M. A. Axmatov Toshkent To‘qimachilik va yengil sanoat insti tuti kafedra mudiri, t f. n, dotsent

2.1. IPAK QURTI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
Ipak qurti hayvonot dunyosining bo‘g‘inoyoqli hasharotlar guruhiga 
kiradi. Bunday hasharotlar uchun o‘z tanasini tashqi muhit ta’siridan 
saqlab turuvchi qatlamning bo‘lishi xarakterlidir. Shu biologik sababga 
ko‘ra ipak qurti ham o‘zining tanasini tashqi muhit ta’siridan saqlab, o‘z 
atrofiga ma’lum rivojlanish davridan so‘ng pilla o‘raydi.
Ipak qurti o‘z boshidan quyidagi to‘rt rivojlanish davrini o‘tkazadi: 
urug‘lik (tuxum), qurtlik (lichinka), g‘umbaklik va kapalaklik davri.
Urg‘ochi kapalakning yozda qo‘ygan tuxumi (urug‘i) kelgusi yil 
bahorigacha sovutgich (xolodilnik) larda saqlanadi. Tut daraxtlarida 
birinchi barglar paydo bo‘lishi bilan urug‘ni tanlashga kirishiladi va 
undan kichkina qurtlar chiqariladi.
Ipak qurti faqat qurtlik (lichinkalik) davrida tut bargi bilan oziqlanadi, 
ipak yig‘adi va keyingi rivojlanish davrlari uchun o‘z organizmida oziq 
moddalarni yig‘ib qoldiradi. G‘umbak kapalak va urug‘lik davrida shu 
oziqa moddalar hisobiga yashaydi. Qurt juda tez rivojlanib, uning og‘irligi 
urug‘dan chiqqandan boshlab dastaga chiqib, pilla o‘raguncha 10—12 

---

79
2.
1-
ja
d
v
a
l 
Jahon 
mi
qy
osida 
ta
biiy 
ipak
ni 
ishlab 
chiqar
ish
Yillar
1938
1978
1985
1990
1991
1992
1993
1994
1998
2000
Da
vl
atlar
Umumiy
56,
500
49,
360
58,8
92
70,
572
75,
610
82,
759
96,3
60
99,
005
104,
5 
104,
5
Õit
oy
4,8
55
19,
000
32,0
00
44,
700
48,
480
54,
480
69,
300
72,
000
76,
400
77,0
0
H
indi
st
on
0,6
90
3,4
75
7,0
29
10,
200
10,
800
13,
000
13,2
00
13,
200
15,
700
16,0
Yaponi
ya
43,
150
15,
960
9,5
92
5,80
0 
5,5
27
5,1
00
4,2
54
3,9
00
2,2
1,1
O‘
zbe
kist
on
0,6
82
1,5
83
1,9
37
2,52
7 
2,5
00
2,30
0 
2,1
00
2,0
00
1,5
00
1,2
MDH 
da
v.
O‘
zbe
kist
ondan
1,1
05
1,9
72
1,8
89
1,80
2 
1,3
00
0,8
00
0,5
00
0,49
0 
0,5
10
0,3
boshq
a 
Br
aziliy
a 
0,0
35
1,2
50
1,5
58
1,69
3 
1,9
03
2,2
96
2,3
26
2,5
35
2,8
00
2,9
Shimoli
y 
Kor
ey
a 
—
—
—
1,20
0 
1,3
00
1,2
00
1,2
00
1,2
00
1,5
00
1,7
Janub
iy 
Kor
ey
a 
—
2,5
00
1,8
50
0,97
5 
0,9
00
0,8
83
0,8
40
0,8
00
0,8
40
1,0
Vetnam
—
—
—
0,55
0 
0,7
00
0,9
00
1,0
00
1,2
00
1,3
50
1,5
Boshqa 
mam-

---

80
ming martaga oshadi.
Yetilgan qurt barg yeyishdan to‘xtab, pilla o‘ray boshlaydi. Keyin u 2—3 
kecha-kunduzda pillaning ichida g‘umbakka ayla nadi. Qurtning oxirgi 
rivojlanish davrida g‘umbak kapalakka aylanadi. Kapalak jig‘ildonidan 
pilla qobig‘ini yumshatadigan maxsus suyuqlik ajratib, pillani teshadi 
va undan chiqadi. Bundan keyin urg‘ochi kapalak erkak kapalak bilan 
juftlashadi va oradan biroz vaqt o‘tgach, urg‘ochi kapalak tuxum (urug‘) 
qo‘yishga kirishadi (2.3-rasm).
Bu davr 10 oydan 1 yilgacha cho‘ziladi. Ipak qurti kapalagi uchmaydi 
va bor yo‘g‘i 15 kun hayot kechiradi.
Tut ipak qurtining urug‘i urug‘ zavodlarida olinadi. Qurt urug‘i 
zavodida sog‘lom va yuqori hosil beradigan nasldor pillalar tekshiriladi. 
Qurt urug‘i zavodlari deyarli sanoatbop oq pilla o‘raydigan qurt urug‘i 
duragayini tayyorlaydi.
Urug‘ olishning texnologik jarayoni, asosan, erkak kapalakning 
urg‘ochi kapalaklarga yaqinlashib juftlashishidan va sanoat miqyosida 
boqish uchun sog‘lom urug‘ tayyorlab berishdan iborat. Urg‘ochi sog‘ 
kapalak urug‘ini yelpigich shaklida ketma-ket qo‘yadi, kasal kapalak 
esa bir joyda to‘xtab turib, urug‘ni to‘p qilib qo‘yadi. Ipak qurti urug‘i 
tuxum shaklida bo‘lib, uning katta-kichikligi qurtning zotiga bog‘liq. 
Mopovolgin zotlarning urug‘i kattaroq bo‘lib, bo‘yi 1,5 mm, og‘irligi esa 
0,5 mg. Hamma sog‘lom kapalakning qo‘ygan urug‘lari dastlab sariq 
bo‘lib, 2—3 kecha-kunduzdan keyin esa tuxumning rangi o‘zgaradi va 
qurt chiqishidan bir kun oldin kul rangga aylanib qoladi. Bitta sog‘lom 
kapalak o‘rta hisobda 600—800 ta tuxum qo‘yadi.
Qurt urug‘i ham xuddi boshqa tuxumlar kabi tirik hujayra va a’zolardan 
tuzilganligi uchun u uzluksiz sof havoga muhtoj. Shuning uchun qurt 
2.1-rasm. Pilla qurtining rivojlanish davri:
a — urug‘lik (tuxum); b — qurt (lichinka); d — g‘umbak (kukolka);
e — kapalak.
a
)
b
)
d
)
e
)

---

81
urug‘ini mayda teshikli qutichalarga solib saqlanadi. Urug‘ qish kunlari 
4—5° va havo namligi 60—65 % bo‘lgan sovutgich (xolodilnik) larda 
saqlanadi.
Bahor boshlanishi va tut daraxtlarida kurtaklar ko‘rinishi bilan 
sovutgichdan 29 g og‘irlikdagi qutichalarda olingan qurtlar ramkaga 
tortilgan qora materialga siyrak qilib sepib qo‘yiladi. Bu esa urug‘larni 
yalpi ochilib chiqishiga va qurtlarni oq qog‘ozlarga tez o‘tishiga yordam 
beradi. Qurt urug‘ini, oq pilla o‘raydigan yangi mahsuldor zotlarni 
rivojlantirish uchun inkubatoriya havosini asta-sekin isitib borish usuli 
keng miqyosda qo‘llaniladi. Sovutgichdan olingan qurt urug‘i 1—2 kun 
saqlanib turiladi. So‘ngra harorat 1° dan 24—25° ga qadar har kuni 1° 
dan oshiriladi, urug‘dan dastlabki, ipakchilik amaliyotda «razvedkachi» 
2.2-rasm. Pillaning hosil bo‘lish davri:
a — losning hosil bo‘lishi; b — sakkizlik formaning hosil bo‘lishi;
d — paketchaning hosil bo‘lishi; e — pillaning ko‘ndalang kesimi.
 
 
a
) 
b
) 
d
) 
2.3-rasm. Pilla qurtining rivojlanish davri ko‘rsatilgan:
1 — tuxum (gren); 2 — qurt; 3 — g‘umbak; 4 — kapalak.
1
2
3
4
5

---

82
deb ata luvchi qurtlar paydo bo‘la boshlaganda esa 26° ga yetkaziladi. 
Urug‘larni ochrish davrida harorat aslo o‘zgartirilmaydi.
Inkubatoriyda havo namligi inkubatsiya boshlanishdan to oxirigacha 
75—80 % miqdorda saqlanadi. Rivojlanayotgan urug‘ sof havo o‘tib 
turishini talab qiladi, uning uchun har 2—3 soatda derazalarni yoki eshikni 
ochib, xonani 10—15 daqiqa shamollatib turiladi. Inkubatoriy sharoitida 
o‘rtacha 3—5 kun ichida yalpi ochib chiqadi. Qurt boquvchilarga 
dastlabki uch kun ichida chiqqan qurtlar tarqatiladi, keyingi kunlarda 
ochib chiqqan qurtlar esa, o‘ragan pillalarining hosildorligi juda kam 
bo‘lganligi uchun yo‘qotiladi. Oq pilla o‘raydigan zotning urug‘idan qurt 
chiqish foizi 65,5 % ni tashkil qiladi. Ya’ni inkubatoriy bir qutidagi 29 g 
urug‘ o‘rniga qurt boquvchilarga 19 g qurt chiqarib beradi.
Qurt bir tekis pilla o‘rashini nazarda tutib, har kuni bir-ikki marta 
2—3 kungacha shu usulda qurt olib turiladi. Olingan qurtlar qog‘oz 
qutichalarga solinib, inkubatoriyning ikkinchi — qurt boqiladigan 
xonasiga olib chiqilib, pillachilarga tarqatilguncha shu joyda boqib 
turiladi.
Qurtlarning pilla o‘rash va g‘umbaklanishining bir vaqtda bo‘ lishligi 
uchun har bir boquvchi zvenoga bir vaqtda chiqqan qurt tarqatiladi.
Oq pilla o‘raydigan zotning 1 quti urug‘idan chiqqan qurtlarni bo qish 
uchun 1000—1200 kg miqdorda barg saf qilinadi. Har 1 kg pilla olish 
uchun qurtlarga 15—17 kg barg beriladi.