Landshaftli yer tuzish
Antropogen landshaftlar va ularning tiplari
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.2. Antropogen landshaftlar va ularning tiplari
Barcha tirik mavjudotlar qatori inson hayotini ham atrof-muhitsiz, tabiatsiz tasavvur qilish qiyin. Inson organizmi ko‘p jihatdan tabiiy komponentlar havo, suv, o‘simlik, tuproq, hayvonot va hokazolar bilan bog‘liq. U tabiatdagi moddalar aylanma harakati doirasidadir va uning qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Bundan tashqari, inson ongli mavjudotdir va u o‘z mehnatini osonlashtirish, yuqori samaraga erishish uchun turli mehnat kurollardan, texnika kuchidan foydalanadi. U boshqa organizmlardan farqli ularoq ijtimoiy mavjudoddir. Shuning uchun uning hayoti biologik omillar bilan bir qatorda ko‘pgina ijtimoiy omillar bilan ham belgilanadi. Inson bevosita va bilvosita yerga, tuproqqa, suvga, havoga, o‘simlik va hayvonot dunyosiga ta’sir etadi. Bu bilan u o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishga harakat qiladi. Ammo ba’zan u o‘zi kutmagan, ayrim salbiy oqibatlaring yuzaga kelishiga ham sababchi bo‘lib qoladi. Bunday salbiy oqibatlarning ba’zilari dunyoviy tus olmokda va olimlarni, jamoatchilikni tashvishga solmoqda. «Oxrana landshaftov» izoxli lug‘atida xususiyatlari inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan landshaftlar antropogen landshaftlardir va ular o‘zining tabiiy ta’riflarini saqlab qolgan taqdirda ham o‘zida madaniy o‘simliklar, o‘zgargan tuproq xususiyatlari, yer osti va usti suvlari tartibi bo‘yicha «antropogen» mazmun kasb etgan bo‘ladi, deb yozilgan. Bunday holda Yer yuzida tarqalgan 11 landshaftlarning ko‘pchiligini antropogen landshaftlar qatoriga kiritsa bo‘ladi. Ularda tabiiy sifatlardan bo‘lak ikkinchi xil, ya’ni, ijtimoiy sifatlar ham kasb etgan bo‘ladi. Landshaftlardan xalq xo‘jaligi maqsadlarida to‘g‘ri va oqilona foydalanish, uning ifloslanishi va buzilishining oldini olish yoki muhofaza qilish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni to‘g‘ri hal etish landshaftlarning qaysi komponetga asosiy yetakchi yoki bosh rolni o‘ynashini to‘g‘ri hal qilib olish mumkin va bu prinsipial ahamiyatga egadir. Landshaft hosil qiluvchi omillar haqida so‘z yuritilganda, ko‘pincha u yoki bu komponentning ayrim xususiyatlari ko‘zda tutilganligini yoki komponent landshaftda ma’lum bir kuch sifatida ishtirok etsagina uni omil deb hisoblash hollarini ko‘ramiz. Ayrim hollarda esa landshaftga tashqaridan bo‘ladigan kuchlar omil sanaladi. Masalan, quyosh radiatsiyasi, yerning gravitatsiya kuchi, yerning ichida bo‘ladigan tektonik kuchlar, havo sirkulyatsiyasi va hokazo. Aslini olganda landshaftlar juda ko‘p turli tuman omillar ta’sirida shakllanadi. Ular landshaftlarda turli sifat va xususiyatlarning shakllanishida turlicha ahamiyat kasb etadi. Agar landshaftlarning shakllanishida ma’lum bir turdagi omillar ahamiyatli hisoblansa, ularning tabaqalanishida yoki rivojlanishida boshqa bir turdagi omillar ahamiyatli bo‘ladi. Landshaftlarning o‘zgarishida esa yana bir boshqa guruh omillar ahamiyatli bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai-nazardan qaraganda tabiiy landshaftlarning antropogen landshaftlarga aylanishida antropogen omil asosiy kuch sanaladi. Shuning uchun ham inson faoliyati ta’sirida o‘zgargan landshaftlarni antoropogen landshaftlar deb atashdan ko‘ra antropogen landshaftlar omil ta’sirida o‘zgargan landshaftlar deb atash to‘g‘riroq bo‘lar edi. Bunda inson ta’sirida tabiiy jarayon hamda tashqaridan ta’sir etadigan omil deb qaralmog‘i lozim. Hozirgi zamon landshaftlarining ko‘pchiligi insonning oqilona faoliyati natijasida o‘zgartirilgan bo‘lib, ularni madaniy landshaftlarga aylantirish lozim. Bunday landshaftlarning eng asosiy xususiyatlaridan biri maxsuldorlik va iqtisodiy samaradorlik bo‘lishi kerak. Landshaftlarning ichki imkoniyatini rivojlantirish, tabiiy jarayonlarni faollashtirish va landshaftlarning samaradorligini oshirish asosiy maqsadga aylanishi kerak. Darhaqiqat, inson dexqonchilik bilan shug‘ullanar ekan, u o‘z oldiga eng avval bir narsani, ya’ni ilojn boricha ko‘proq qishloq xo‘jalik maxsuloti olishni maqsad qilib qo‘yadi. Bu maqsadga erishish uchun landshaftni tekislaydi, tuproqni ma’lum bir qalinlikda ag‘darib tashlaydi, o‘g‘it soladi. Ma’lum bir ekin ekadi, sug‘oradi, begona o‘tlar va zararkunandalar, xashoratlarga qarshi turli xil dorilarni ishlatadi, tuproqni sho‘rinn yuvadi, zax suvlarini qochiradi va hokazo. Xullas, ekin ekishdan to hosilni yig‘ishtirib olgunga qadar turli-tuman agrotexnik tadbirlarni qo‘llaydi va bu jarayonlar, yuzlab yillar mobaynida qaytalanaveradi. Natijada bizga yaxshi tanish bo‘lgan va antropogen landshaftlar ichida «madaniy landshaft» deb 12 atalishi mumkin bo‘lgan hamda yuqori maxsuldorlik, iqtisodiy samaradorlik kabi talablarga ozmi ko‘pmi mos kela oladigan landshaftlar hosil bo‘ladi. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|