganda, qumoqlarda esa 1-2° boshlanadi. Eroziya jarayonining intensivligi yog‘ingarchilik suv oqimining hajmi va tez o‘tishi bilan bog‘liq. Suv eroziyasi natijasida vegitatsiya davrida bir gektar yerdan 40 - 80 tonnagacha tuproq zarrachalari yuvilib ketishi mumkin. 1 – jadvalda keltirilganidek sug‘oriladigan mintaqalarda tarqalgan irrigatsiya eroziyasi 620 ming gektar yer yoki sug‘oriladigan maydonning taxminan 18 % ni tashkil etadi. Bu toifadagi eroziya sug‘orish rejimining buzilishi, normal sug‘orish texnikasini ta’minlanmasligi natijasida paydo bo‘ladi. Suv (irrigatsiya) eroziyasining eng xavfli o‘tish shakllaridan biri jarliklar paydo bo‘lishi. Qambar yerlarda suv oqimining kuchayishi natijasida chiziqli (vertikal) eroziya paydo bo‘ladi, uning natijasi esa jarlikdir. Respublika xalq xo‘jaligiga katta xavf soladigan eroziya – bu sel oqimi. Sel oqimi katta yemiruvchi kuchga ega va to‘satdan (kutilmaganda) paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Nisbatan katta xavf soladigan sel oqimi havzalari Farg‘ona vodiysi 25 tog‘lari qiyaligida, bir qancha sel oqimi markaz (ochag) lari esa Samarqand, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlarining tog‘li mintaqalarida joylashgan. Yuqorida aytilgan eroziyaning xillari ichida Respublika hududida eng ko‘p tarqalgani bu shamol eroziyasi. Bu eroziya hozirgi kunda 19,5 mln.ga maydonga tarqalgan, ya’ni qishloq xo‘jalik yer turlarining 76 % ni tashkil etadi. Kuchli shamol ta’siri ostidagi yerlar: g‘arbiy va markaziy Farg‘ona; Mirzacho‘lning janubiy sharqi (Xovos, Bekobod, Dalvarzin va boshqalar); Qarshi cho‘li; Buxoro va Termiz vohalari. Shamol tuproq zarrachalarini uchirib ketish bilan birga ekinlarga ham salbiy ta’sir qiladi, ayniqsa bu o‘rinda mahalliy xalq o‘rtasida “garmsel” nomi bilan tanilgan issiq shamol vegetatsiyaning birinchi yarmida ekinlar hosilini to‘kib yuborish o‘simliklarni quritish imkoniyatiga ega. Eroziyadan xalq xo‘jaligi ayniqsa, qishloq xo‘jaligi katta zarar ko‘radi. Masalan: M.N.Zaslavskiyning ma’lumotiga ko‘ra kuchli yuvilgan yerlarda ekinlarning hosildorligi 80 – 90 % gacha kamayishi mumkin. (2-jadval). 2-jadval Tuproqning yuvilish darajasi bilan bog‘liq ekinlar hosildorligining pasayishi Tuproqning yuvilish darajasi Tarkibida chirindi miqdori, % Ekinlarning hosildorlik ko‘rsatkichi, % Yuvilmagan 100 100 Kam yuvilgan 90 – 80 80 – 60 O‘rtacha yuvilgan 80 – 60 60 – 30 Kuchli yuvilgan 60 – 40 30 – 20 Juda kuchli yuvilgan < 40 < 20 Shamol eroziyasining salbiy ta’siri ham taxminan jadvaldagi ma’lumotlarga to‘g‘ri keladi. Hisobga ko‘ra suv (irrigatsiya) va shamol eroziyasiga xavfli bo‘lgan qishloq xo‘jalik korxonalari yerida hosildorlikning pasayishi natijasida har yili yuzlab tonnalab o‘simlik va chorva mahsulotlarini olish imkoniyati bo‘lmaydi. Eroziya natijasida olinadigan hosilning miqdori faqatgina kamayib qolmasdan, uning sifati ham pasayadi. Suv eroziyasining kuchli o‘tishi, ayniqsa sel oqimi ko‘rinishidagi eroziya natijasida yo‘l tarmoqlari, gidrotexnik inshootlar, sanoat korxonalari ishdan chiqadi, vayronaga aylanadi, aholi punktlari yemiriladi. Kuchli bo‘ron ta’sirida suv va havo transportining harakati vaqtincha to‘xtaydi, odamlarning salomatligi xavf ostida bo‘ladi. Hamma xildagi eroziyaning oldini olish yoki to‘xtatish, shamolning salbiy harakatini yumshatish faqat tegishli tadbirlar majmuini muntazam va majburiy ravishda olib borgandagina ta’minlanishi mumkin. |