M a d a n iy a t V a din
Yüklə 3,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
| «e’tiqod ramzi»ning aqidalari
1 )XUDOGA ISHONISH 2) ISO MASIHNING XALOSKOR - MESSIYA EKANLIGIGA ISHONISH 3) ISO MASIHNING QA YTA TIRILISHIGA ISHONISH 4) ODAMNING GVNOHKORLIGI VA UNDANXALOS BO'LISHIGA ISHONISH. • Birinchi bosqichda Iso Masih yerga kelib, yerdagi iztiroblari va o ’limi bilan • Ikkinchi bosqichda Iso Masih yerga oxiratda yana qaytib keladi, Antixristni 5) JAN NAT VA DO’ZAXGA ISHONISH. 6) OXIRATGA ISHONISH. 7) AHLOQ QOIDALARINING D IN IY TA ’LIMOTDA GIKA TTA AHAMIYA TI. Demak, xristian dinida ham, boshqa dinlar singari, axloqiy masalalarga alohida e’tibor qaratilgan. Kishilaming o’zaro munosabatlarida samimiylik, sadoqat, ishonch, poklik va muhabbat eng asosiy fazilatlar deb ta’kidlangan. Ma’lumki, tabiat unsurlari, atrof-muhitdagi jismlar o‘rta asrlarda tirik mavjudotlar sifatida idrok etilgan. Shu bois, turli yovuz kuchlar qursho-vida boigan inson ularga qarshi kurashish, o‘zini himoya qilish vositalariga ega boim og‘i lozim edi. Natijada turli- tuman tumorlar, diniy ma-rosimlaming xilma-xil shakllari rivojlanib boradi. Masalan, Muqaddas suvni iste’mo! qilish kishining gunohlarini yuvib, sogiigini yaxshilab-gina qolmasdan, uni yovuz kuchlar va jodulardan ham himoya qiladi, deb hisoblaganlar. Dinning jamiyat hayotining barcha jabhalariga boigan ta’siri butun o‘rta asrlar davomida salmoqli o‘rin tutdi. Bu ta’sir ayniqsa badiiy ma-daniyat va fan sohasida juda kuchli namoyon boidi. Shu bois, fanning voqelikka doimo shubha bilan qarashi, mohiyatan dalillar qidirishdan iborat boiganligi, hech narsani haqiqat sifatida qabul qila olmasligi uni og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Fan sohasidagi turg‘unlik o‘rta asrlardagi ru-hiy asosning tabiiy, moddiy asosdan ustunligining o‘matilishi hisobidan qoplandi. Aynan shu davrda ijtimoiy mavqeyi va millatidan qat’iy nazar, har bir inson hayoti qadr-qimmatga ega, degan aqida tarqaldi. Gladiatorlar janglari va odamlami qurbonlik qilishning taqiqlanishini ham turli din-larda insonparvarlik g‘oyalarining ustuvorlikka erisha boshlaganiga mi-sol b o ia oladi. 0 ‘rta asr Yevropasi - bu sivilizatsiya gullab-yashnagan, natural xo'ja-lik hukmronlik qilgan tarixiy davr edi. Bunday turmush tarzi inson tafakku-rining tor manfaatlar doirasida qolib ketishiga ham olib keldi. Keyinroq xristian cherkovi iamiyatning barcha tomonlarini siyosiy tashkilot shakliga keltirishning namunaviy 63 usosini yaratdi. Tobelik munosabatlariga asoslan-gan xristian feodal tabaqachiligi negizida cherkov iyerarxiyasi yotadi (ruho-niylar-yepiskoplar-kardinallar-Rim papasi). Oirol - xudoning vassali, saroy ayonlari - qirolning vassali, dehqon - saroy ayonining, uyol erkakning, uy hayvoni - ayolning, tosh va o‘simliklar- uy hayvonining vassali va b. Toshdan xudogacha keng tarqalgan umumiy vassallik haqidagi ushbu g‘oya ham cherkov manfaatiga to‘g‘ri kelar edi. Xristian cherkovi feodal jamiyat talabiga javob beradigan kuchli tashkilot sifatida shakllandi. Uning eng quyi pog‘onasida qishloq cher-kovi ruhoniysi turardi. Tuman va viloyatlarda yepiskop va kardinallar cherkovni boshqarar edilar. Eng yuqori pog‘onada katolik cherkovi rah-nomasi - Rim papasi turardi. Din hayotni muqaddas shaklda tasvirlovchi g‘oyalami yaratdi: falsafa-dateologiya, adabiyotda ilohiy, didaktik shakllar, musiqada cherkov gimn-lari - liturgiya va messa, tasviriy san’atda xristianlik sujetlari asosiy o‘rin tu-tadi. Asosiy fanlar ilohiyot va sxolastika (bu atama fikr so‘qish, dogma-tizm, mazmunsiz, yuzaki bilimni anglatgan) edi. Ilohiyot olam va inson ha-qidagi o‘z “ilmiy” manzarasini yaratdi. Koinot xususidagi ilmda Yer - Olamning, Iyerussalim - dunyoning markazi, degan qarash hukmronlik qil-di. Inson majoziy tarzda mikrokosmos, tana - yer, qon - suv, nafas - havo, ha-rorat-olov, ya’ni u boshlang‘ich ibtidodan iborat, deb qaraldi. Xristian cherkovi o‘z maqsadi va mazmuni bilan hukmron tabaqa man-faatiga xizmat qilsada, uning maorif, madaniyat va, ma’lum darajada, fanni rivojlanishiga qo'shgan hissasini alohida qayd etish lozim. Dastlabki kutub-xonalar monastirlarda bo‘lgan. Monax-attotlar, ko‘pincha diniy mavzu-da bo‘lsa-da, kitoblaming yangi nusxalarini yaratganlar. Yevropada XI asrga qadar maktablar ham cherkovlar qoshida tashkil etilgan bo‘lib, ularda o‘rta asrlaming barcha buyuk allomalari ta’iim olganlar. Xristian dinining xaloskorlik kuchiga ishongan xalq ko‘pincha o‘z xohishi bilan, ba’zida majburan hosilining katta qismini cherkov va monastirlar hiso-biga hadya qilar edi. Bu borada cherkovning naqadar katta imkoniyat-larga ega bo‘lganligini Parij yaqinidagi Sen-Jermen monastiriga tegishli dehqonlar soni 80 mingdan ortiq bo‘lganligidan ham bilsa bo‘ladi. 0 ‘rta asr Yevropasida boy-badavlat, savodli-savodsiz, umuman, ja-miyatning barcha qatlamlari ishtirok etadigan ommaviy tadbirlardan biri diniy mavzudagi ma’ruzalar edi. Voizlar insonning hayotida, uning tur-mush tarzida, kasbiy faoliyatida amal qilinishi lozim bo'lgan tadbirlar to‘g‘risida nutq so‘zlab, ulami ezgulikka, o‘zaro hurmatga chaqirganlar. Masalan, XIII asrda Germaniyada mashhur voiz Bertold Regensburgskiy (1210-1272) shunday atoqli arboblardan edi. Ma’lumotlarga ko‘ra, uning nasihatlarini tinglash uchun 50 minglab xalq yig‘ilgan. 1250-1272-yillar mobaynida ushbu voiz tomonidan tayyorlangan 60 taga qadar nutq ma’lum-dir. B.Regenburgskiy inson xudo oldida quyidagilar uchun javob berishini uqtiradi: • o‘zimiz (shaxslarimiz) uchun (barchamiz ezgulikka intilib yasha-shimiz lozim); • iste’dodimiz (lavozim, xizmat turi) uchun (qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, lavozimidan hech kim nolimasligi kerak); 64 Agar hamma ritsar, amaldor boMsa, kim oziq-ovqat, kiyim-kechak tay-yorlaydi, hinolar barpo etadi? 0 ‘g‘rilik, qalloblik, sudxo‘rlik xudo tomoni-dan yaratilgan kasblar emus. Demak, ular bilan shug‘ullanish - yaratganga shak keltirishdir. O'rta asrlar davri diniy ta’limotlar taraqqiyotida alohida o‘rin tutgan siymo mashhur ilohiyotchi, faylasuf olim, muloyimligi tufayli “Farishta doktor” laqabini olgan, vafotidan so‘ng (1321-yil), avliyo deb e’lon qi-lingan Foma Akvinskiy ( 1225-1274-yillar) edi. U xudo borligini tasdiqlab, quyidagi beshta isbotni keltiradi: • birinchisi - tabiatda harakat mavjudligi. Birinchi harakatga soluvchi kuch - xudodir. • ikkinchisi - o‘zaro ta’sir qiluvchi sabablar mavjudligi, ya’ni biron narsa ta’sir qiluvchi sababsiz yuz bermaydi. Bu sabab - xudodir. • uchinchisi - tasodif va zaruriyatning o‘zaro munosabati. Tasodifiy narsa zaruriy narsaga bog'liq. Bu zaruriyat - xudodir. • to‘rtinchisi - kamolot darajalarining mavjudligi. Eng oliy kamolot darajasi - xudodir. • beshinchisi - hamma narsalaming maqsadga muvofiq yaratilganli-gidir. Shunday bir ongli mohiyat borki, tabiiy narsalarni maqsadga yo‘-naltiradi. Bu - xudodir.10 Foma Akvinskiy ta’Iimoti - tomizm asta-sekin cherkovning rasmiy doktrinasiga aylandi («Thomas»-lot. Foma). Feodalizmning inqirozi bi-lan zaiflashib qolgan tomizm XIX asrda neotomizm shaklida namoyon bo‘la boshladi va hukmron sinf vakiilari tomonidan tobora kuchayib bo-rayotgan ishchilar harakatini susaytirish vositasi sifatida foydalanildi. 0 ‘rta asrlar Yevropa madaniyatining eng yirik yutugM o‘rta va oliy ta’iim tizfrnining yaratilishi hamda universitetlaming paydo bo‘lishidir. Bu davrda feodal jamiyatning dehqonchilik mehnatidan ozod bo'lgan qismij boshqa faoliyat turlari - san’at, adabiyot, harbiy xizmat, ta’iim bi-Ian shug‘ullana boshladi. Ta’limning u yoki bu turi qadimgi sivilizatsi-yada ham mavjud boMgan. Bu tizim ayrim hududlarda hatto bugungi oliy ta’iim muassasalarining ilk ko‘rinishlari holida boMgan. Masalan, qadimgi Yunonistonda Pifagor, Aristotel maktablari uzoq vaqt, Platon akademi-yasi esa ulardan ham ko‘proq faoliyat ko‘rsatgan. Ammo o‘rta asr Yev- ropasida aholining mutlaq ko‘pchiligi savodsiz edi. Savodli kishilar na-faqat dehqonlar, balki feodallar orasida ham oz sonli edi. Ritsarlarning ko‘pchiligi imzo chekish o‘miga belgi qo‘yganlar. G‘arbiy Yevropada uzoq vaqtlaigacha ruhoniylargina savodxon boMib keldi: ular diniy kitoblami o‘qishlari, ibodat duolarini bilishlari, xudoning qudratini dindorlarga chi-royli qilib tasvirlab, kishilami ishontirishlari lozim edi. Cherkov va monastirlar huzurida tashkil etilgan quyi maktablar o‘z ol-diga savodxon dindorlami tayyorlashni maqsad qilib qo‘ygan. Bu maktab-larda asosan lotin tilini, ibodat va duolar o‘qish tartiblarini o‘rgatishga e’ti-bor berilar edi. IX asrda cherkov - yepiskoplik maktablari rivojlanib, keyinchalik ular zaminida o‘rta asr Y o'ldoshev S. v a b . Qadimgi v a o ‘rta a s r G ‘arbiy Yevropa falsafasi. -Т .: “Sharq", 2003. 159-bet. 65 univcrsitcllari vujudga keladi. Diniy maktablarda sakkiz yoshli bolalar ham, o‘smir yigillur ham yoshiga qarab, sinflarga boiinmasdan, barobar o‘qitilgan. C’hcrkov qoshida ichki va tashqi maktablar faoliyat ko‘rsatgan. Ichki maktablarda tug‘ilganidanoq monaxlikka mahkum qilingan bolalar ya-shab, ta’lim olganlar. Shuningdek, bu davrdagi maktablarda ilohiyot bi-lan shug‘ullanadigan yoki oddiy hayotga qaytadigan badavlat kishilar-ning farzandlari ham o‘qiganlar. Ikkala maktab ham deyarli bitta maq-sadga - lotin tilini o‘rgatishga yo‘naltirilgan edi. Shunga qaramasdan, VIII-IX asrlardagi savodxonlik holati to‘g ‘risida Buyuk Karl qalamiga mansub bo ig an quyidagi misralar asosida xulosa qilish mumkin: “ Impe-rator (Genrix IV) shu darajada o‘qimishli ediki, o‘ziga yuborilgan bar-cha xatlami bemalol o‘qish va tushunish imkoniyatiga ega edi11”. G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining hammasidagi ta’lim muassasala-rida o‘sha vaqtda biron xalq gapirmaydigan lotin tilida o‘qitilgan. Ko‘-pincha butun boshli maktabda bir dona kitob bo‘lib, muallim uni navbat bi-lan bolalarga berib, ulaming savodini chiqargan. Bolalarda o‘qishga havas tug‘dirishga harakat qilinmas, ammo itoatsiz talabalar qattiq kaltaklanar edi. Bugungi oliy ta’lim tizimining tarixiy ildizlari o‘rta asrlar madaniyatida buyuk burilish yasagan muhim hodisa - universitetlar tashkil etilishiga borib taqaladi. Dastlab “universitet” so‘zi aynan ta’lim muassasi bilan bogiiq emas edi. Universitet deb ma’lum kasb egalari boigan kishilar birikmasiga, ya’ni hamkasblar, masalan, hunarmandlar uyushmalari, ittifoqlariga ta’lim beruv-chi (Vqrtuvchi va talabalami biriktirgan birlashmalarga aytilgan. G‘arbiy Yevropadagi dastlabki universitetlar XI asrda paydo boi-gan. Universitet - lotincha “majmua” ma’nosini ham anglatadi. Atama umumiylik ma’nosini berib, unda turli sohalar birlashtirilganligi aks eta-di. Bu vaqtga kelib bilimlar hajmi shu darajada ediki, endi ulafni o’z-lashtirish, ko'paytirish va saqlash uchun bu bilimlar majmuasining ay-rim qismlarini yillar davomida o‘rganish zarur edi. Jamiyatda ma’lum sohalar uchun mutaxassi'slar, masalan, huquqshunoslar, shifokorlar, o’qi-tuvchilar tayyorlash uchun maxsus ta’lim tizimi tashkil qilish zaruriyati tugildi. Ilmiy darajalar (bakalavr, magistr, doktor) tizimi, umumiy va maxsus fanlami uzviylikda o‘qitish tartiblari ham o‘sha davrlarda yara-tilib, to bugungi kungacha takomillashib borgan. Darajalaming taqsim-lanishi, o‘z navbatida, universitet bosqichlarining paydo boiishiga olib keldi. Ko‘pchilik universitetlarda ilohiyot, huquqshunoslik va tibbiyot fakultetlari ochilib, ularda ta iim 10 yil va undan ham ko'proq davom etardi. Shuningdek, G‘arbiv Yevropa universitetlari o‘ziga xos madaniyat makoni b o iib ham xizmat qildi. Bunda barcha universitetlarda ta iim umumiy (G‘arbiy Yevropa uchun) - lotin tilida olib borilishi yetakchi omil b oidi. Universitet diplomlarini xalqaro miqyosda tan olish an’anasi ham o‘rta asrlarda paydo boigan. Bakalavr, magistr, doktor kabi darajalar tabaqalanishi universitet taiimining ko‘p bosqichliligiga mos kelar edi. Taiimning birinchi bosqichi 7 ta fanni o‘z ichiga olgan ikki davrdan iborat edi: I davr - trivium (grammatika, notiqlik, mantiq); II davr - kvadrium (arifmetika, astronomiya, musiqa, geometriya). 11 Хрестоматия по истории педагогики, - М.: Учпедгиз, 1938. стр. 66-67. 66 Oliy maktablar XIII asrda Boloniya, Monpele, Palermo, Parij, Oks-ford, Salerno va boshqa shaharlarda tashkil topdi. Umuman, ayrim ma’-lumotlarga ko‘ra, XV asrga qadar Yevropa davlatlarida 60 ga yaqin universitet ochilgan. Universitetlar erkin boshqaruv va moliyaviy mustaqillik huquqlariga ega bo‘lib, bu haqdagi yorliq qirol yoki Rim Papasidan olinardi. Univer-sitetlar mustaqilligi uning ichki tartib-qoidalariga, intizomga qattiq rioya qilish bilan mujassamlashtirilgan. Obrta asrlardagi eng yirik universitet Parijda bo‘lgan. Unga 1257-yili fransuz qiroli xonadoni ruhoniysi Rober de Sarbon asos solgan. Hozirgi kunda dunyoga mashhur Sarbonna uni-versiteti shu tariqa tashkil topgan. Universitetlar paydo bo‘lishida talabalaming bilim va adolat izlab, ko‘chib yurishlari ham katta ahamiyat kasb etgan. Masalan, XII asr o’r-talarida Angliya va Fransiya o‘rtasidagi siyosiy munosabatlarda ayrim ziddiyatlar yuzaga kelganda, angliyalik talabalar Parij universitetida o‘z huquqlari poymol qilinayotganligini ro‘kach qilib, 1168-yilda Angliya-ning Oksford shahriga ko‘chib ketganlar. Shu tariqa Oksford Universi-teti vujudga kelgan. 1209 yilda ushbu universitet talabalarining g’ala-yonlari esa ulaming ko‘p qismining Kembrij shahriga ketishlariga va Kembrij Universitetiga asos solinishiga sabab bo‘lgan. Universitetda alohida fan o‘qituvchilari yig‘ilib, o‘z birlashmalari- fakultetlarini tuzib, unga dekan saylaganlar. Universitet rahbari-rektor o’qituvchi va talabalaming umumiy yig‘ilishida saylangan. Germaniyada ham universitetlaming o‘ziga xos tizimi shakllandi. Bu universitetlar, birinchidan: ta’iim berish, izlanishlar olib borish va bakalavr, magistr, doktor darajalarini berish huquqiga edilar. Bu huquq asosan diniy hokimiyat tomonidan berilgan. Ikkinchidan, ular mustaqillikka ega boiib, o‘z Nizomi va ichki tartib-qoidalari asosida faoliyat yu- ritganlar. Uchinchidan, ular o‘z a’zolarini o‘zlari sud qilganlar, ya’ni hu-dudiy va shahar hokimiyati tomonidan berilgan imtiyozlarga muvofiq ulami turli soliq va toiovlardan ozod qilish huquqiga ham ega edilar. 0 ‘quv ishlarini tartibga solish, ma’ruza va imtihonlami talab dara-jasida tashkil etish maqsadida universitetlarda diniy, yuridik, tibbiy va umumtaiim fakultetlari tashkil qilingan. Har bir fakultetga saylov asosida tayinlangan dekan rahbarlik qilgan. Fakultetning asosiy maqsadi ma’ruza-lami tashkil qilish va taqsimlash, bahs-munozaralar, tajribalar o‘tkazish hamda ilmiy darajalar berishdan iborat boigan. Universitetlar o‘z xodimlarining haq-huquqlarini himoya qilishda ham katta imtiyozlarga ega boiganlar. Masalan, 1231-yilda Papa Grigo riy IX tomonidan imzolangan «Parij universitetining ish tashlash huquqi to‘g‘risida»gi Farmonida shunday deyilgan: «Agar sizlar qandaydir hu-quqdan, masalan, yashash joyingizdan foydalanish huquqidan, mahrum qilinsangiz, kimdir oiim yoki jahoratlanish ko‘rinishida haqorat qilinsa, talab qilingan murojaatingizga 15 kun ichida javob olmasangiz, shunga erishgunlngl/cha ma’ruzalar o‘qishni to‘xtatishingiz mumkin. Agar siz-lardan kimdir noqonunly ravishda qamoqqa olinsangiz va bu nohaqlikka sizning mumjafltlngl/xian Yüklə 3,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|