M. A. Axmatov Toshkent To‘qimachilik va yengil sanoat insti tuti kafedra mudiri, t f. n, dotsent

2.3. PILLA HAMDA IPAK TOLASINING TUZILISHI
VA ASOSIY XOSSALARI
Pillaning og‘irligi va o‘lchovlari.
O‘lchovlar uzunlik va kenglik bilan xarakterlanadi. Kenglik deganda, 
odatda, pilla eng katta ko‘ndalang kesimining diametri tushuniladi. Bu 
o‘lchovlar shtangensirkul bilan o‘lchanadi.
Pillaning o‘lchovlari ipak qurtining jinsiga, zotiga, pilla boqish va 
o‘rash sharoitiga bog‘liq bo‘lib, o‘lchovlari uzunligi (o‘rta hisob bilan 
25 dan 45 mm gacha) hamda kengligi (12 dan 25 mm gacha) turlicha 
bo‘lishligi bilan xarakterlanadi.
Pillaning o‘lchovlari ham ipakning notekisligiga juda katta ta’sir 

---

85
ko‘rsatadi.
Pillaning hajmi, odatda, 1 m
3
da necha kilogramm pilla bo‘lishligi 
bilan aniqlanadi. O‘rta hisobda 1m
3
da 55—60 kg pilla bo‘ladi. Pillani 
hajmidan foydalanish mumkin.
Quruq pilla esa 0,32—1,25 gramm keladi. Pillaning og‘irlik miq dori 
ho‘l (xom) bo‘lganda, g‘umbagi bug‘langanda va to‘la quri tilganda 
turlicha bo‘ladi. Xom pillaning og‘irligi qurt zoti va bo qish sharoitiga 
bog‘liq bo‘lib, 1,2—3 g orasida bo‘ladi. Xom pillada g‘umbakning og‘irligi 
pillaning og‘irligidan 76—78 %, ipak qobig‘i 14—24 % va qurtning pilla 
ichida tashlangan po‘sti 0,5 % ni tashkil qiladi. Tashqi muhitning harorati 
va namligining o‘zgarishi bilan quritilgan pillaning o‘rtacha og‘irligi ham 
0,32—1,25 g orasida o‘zgarib turadi. Respublikamizda keng tarqalgan 
oq pilla zotlarining (quruq pillalarning) og‘irligi 0,65—0,90 g orasida 
2.5-rasm. Nuqsonli pillalar. Bir zot pillaning asosiy shaklidan og‘ish xarakteriga qarab, 
quyidagilarga ajratiladi:
a — oz miqdorda farq qiladigan noto‘g‘ri shakldagi pillalar;
b — juda katta farq qiladigan — xunuk shaklli pillalar.
a
)
b
)

---

86
bo‘ladi.
To‘qimachilik sanoatida ishlatiladigan tola va iplarning yo‘g‘on va 
ingichkalik ko‘rsatkichi raqam deb ataladi.
Raqam — ingichkalik, tolaning uzunlik o‘lchovining og‘irlik o‘lchoviga 
bo‘lgan nisbatiga aytiladi va quyidagicha aniqlanadi:
(2.1)
bu yerda: N — ipak tolasining raqami, m/g (mm/mg, km/kg);
L — ipak tolasining uzunligi, m (mm, km);
g
i
— ipak tolasining og‘irligi, g (mg, kg).
Hozir to‘qimachilik sanoatida boshqa mamlakatlar singari tola 
iplarning ingichkaligi (nomer) o‘rniga, yo‘g‘onlik (bir uzunlikdagi og‘irlik) 
ko‘rsatkichi qo‘llanilyapti. Yo‘g‘onlik teks bilan o‘lchanadi. Teks deb bir 
kilometr uzunlikdagi gramm hisobidagi og‘irlikka aytiladi va quyidagi 
formula bilan topiladi.
(2.2)
bu yerda: T — yo‘g‘onlik, teks;
g
i
— tola og‘irligi, g;
L — tola uzunligi, km.
Ipak tolasi pillaning ustki qismida juda ham ingichkadir (0,026—
0,42 mm). Shu bilan birga, ipak tolasi, pastki qismiga qaraganda hamma 
vaqt yo‘g‘onroq bo‘ladi.
Uzilgunga qadarli uzunlik deb xoli osilgan ipni yoki tolaning o‘z 
2.6-rasm Pillaning geometrik ko‘rsatkichlari:
1 — oval ko‘rinishidagi (D — uzunlik, d — eni); 2 — oval shaklida qamrab olinish 
bilan (d
1
va d
2
— yarimsharning eni), d
n
— kichik diametri.
d
D
d
1
d
n
d
2
D
 
 
 
1 
 
 
 
 2

---

87
og‘irligi natijasida uzilishdagi uzunlikka aytiladi. Bu uzunlik quyidagicha 
aniqlanadi:
(2.3)
bu yerda: 
P
p
— tola mahkamligi, gk;
T — tolaning yo‘g‘onligi, teks;
N — tola ingichkaligi (raqam);
L
u
— tolaning uzilgunga qadarli uzunligi, km.
Oq pilla zotlar ipak tolasining uzilgunga qadarli uzunligi 29—36 km 
gacha bo‘ladi.
Ipak tolasi juda ham cho‘ziluvchandir. Ipak tolasi dastlabki uzunligidan 
24 % ga qadar uzilmay cho‘zila oladi.
Uzilgunga qadar cho‘zilishlikni ipak tolasining uzayishi deyiladi va 
quyidagi formula orqali topiladi: 
(2.4)
bu yerda: l — tolaning uzayishi (%);
L — tolaning dastlabki uzunligi;
I — tolaning uzilgandagi uzunligi.
Ipak tolasining o‘rtacha uzayishi 15—20 % orasida bo‘ladi.