M a d a n iy a t V a din

D IN IY MADANIYATI.
Ilyg'onish davri madaniyatining buyuk namoyandaluri «V ijodiy I/- 
laniihlnridu bevosita qadimgi madaniyat merosiga tayandilar. Murku/iy (hiyo 
)iHli|lurining qadimgi yunonlar, rimliklar, mesopotamiyaliklar, hindistonliklur vu 
tllnylikluming madaniyati bilan yaqindan tanish bo’l-ganligi, ulaming tillarini 
yttvihi bilganligini qayd etish mumkin. Yurtni xarobaga aylantirgan, maduniy 
y iN l^ orlik la m i 
xonavayron qilgan, ilm ahilla-rini quvg'in etgan; arab bosqiniga qurumuy, 
((mliingi boy madaniyat izsiz yo‘qolmadi. Islom butun madaniyatga, tilga, udum- 
wi'iuuilurga ma'lum darajada o‘z ta’sirini o‘tkazgan bo‘lsada, uning mohiyati 
«Vgiirmadi. Bu xalqimizga xos ezgulik, mehr-shafqat, insonparvarlik, hayr-mu- 
ftiwiil, oqko‘ngillik, bag‘ri kenglik, ilmga tashnalik, o‘zga xalqlarga ishonch ehtirom 
№/llutluridir. Yunon, Hind, Xitoy madaniyatini juda yaxshi bilgan Markaziy Osiyoning 
Ilm uhligina o‘zga xalqlami boshqalar madaniyati bilan tanishtirishi mumkin edi. 
Nhiming uchun ham, mashhur matematik al-Xorazmiy hindlaming hisob tizimini, 
lorobiy yunonistonlik Arastuning falsafiy ta’limotini, Ibn Sino Gippokrat 
llhbiyotini yangi davrda yangi bosqichga ko‘tardi, Imom al-Buxoriy islomiy 
la'limotni asoslab, hadis-lar ilmida Muhammad Payg‘ambardan keyingi ikkinchi 
ulni'isga aylandi. Uyg‘onish°davri (Renessans) - Markaziy Osiyo, Eron, Xitoy (IX- 
XII va XV asrlar), G‘arbiy Yevropada yuz bergan alohida madaniy va tafakkuriy 
luruqqiyot davri. “Renessans” atamasi dastlab Italiyadagi madaniy-ma’n%viy 
yuksulish (XIV-XVI asrlar) ga nisbatan qo‘llanilgan, uni o‘rta asrehilik 
lurg'unligidan yangi davrga o‘tish bosqichi deb baholaganlar. Renessansning 
iisosiy alomatlari; tafakkurda va ilm-u ijodda dogmatizm jaholat va mutaassiblikni 
Mirib o‘tib, insonni ulugMash. uning iste’dodi, aqliy-fikriy imkoniyatlarini yuzaga 
cliiqarish, antik davr (yunon-rim) mada-niyatiga qaytib, uni tiklash, boyitish, cherkov 
sviilastikasidan qutilib ada-biyot va san'atcla dunyoviy go‘zallik, hayot taronalarini 
i|i/g-in kuylash, inson erki, hurfikrlik uchun kurashish. Buning natijasida ijodiy 
qudrat va tafakkur kuchini namoyish etadigan ulug‘vor badiiy asarlar, salobatli bi­
nolar yaratildi, ilm-fan rivojlandi. Italiyada shoir Pelrarka va Dante, rassom Jotto, adib 
va 
mutafakkirlar Bokkachcho, Amosto, Tasso, Byome Renessans g‘oyalarining jarchilari 
bo’lib maydonga chiqdilar. Keyinchalik Mi-kelanjelo, Rafael, Shekspir, Servantes 
Yevropaning turli mamlakatlarida buni davom ettirdilar. Ammo Renessans, ya’ni 
lJyg‘onish faqat Yevropa hodisasi emas, dunyo madaniyatini yaxlit olib o‘rgangan 
olimlaming ishlari shuni ko‘rsatadiki, Osiyo markazida joylashgan Movarounnahr, 
Xuroson va Eronda Italiyaga Karaganda bir necha asr oldin (IX-XII asrlar) ulkan 
madaniy ko‘tarilish yuz bergan ilm-fan, falsafa, adabiyot kuchli rivojlanib, ilg‘or 
insonparvarlik g‘oyalari jamiyat fikrini band etgan, aqliy va ijodiy faollik 
gurkiragan.
Bu davr dunyo ilmida “Musulmon Renessansi” yoki “Sharq uyg‘onishi”
(N.I. Konrad) nomi"bilan atalib kelinmoqda. Sharq uyg‘onish davrida Yevropa ■ 
uyg‘onish davrining asosiy belgilari mujassam: jo ‘shqin ijodiy faoliyat, ulkan 
bunyodkorlik ishlarini amalga oshirilgani, aqlni hayratga soluvchi bemisl asarlaming 
yaratilgani shundan dalolat beradi. Sharq uyg‘onish davri ham ulug‘ allomalar, 
qomusiy bilim sohiblari, mash-Hur mutafakkirlami yetishtirdi. Aniq fanlar sohasida
83

---

Muhammad Xoraz-miy, Abu Bakr Roziy, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al- 
Farg‘oniy, Umar Xayyom, Mirzo Ulug‘bek jahonshumul kashfiyotlar qildilar. Abu 
Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Ibn Rushd, Muhammad G‘azzoliylaming fal-safiy 
asarlari tafakkur xazinasini boyitdi, olam, odam va jamiyat yaxlit-likda tadqiq 
etilib, yangi qonuniyatlar ochildi, aqliy bilim ufqlari ken-gaydi, fozil jamiyat va 
komil inson nazariyasi chuqur ishlab chiqildi. 
She’riyatda 
Abu 
Abdullo 
Rudakiy, Abulqosim Firdavsiy, Jaloliddin Rumiy, Hofiz Sheroziy, Nizomiy 
Ganjaviy, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy kabi daho ijodkorlar yetishib, oim as 
asarlar yaratdilar. Ishq-mu-habbat, qahramonlik, ozodlik va ezgulikni kuyladilar. 
Miniatura rassom-chiligida bir necha maktablar shakllandi, bunda Kamoliddin 
Behzod rasmlari yangi ijodiy yo‘nalishga asos soldi. Uyg‘onish davrining yana bir 
belgisi xalq ruhini ifodalaydigan «Ming bir kecha», «Kalila va Dimna», «Qirq vazir», 
«To‘tinoma», «Sinbodnoma» kabi qiziqarli sarguzashtlar-ga to ia , shavq-u zavq 
qo‘zg‘atadigan asarlaming ko‘paygani, ikkinchi tomondan «Xamsa»larda 
bo‘lganiday, insoniy ideallami mujassam etgan hikmat va falsafaga boy 
umumbashariy g‘oyalaming tasvirlanishidir. Eron va Markaziy Osiyo xalqlari bir 
necha mingyillik sivilizatsiya tari-xiga ega. Zotan, qadimiyati, qadim davlatchiligi 
boimagan xalqda uyg‘onish davri ham bo‘lmaydi. Sharq uyg‘onish davri keng 
koiamli: ta’lim va tahlil, madrasa - maorif rivojlangan, ulkan kutubxonalarda yuz 
minglab jild kitoblar yig‘ilgan, «xazi-nat ul-hikma», «dor ul-ulum»larda tolibi ilmlar, 
•ustoz-shogirdlar suhbati bar-davom edi, olimlaming obro‘-e’tibori yuksak qadrlandi.
Sharq uyg‘onish davri yutuqlari G‘arbiy Yevropadagi uyg'onish davriga 
bevosita ta’sir etgan. Chunki XII-XIV asrlarda musulmon olami bi-lan Yevropa 
davlatlari orasida aloqa kuchaygan edi. Yevropaliklar Sharq olimlarining asarlarini 
lotin, ispan, yahudiy tillariga qilingan tarjimalar orqali yoxud bevosita arab tilida 
o‘qib o'rganganlar. Ibn Sinoning «Tib qonunlari», «Ash-Shifo», Forobiyning 
«Ilmlar tasnifi», AJimad Farg‘o-niyning «Samo harakatlari va yulduzlar ilmining 
jami kitobi», Muham-mad Muso Xorazmiyning «Aljabr val muqobala» asarlari 
taijima qilinib, keyinchalik nashr etilgan. Musiqada ham uyg‘onish davri jarayoniga 
xos yuksalish dastlab Sharqda yuz berdi. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi 
an’analari arab, hind va fors musiqiy meros asarlari, cholg‘ulari bilan o‘zaro ta’sir 
jarayonlari na-tijasida qaytadan jonlandi. Zero, Forobiy va uning izdoshi Ibn Sino 
musiqani nazariy, falsafiy va estetik masalalarini atroflicha tadqiq etib, umum-sharqiy 
ta’limotni yaratishgan. Xususan, Yaqin va 0 ‘rta Sharq xalqlari mu-siqa amaliyotiga 
tayangan holda, kuy va usullar, qo‘llaniladigan so‘zlar, mu-ayyan shakl va janrlar 
doirasida mushtaraklik mavjudligini isbotlashgan. Fo-robiyning «Kitob ul- musiqa at- 
kabir» (musiqaga doir katta kitob) va Ibn Sinoning «Javome’ ilm ul-musiqa» 
(musiqaga oid ilmlar to‘plami) kabi asarlarida yunon olimlarining qarashlarini 
boyitib, tovushlar baland-pastligi munosabatlari matematik uslubda ifodalangan.
XII-XIII asrlarda ijodiy va aqliy kuchlar rivojini namoyish etgan o‘n ikki 
maqom tizimi yuzaga keldi. Amir Temur va temuriylar musiqaning barcha 
jabhalarida yangi uyg‘onish davri yuzaga kelishini ta’minlab be-rishdi. Turli 
mamlakatlardan Samarqand, Buxoro kabi markazlarga kel-tirilgan san’atkorlar — 
bastakorlik, musiqa ijrochiligi va musiqashunoslik jadal rivojlanishiga hissa qo‘shishgan. 
Mazkur sohalarda nainki muayyan kasb egalari, balki o‘zga badiiy ijod sohiblari,
84

---

xususan, Mirzo Ulug‘bek, Jomiy, Navoiy, Husayn Boyqaro, Zahiriddin Boburlar 
ham nom chiqarishgan. Bu davrda mahalliy maqom ijodiyoti va ijrochiligi yuksaldi, 
og'/aki an’anadagi musiqaning boshqa rivojlangan shakllari (doston, ashula, chol-g‘u, 
к uy va boshqa) keng o‘rin egallab, o‘zlarinmg yuqori paHalariga ko'-tarildi. Ayni 
shu jarayon keyinchalik Buxoro Shashmaqomi, Xorazm maqomlari va Farg‘ona- 
Toshkent maqom voMlari, katta ashulalar shakl-lanishiga olib keldi.
Sharq Uyg‘onish davri o‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra quyidagi muhim omillar 
va xususiyatlari bilan yaqqol ajralib turadi:
1) madaniyatda dunyoviy bilimlar, islom ahkomlari, aqidalaming ri-vojlanishi, 
ularning jamiyat va odamlar manfaatlari nuqtayi nazaridan talqin etilishi;
2) turli davlatlar, xalqlaming (arab, eron, yunon, hind, turkiy va b.) madaniy 
meroslari, qadriyatlari, yutuqlari, ma’naviy boyliklaridan foyda-lanish zarurligi;
3) astronomiya, matematika, minerologiya, jug‘rofiya, kimyo va bosh-qa tabiiy 
lanlarrivoji;
4) uslub (metodologiya) da ratsionalizm (oqilonalik), mantiqning us-tuvorligi;
5) insoniy do‘stlik, yuksak axloqiylik g ‘oyalarining targ‘ib etili-shi, komil 
inson shaxsini shakllantirib voyaga yetkazish;
6) falsafa va tarix fanlarining o ‘sishi;
7) adabiyot, musiqa, badiiy madaniyat, notiqlikning keng rivoj to-pishi;
8) bilimdohlik, donishmandlikning qomusiy tarzda keng e’tirof to-pishi va
h.k.
Uyg‘onish davrining bu asosiy omillari va xususiyatlari dunyoviy ilm-fanning 
rivoj lanishi - bular, shubhasiz, bashariyat ma’naviyati yuksa-lishining muhim 
o'Ichov mezonlari bo‘lib xizmat qildi. 
”
Sharq madaniy U yjfonishining o‘ziga xos muhim jihatlaridan biri 
slumdaki, bu yuksalish jarayoni bir vaqtning o‘zida ham xalifalik mar-kazida 
hamda uning Mag‘rib-u Mashriq tomonlarida birdek namoyon bo‘ldi. Masalan: IX 
iw boshlarida xalifalik poytaxti Bog‘dod bir vaqtning o‘zida ham islomiy 
madaniyat va dunyoviy madaniyat, ilm-u ur-fonning yirik markazlaridan 
birtga 
uylangandi. Xalifa Xorun ar-Ra-shid 
(766-809) 
davrida Bog‘dodda 
tashkil 
etilgan «Bayt ul-Hikmat» («Donishmandlar uyi») - olimlami birlashtirgan 
ilmty 
muassasa xalifa Ma’mun 
(819-833) 
davrida yanada rivojlandi. Unda 
ko‘p sonH 
qomu-siy bilim sohiblari ilmu fanning turli-tuman sohalari 
bo‘yicha yirik 
tadqiqotlar olib borganlar. Bu allomalaming talay qismi 
0 ‘rta 
Oaiyo 
namoyandalari bo‘lganliklari esa biz uchun alohida g‘urur 
va e'tibofgN 
ar/irlidir. Bu davr dunyoviy ilm-fanining yana bir muhim yutug‘i