Linqvokulturoloji kontekstdə konnotativ məna Açar sözlər
Yüklə 205,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
| göyərçin
s özü sülh və ya sülhə can atmanı bildirir. “Göyərçin şəkli quşların şəkilləri arasında denotativdirsə, ayrılıqda konfrans zalında divara vurulmuş şəkil kimi sülh, döyüşdə ağ bayraq məğlubiyyət mənasını bildirməklə konnotativ işlənmişdir”. [14, s.41]. Yaxud müxtəlif dillərdə göy qurşağı sevinc və ümidi təmsil edir, sol, sağ sözləri isə öz nominativ funksiy alarından başqa, ümumi ictimai məna da kəsb edərək sol və sağ siyasi istiqamət, axın və meyillərin nümayəndələrini ifadə edir . Hər hansı dildə mədəni kodlar, bir qayda olaraq, metaforalar – məcazlar vasitəsilə ifadə olunur və bunun əsasında mədəniyyətin antropomorfik (insan formalı, insanabənzər), artefakt (rəmzi məna daşıyan hər hansı bir süni yaradılmış obyekt, insan fəaliyyətinin, insan əməyinin nəticəsi olan məhsullar), zoomorf (insanların heyvanlara aid xüsusiyyətlərlə verilməsi), qastronomik (kulinariya ilə bağlı) və digər kodları ayrılır. 1990- cı illərin əvvəllərində rus dilçiliyində meydana çıxan “mədəni konsept” termini xalqın ruhunu, dil ilə bağlı təsəvvürlərin etnik xüsusiyyətlərini əks etdirməyə çalışır. Y.S.Stepanovun fikrinə görə, mədəni konsept həm mədəniyyətin insan şüurunda izləridir, həm də onun vasitəsilə insan özü mədəniyyətə daxil olur, bəzi hallarda isə ona təsir də edir [15, s.40]. Linqvokulturoloji təhlilin əsas vahidi olan linqvokulturema bir termin kimi dilçiliyə V.V.Vorobyov tərəfindən daxil edilmişdir [16]. Etnomədəni dəyərlərə malik sözlər, söz birləşmələri, mətnlər bu xüsusiyyətdə çıxış edə bilər. Lakin müxtəlif dil səviyyələri və onlara aid vahidlər mədəniyyətlə bağlı xüsusiyyətlərə eyni dərəcədə malik deyil. Frazeoloji vahidlər bu planda daha çox linqvokulturoloji potensiala malikdir, çünki “ dildə mədəni-milli etalonlarla, stereotiplərlə, mifologemlərlə və s. ilə assosiasiya edilən və nitqdə istifadə edildikdə bu və ya digər linqvomədəni birlik üç ün səciyyəvi mentaliteti canlandıran məhz həmin bədii ifadələr sabitləşir və frazeolojiləşir” [3, s.233]. Linqvokulturoloji kontekstdə konnotasiya məsələsi linqvokulturoloji kateqoriya olan dil işarəsinin daxili forma probleminin məntiqi davamıdır. Linqvokulturoloji kontekstdə konnotativ məna dedikdə dil vahidinin konnotativ semantikasındakı milli-mədəni xüsusiyyətlərin dil və mədəniyyətin əlaqəsi kontekstində öyrənilməsi nəzərdə tutulur. V.A.Maslovanın fikrincə, mədəni konnotasiya anlayışı linqvokulturologiyanın vəzifələri ilə əlaqədar olaraq, onun əsasını təşkil edir və dil işarəsində mədəniyyətin eksponenti (göstəricisi – A.B.) kimi müəyyən edilir [9, s.53]. Hazırda konnotativ məna məsələsi elmdə ən mübahisəli məsələlərdən biridir, konnotasiya anl ayışının həcmi isə hələ tam olaraq müəyyənləşdirilməmişdir. “Konnotasiya” anlayışı o qədər çoxşaxəlidir ki, tətbiq edildiyi sahədən asılı olaraq, ona müxtəlif izahlar, təriflər verilir. Üslubiyyatda “konno tasiya” emosional qiymətləndirmə ilə bağlı üslubi çalar [17], tərcüməşünaslıqda – praqmatik məna [18], linqvistik ölkəşünaslıqda – milli çalara malik əlavə məlumat [11], psixologiyada semantik assosiasiyalar kimi [19] başa düşülür. Ümumiyy ətlə, müasir dilçilikdə konnotasiya nəzəriyyəsi çox zəngindir və semantik, semiotik, üslubi, psixoloji, f əlsəfi və məntiqi aspektlərdə öyrənilir. Ənənəvi nöqteyi-nəzərə görə, konnotasiya m ənanın denotativ aspektinə əlavədir. Belə ki, emosionallıq, ekspressivlik, qiymətləndirmə və funksional-üslubi komponentl ər əsas – əşyəvi-məntiqi, denotativ mənaya əsaslanır, yəni konnotasiya denotasiyaya münasib ətdə ikinci dərəcəlidir. Dilçilikdə konnotasiya anlayışı altında “dil vahidinin leksik mənasının bir hissəsi olan assosiativ əlamətlər” nəzərdə tutulur. Bundan əlavə, qeyd olunur ki, konnotasiyalar “kommunikantların təcrübəsi ilə də, dil sistemi ilə də formalaşır...” [20, s.34-35]. Konnotativ mənalar dünya haqqında məlumatlarla emotiv (hissi) qavrayış haqqında məlumatları, nitq subyektinin ifadə edilənə münasibətini birləşdirir, obyektiv və subyektiv semantikanı əlaqələndirir, eyni zamanda, assosiativ-obrazlı və emosional-qiymətləndirici məna komponentlərinə malikdir. Sözlərin əlavə, konnotativ mənaları çox vaxt gizli olur, lakin dil daşıyıcısı tərəfindən başa düşülür. Bu mənalar linqvistik və ekstralinqvistik amillərin təsiri ilə qazanıla və zamanla dəyişilə bilər. Beləliklə, “konnotasiya” anlayışına geniş spektrli (üslubi, praqmatik, psixolinqvistik, linqvokoqnitiv, linqvokulturoloji) məlumat daxildir. “Konnotasiya” anlayışı həm geniş, həm də dar mənada şərh edilə bilər. Geniş mənada şərh etdikd ə, dil vahidinin maddi-əşyəvi və ya denotativ, həmçinin qrammatik mənasını tamamlayan və bu zaman ekspressiv funksiya yerin ə yetirən hər hansı bir komponent nəzərdə tutulur. Dar mənada şərh etdikd ə, konnotasiya dil vahidinin nitqdə istifadəsi zamanı onun obyektiv mənasına əlavə edilən, ifadə olunan reallıq haqqında assosiativ-obrazlı təsəvvürləri əks etdirən məna komponenti kimi nəzərdən keçirilir. Ümumiyy ətlə, ənənəvi linqvistik kontekstdə konnotasiya aşağıdakı əlamətlərlə səciyyələnir: a) konnotasiya semantik m ənadır; b) konnotasiya dil vahidl ərinin semantikasına uzual və ya okkazional şəkildə daxil olur; c) konnotasiya nitq subyektinin gerç əkliyə emosional-qiymətləndirici münasibətini ifadə edir; ç) konnotasiya m əcazlar şəklində üslubi forma qazanır; d) konnotasiya ekspressiv effekt yaradır [21, s.5]. Şübhəsiz ki, linqvistik kateqoriya kimi, xüsusən də linqvokulturoloji tədqiqat çərçivəsində konnotasiyanın bu əlamətlərinin sayını artırmaq olar. Konnotasiyanın linqvokulturoloji əhəmiyyətindən danışarkən konnotasiyanın əsasını təşkil ed ən əlamətlərə nəzər yetirmək lazımdır. Həmin əlamətlər əsasında konnotasiyaya belə tərif verilir: Konnotasiya dil vahidinin semantikasının uzual və ya okkazional hissəsini təşkil edən, mövcud anlayışın ikinci dərəcəli, lakin daimi əlamətləri əsasında yaranan, gerçəkliyin bir hissəsi haqqında assosiativ- obrazlı təsəvvür şəklində təzahür edən, subyektin obyektə emosional-qiymətləndirici münasib ətini ifadə edən və milli-mədəni dil xüsusiyyətlərinə istinad edən semantik mənadır. Mədəni konnotasiya – mədəniyyət kateqoriyalarında mənanın denotativ və ya obrazlı şəkildə motivləşdirilmiş aspektlərinin izahıdır [3, s.214-215]. Bu termin dilçiliyə 1993-cü ildə V.N.Teliya tərəfindən daxil edilmişdir. Milli-mədəni konnotasiya konsepsiyası V.N.Teliyanın frazeologizmlərin linqvokulturoloji t əhlili ilə məşğul olan məktəbi tərəfindən intensiv şəkildə işlənir. V.N.Teliyaya görə, dil vahidl ərinin milli-mədəni konnotasiyası onların mənasını etalonlarla, stereotiplərlə və digər mədəni əlamətlərlə obrazlı assosiasiyalar formasında uzual şəkildə müşayiət edir [22, s.312-313]. Ümumiyy ətlə, hər hansı bir dil vahidinin milli-mədəni konnotasiyasının müəyyən edilməsində həmin vahidin aid olduğu ölkənin, xalqın, millətin mədəniyyəti ilə bağlı məlumat mühüm rol oynayır. Anlayışın əlamətləri əsasında yaradılan assosiativ obrazla mədəni əlamətlərin qarşılıqlı əlaqəsi milli- m ədəni konnotasiyanın məzmununu təşkil edir. Bu qarşılıqlı əlaqə yalnız interaktiv rejimdə, yəni m ədəni və linqvistik bilik və təcrübənin olması ilə mövcud ola bilər. Sözlərin mənasında denotativ və konnotativ aspektlər özünü göstərir. Hər hansı bir əşyanın müəyyən dil kollektivində semantik baxımdan təsviri həmin əşyanın hansı sivilizasiya çərçivəsində nəzərdən keçirilməsindən asılıdır. Semantikaya, o cümlədən də konnotativ mənaya ekstralinqvistik amillərin böyük təsiri vardır. Dil vahidlərində özünü göstərən konnotativ semantika dil və cəmiyyət, dil və təfəkkür, dil və mədəniyyət məsələləri ilə də sıx bağlıdır. Belə ki, hər hansı sözün konnotasiyası həmin sözün istifadəçisi olan millətlərin təfəkküründən, mədəniyyətindən asılı olaraq müxtəlif şəkildə təzahür edə bilər. Məsələn, Yüklə 205,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|