M a d a n iy a t V a din

faqat 
cherkovning qudratini namoyish qilibgina qolmasdan, shu bilan birga, 
sha-harlar 
erkinligi timsolini ham o‘zida mujassamlashtirgan edi. Tik qoya tomlar, eng 
tepasiga ingichka nayza o'matilgan baland minoralar - bu-laming barchasl blnoni 
tobora yuqoriga ko‘tarilayotganday ko‘rsatardi. Gotika uslubida qurilgan eng yirik 
ibodatxonalar minorasining uchi 150 metrga у etadi. Fransiyadugi Shurtr shahrkJagi 
butxonaning balandligi - 115 metr, Strasburgdagisi - 142 metr. yu'ni 48 qavutli 
binoning bo‘yiga tengdir. Ushbu yirik inshootlar ba’zan yu/lab ylllar davomida 
qurilgan.
XIII asrda Italiya va Germaniyada, XII asrda l-runsiyudu gotiku u.nlubi to'la 
hukmronlik qildi. Bu davrda me’morchilik san’atning butunlay yetuk-chi luriga aylanib, 
bunda diniy inshootlar - cherkov va ibodatxonalar quri-lishi ustuvor yo'nulishni tashkil 
qiladi. Gotik me’morchilik ikki qism - tuzi-lish (konstruksiya) vu dekor (bczaklar)ning 
organik birligidir. Gotik tuzilishning mohiyati bino mustuhkamligi vu chidamligini 
ta’-minlovchi o‘ziga xos asos-muskul yaratishdandir. Agar roman me’mor- 
chiligida inshoot mustahkamligiga devorlar kattaligi bilan erishilsa, go-tik uslubda
71

---

esa u og'irlik kuchini teng taqsimlash bilan ta’minlangan. Gotik tuzilish uch asosiy 
qismdan larkib topadi:
Demak, gotik inshootlaming tashqi ko‘rinishidagi o‘ziga xoslik bu o‘tkir uchli 
minoralardan keng foydalanishdir. Gotikada devorlar asosiy rolni o'ynamaganligi 
uchun bino ichiga yorug‘likning erkin kirishini ta’-minlovchi keng eshik va 
derazalardan foydalanilgan. Bu xristianlik uchun katta ahamiyat kasb etgan. Negaki, u 
yorugiikka ilohiy, sirli hodisa sifatida yondoshadi.
Gotika beshigi Fransiya edi. Parij Momo - Xudo cherkovi (XII - XIII asrlar) ilk 
gotikaning haqiqiy mo‘jizasidir. Uning uzunligi 130 m., keng-ligi 50 m., balandligi 
35 m. Bino bir vaqtning o‘zida 9000 kishini sig‘-dira oladi. XIII-XVI asrlar 
davomida qurilgan Kelndagi (Germaniya) balandligi 757 metrlik cherkov ham 
gotik uslubga misol bo‘la oladi. Qadimgi Rusdagi katta gumbazli ibodatxonalardan 
eng mashhurlari Kiyevdagi Sofiya (XI asr), Vladimirdagi Uspenskiy (XII asr), 
Nerldagi Pokrov (XII asr) cherkovlaridir. Uning yutuqlari Amen va Reyms sobori 
(XIII asr), shuningdek fransuz qirollari uchun cherkov rolini o‘tagan ajoyib San 
Shapel Yuqori Cherkovi (XIII asr) tomonidan yanada rivojlantirildi. Germaniyaga 
gotika Fransiya ta’sirida tarqaldi. Bu yerdagi mashhur in-shootlardan biri 
Kyolndagi cherkovdir (XIII-XV, XIX asrlar). Angliya gotikasi ham ko‘p jihatdan 
fransuz modelini davom ettiradi. Angliya qi-rollari va buyuk insonlar maqbarasi 
boigan Vestminster abbatligi (XIII - XVI asrlar) ham ushbu uslubga misoldir.
Xulosa qilib shuni qayd etish lozimki, o‘rta asrlarda qurilish-me’-morchilik 
sohasida ham katta burilish yuz berdi. Binolar yanada go‘zal-lashib, kishilar uchun
* 
qulayliklar ortib bordi. Bu davrdagi Yevropa me’-morchiligida roman va gotika 
uslublaridan tashqari Italiyadagi Vizantiya uslubidan (Vinetsiyadagi Avliyo Mark 
cherkovi, qisman Dojlar saroyi va boshqalar) hamda Ispaniyadagi arab uslubidan (eng 
mashhur yodgorliklan arablaming Granadagi Al-Xamro nomli sobiq saroy-masjidi, 
hozirgi Sevili-ya sobori va Seviliyadagi Al-Qasar - qasri) ham foydalanilgan.
0 ‘rta asrlarda haykaltaroshlik san’ati me’morchilik bilan uzviy bog‘-liq 
ravishda rivojlandi. Ibodatxona va cherkovlar xudo, payg‘ambar, av-liyolar, 
yepiskop va qirollaming yuzlab haykallari bilan bezatilgan. Hay-kallarga asosiy 
buyurtmachi cherkov bo‘lganligi bois, ular diniy mavzu-da yaratilgan. 
Haykaltoroshlami ayniqsa onaning farzandga boigan mehr-muhabbatini ulugiash 
qiziqtirgan. Bu hol*Bibi Mariyamning ko‘plab hay-kallarida o‘z aksini topgan 
(Yevropada uni “xonim”, “bekam”, deb ulug‘-lagan yohud “madonna” deb atash rasm 
bo‘lgan).lnson tanasining go‘zalligini ulug‘lagan antik davr san’atkorlaridan farqli 
oiaroq, o‘rta asr ustalari odamlaming fikri, his-tuyg‘usi va kayfiyatlarini, ya’ni 
ko'proq ichki dunyosini ifodalashga harakat qilishgan. Roman uslubidagi 
haykallarda 
odamlar aytarlik darajada jozibali tasvir-lanmagan. 
Ustalar 
odamlarning qayg‘u-alamlarini yoki xursandchilikla-rini, ichki his-tuyg‘u va 
kechinmalarini bo'rttirib aks ettirish niyatida hay-kallaming holati harakatlarini ko‘p 
hollarda g‘ayritabiiy ko'rinishda (nim-jon, ozg‘in, xunuk) aks ettirganlar.
Gotika uslubidagi haykallarda odamlar qiyofasi birmuncha to‘g‘ri tasvirlangan. 
Ulaming qaddi-qomatlari, kiyimlari burmalaridan ham bili-nib turadi. Haykallarda 
ko‘proq harakat holati ifodalangan. Iste’dodli ustalar hayotda ko‘rgan narsalarini
72

---

ko'p hollarda ishonarli qilib tasvirlashga intilganlar. Haykaltaroshlarda asta-sekin 
inson tashqi qiyofasining go‘zalligini tasvirlashga qiziqish orta borgan.
Roman uslubida qurilgan ibodatxonalaming ichki devorlariga, shifti-ga ko‘p 
surat solinardi. Bu suratlarda aziz avliyolar, xudo siymolari tas-virlanardi. So'nggi 
davrlarda qurila boshlangan gotika uslubidagi ibodat-xonalar devorlarida suratlar 
nisbatan kam boMgan. Ulaming o‘miga katta derazalar, qo‘rg‘oshin gardish bilan bir- 
biriga ulangan, rangli oyna parcha-laridan ishlangan vitrajlar, surat va manzaralar 
ibodatxona ichidagi ustun-larda, gumbaz va polda jilvalairib, unga benihoya chiroyli 
hamda tantanali tus bergan. VIII-IX asrlar Yevropa adabiyotida jangovar sheriyat 
shakllandi. Jan-govar dostonlar asosan ikki yo‘nalishda, ya’ni tarixiy voqealarga va 
xayoliy tasawurlarga, xalq ertaklari va afsonalariga mos ravishda yaratilgan.
Tarixiy jangnomalarga fransuz xalq og‘zaki ijodining «Roland haqida qo‘shiq» 
yoki ispan adabiyotiga oid «Sid haqida qo‘shiq» asarlarini misol sifatida keltirib 
o'tish mumkin. Germaniyada yaratilgan «Nebelunglar haqida qo‘shiq» dostoni esa 
tarixiy haqiqat va afsonalami o‘zida mujassamlashtirgan asardir.
0 ‘rta asrlar madaniyatining eng yorqin sahifalari keyinchalik roman-tik tus 
olgan ritsarlar adabiyoti bilan bevosita bog‘liqdir. Udumlarga binoan ritsar ko'plab 
I'azilatlarga ega bo‘lishi kerak edi. Dastlab ritsarlar jasurlik, saxiylik va olijanoblik 
, kabi xususiyatlar haqida unchalik ko‘p o‘ylashmagan. Ulaming hayotidagi ko‘p 
un’analari yuzaki bo‘lib, bular ko‘z-ko‘z qilish maqsadida bajarilgan. Ritsarlar 
g'olib boMish va shon-shuhratga erishish yo‘lida hech narsadan qaytmaganlar. War­
ning qahramonliklari va ishqiy sarguzashtlari ham go‘yoki odatiy hollardek 
tasvirlangan. Ritsarlar hayoti aks ettirilgan muhabbat fojiasi «Tristan va Izolda» 
qissasida o‘z ifodasini topgandir. XI-XII asrlarda asosiy madaniyat markazlariga 
uylangan monastirlar ahamiyati yanada oshadi. Aynan monastirlar qoshida 
maktablar, kutub-xona va kitob ustaxonalari ochiladi. Monastirlar san’at 
usarlarning aso-siy buyurtmachilariga aylanadi. Shu boisdan ham buo asrlar 
madaniyati va san’atini monastir davri nomi bilan ham atashadi.
0 ‘rta asrlardagi Vizantiya Yevropada eng ilg‘or o‘ziga xos madani-yatga ega 
bo'lgan davlat edi. Qit’ani german qabilalari bosib olgan bir paytda, yunon-rim 
madaniyati davomchisi boMgan Vizantiyada maorif, ilm-fan va san’at yuksak 
darajada rivojlandi. Vizantiyaliklar ta’limning har qanday turiga, ilm-fanga katta 
c'tibor bilan qaraganlar. Mamlakatda davlat tili yunon tili boMib, Qadimgi Rim 
maorifi tartibi toMa saqlab qolingan. Bolalar 6-7 yoshdan maktabga berilib, ularga 
2-3 yil davomida o‘qish, yozish va hisob o‘rgatilardi. Diniy maktablar bilan birga 
duvlat maktablari va xususiy maktablar ham faoliyat ko‘rsatgan. Umuman, 
aholining barcha toifalari uchun boshlangMch ta’iim olish imkoniyati mavjud edi.
Konstantinopolda IX asrda Magnavr oliy maktabi ochildi. Poytaxtda 1045-yil 
tashkil qilingan universitetda huquqshunoslik va falsafa fakul-tetlari, oliy tibbiyot 
maktabi mavjud edi. Vizantiyada matematika, ayniqsa, algebra muvaffaqiyatli 
rivoj-landi. Matematika va astronomiyaning taraqqiyoti kundalik amaliy hayotga- 
hunarmandchilik, dengizchilik, savdo, harbiy ish, qishloq xo'jaligi rivoj-lanishiga 
bo'ysundirilgan edi. Muvaffaqiyat qozongan muhim sohalar-dan yana biri tibbiyot 
boMgan. 
Tibbiyot va hunarmandchilik 
ehtiyojlari 
kimyoning rivojlanishini 
rag‘batlantirdi. Vizantiyaliklar shisha, emal bo'yoq tayyorlashning antik davrdan
73

---

saqlanib qolgan sirlaridan xabardor boiish-gan. Imperiyada VII asrda kashf qilingan 
"yunon olovi” (neft va smola qo-rishmasidan tayyorlangan yonuvchi modda) 
dengiz floti va quruqlikda-gi janglarda vizantiyaliklarga ko‘plab g‘alabalar 
keltirgan.Vizantiyada tarix va geografiya fanlari ham taraqqiy qilgan. Geograflar 
yaratgan xaritalar, shaharlar loyihasi chizmalari o‘z davrida ushbu sohaning 
yuksak muvafaqqiyati belgisi edi. Tarixchilar tomonidan yara-tilgan asarlar ham 
o‘zining haqqoniyligi, aniqligi va xolisligi bilan ajralib turardi. Xar bir diining o’z 
marosimlari bo’lganidek, pravoslaviyada yetti sirli marosim alohida axamiyatga 
ega. Bu marosimlaming sirli deb atalishiga sabab shuki, ruhoniylaming muayyan 
harakatlami bajarishlari va duolami o’qishlari bilan ob’ektga odamning ko’ziga 
ko’rinmaydigan xudoning marhamati yo’tadi.
Sirli marosimlar quyidagilardan iborat:
1.