M a d a n iy a t V a din

san’ati», «Davo
usullari», «Dorilaming tartibi 
haqida» asarlari alohida ahamiyatga ega. U «Inson tanasining qismlari haqida»gi 
mumtoz asarida birinchi marta bir butun organizmni anatomik-fiziologik jihatdan 
tasvirlab bergan. Galen shifobaxsh dorilami hayvon va o‘simliklardan tayyorlagan. 
Tabobat tarixida qon aylanishi to‘g‘risidagi dastlabki g‘oyalami ilgari surgan. Odam 
anato-miyasi va fiziologiyasi ilmiy diagnostika, davolash va profilaktikaning asosi
49

---

ekanligini ko ‘rsatib bergan. Galen antik tibbiyotni yagona ta ’limot tarzida 
umum lashtirib, XV-XV1 asrlarga qadar tabobat ilmining rivojiga katta hissa 
qo‘shgan. Uning asarlaridan bobokalonimiz Ibn Sino ham foydalangan.
Imperiya davrida Publiy, Vergiliy C ho‘ponlar ashulalarining to ‘pla-mi 
«Bukolikalar» asarini va «Georgiki» nomli poemasini yozib, unda dehqonlarga 
m aslahatlar beradi va tabiat go‘zalligini kuylaydi. Uning tu-gallanmagan taniqli 
poem asi «Eneyda» b o iib , unda Rimning afsonaviy bosh fuqarosi Eneyaning 
sarguzashtlari kuylanadi. Ovidiy o‘zining «Ishq san’ati», «Dard-alamlar» va «Pontdan 
maktublar» nomli asarlarida Avgust davridagi aslzodalar turmushini tanqid ostiga olib, 
Avgust g‘azabiga uchragan. Boshqa asarlarida esa o‘z qayg‘u-alamini va 
mehnatkashlaming og‘ir turmushini aks ettirgan. Shu bois, Qora dengiz bo‘-yidagi Toma 
shahriga surgun qilingan.
Eram izning I asridan boshlab Rimliklar, ayniqsa, ulaming yuqori ta-baqalari, 
zodagonlari hayotida m a’naviy qashshoqlik jarayoni kuchayib bordi. Rim 
imperatorlari Kaliguia va Neron qahri qattiqlik va m a’naviy buzuqlik ram zlariga 
aylanadilar. M a’naviy bo‘shlik va inqiroz Rim ja-m iyati halokatining bosh 
sabablaridan biriga aylandi. Italiyadagi qashshoq va mazlumlar yaxshi yashash va 
ozodlikka erishish uchun o‘z xudolariga iltijo qilib kelganlar. Lekin bu iltijolar 
ular-ning ahvolini yaxshilamagan. Bora-bora mazlumlar orasida eski m a’bud va 
m a’budalar ham da xudolarga ishonchsizlik vujudga kelgan. M azlum -lar orasida 
o‘zlariga ozodlik keltiradigan, zolimlarni esa jazolaydigan qudratli xudoga 
ishonish tuyg‘usi vujudga kela boshlagan. Bu xudo va uning dastlabki payg‘ambari 
Iso M asih edi. Iso payg'am bar nomi musul-monlaming ilohiy kitobi «Q ur’on»da 
ham uchraydi. Sharq yilnomalariga ko‘ra Iso payg‘ambar milodning 25-dekabrida 
Bibi M aryamdan tu g ilg a n b o iib , ulg‘aygach m o‘jizalar ko‘rsatish qobi-liyatiga 
ega ekanligini «Yevangeliye» («Xushxabar»)da yozilgan.
Nasroniylik (xristianlik) dinining asosida yakka xudo Iisus X ristosga ishonch, 
sevish yotadi. Xristian dinida hamma odam lar xudo oldida teng deb e ’lon qilinadi. 
U lar xudo dunyoni 6 kunda yaratgan degan rivoyatni qabul qilganlar. Xristian dini 
dastlab, mazlum lam ing himoyachisi, aslzodalar va boylam i insof va adolatga 
chaqiruvchi, kelajakda mazlumlami qullik va qashshoqlikdan ozod qilishga v a’da 
beruvchi din sifatida e ’tirof topgan. Dastlabki xristian jam oalari tarkibiy tuzilishi 
jihatidan eng demokratik tarzda b o ig a n . Unga mayda hunarmandlar, qullar va 
barcha m azlum -lar kirar edi. Ular bir-birlarini o ‘zaro aka-singil deb atashar edilar.
Platon g'oyalari Xristianlik diniga asos qilib olingan edi. Ikki asr mobaynida 
xristian dini mazlumlar dinidan asta-sekin hukmron sinflar matkurasiga aylanadi va 
unga yangi talqinlar kiritiladi. Masalan:
• boylar ham mehribonlik qilishsa, jannatga tushishlari mumkin;
• o ‘zlarining xo‘jayinlariga itoatda b o iis h va sabr qilish va hokazo;
313-yili imperator Konstantin xristianlami erkin y igilishlariga rux-sat beradi
va cherkovlar qurilishiga m ab lag iar ajratadi. Xristianlik dav-lat diniga aylana 
boradi va Qadimgi Rim madaniyatida katta rol o ‘ynay-di. Shu bilan birga, 
Xristianlikning davlat diniga aylanishi tufayli cher-kov fan bilan ayniqsa diniy 
aqidalarga to ‘g ‘ri kelmagan tomonlariga qar-shi kurash boshladi. Ko‘plab ilmiy 
asarlami, jumladan, Aleksandriya ku-tubxonasidan ko‘plab qoiyozmalar, kitoblami
50

---

yondirib yuborildi. Xristian-lar, ayniqsa, qidimgi xudolaming, imperatorlaming, 
qahramonlaming hay-kallarini buzganlar, ibodatxonalami cherkovlarga aylantirganlar. 
Olimpiya o ‘yinlarini man qilganlar. 395-yili Rim imperiyasi ikki qismga, Sharqiy 
va G 'arbiy qismga aj-ralib ketadi. 476 yili esa rimliklaming german qabilalarining 
qo’shinidan navbatdagi mag‘lubiyati natijasida oxirgi imperator Romul Avgustin 
taxtdan tushiriladi. Natijada G ‘arbiy Rim imperiyasi barham topadi. Rim 
madaniyati tugashi bilan Antik davr madaniyati ham tugadi. Lekin Yu-non va Rim 
madaniyati o ‘m ida Yevropa o ‘rta asrlar madaniyati, ayniq-sa, Yevropa uyg‘onish 
davri madaniyati shakllandi, Vizantiya madani-yatining rivojlanishi uchun ta’sir 
qildi. Hozir ham minerallar, o ‘simlik-lar, dorilar va ko‘pchilik kasalliklaming 
nomlarini lotin tilida ataladi. Rimda muomalaga kiritilgan kalendami biroz 
o ‘zgartirilgan holda ish-latilmoqda. Lotin tilidagi oylar hozirgacha saqlanib 
qolmoqda. Misol: Sentabr - “yettinchi”, dekabr - “o‘ninchi” degani bo‘lib (Rimda 
yangi yil mart oyidan boshlangan) avgust - Avgust nomi bilan ataladi. Rim mada­
niyati o ‘zining Rim huquqi, arxitektura, adabiyot fanlari bo‘yicha erishgan 
yutuqlari jahon madaniyatida o ‘z o‘mini egalladi va hozirgacha ya-shab kelmoqda, 
insonlami hayratga solmoqda.