M a d a n iy a t V a din
Yüklə 3,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Cho’qintirish marosimi
2. Non va vino tortish marosimi. 3. Tavbo-tazarru qilish marosimi 4. Miro surtish sirm marosimi. 5. Nikoh sirli marosimi 6. Muqaddas zaytun moyi surtish marosimi', 7. Ruhoniylik unvonini berish marosimi. X asrgacha Samarqand, Xorazm, Toshkent viloyatlarida xristianlaming manzilgohlari bo’lgan. Hatto Beruniy yashagan davrda ham Marvda pravoslav mitropoliyasibo’lgan.2001 yilda O ’rta Osiyo pravoslav cherkovi yeparxiyasi tashkil etilganligining 127 yilligi nishonlandi. Bu yerda faoliyat ko’rsatayotgan diniy konfessiyalar qatorida pravoslav cherkovi islom dinidan keyingi o’rinda turadi. Barcha konfessiyalar kabi cherkovi ham mintaqada tinchlik, barqarorlik, milliy totuvlik, diniy bag’rikenglik, o’zaro hurmat va hamkorlik muhitini shakllantirishda faol ishtirok etmoqda.Xulosa qilib shuni ta’kidlash joizki, 0 ‘rta asr Yevropa madaniyati mazmun jihatidan xilma-xilligiga qaramasdan, jahon madaniyati tarixida o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Yuqorida ta’kidlangandek, Uyg‘onish davri 0 ‘rta asrlarga o‘ta tanqidiy va qat’iy baho bergan. Ammo so‘nggi davrlar bunga zarur tuzatishlar kiritib, taraqqiyotning bu bosqichiga munosib baho berdi. XVIII - XIX asrlardagi romantizm o‘rta asr ritsarligida haqi-qiy insoniy timsollar va qadriyatlami his qilib, undan ilhom olgan edi. Keyingi davrlar ayollari bo‘lsa, haqiqiy erkaklar - ritsarlami hayotda ko‘rishga intiq bo‘ladilar.O‘rta asrlar xilma-xil, hatto qarama-qarshi g‘oya va aqidalaming ajo-yib uzviyligi davri ediki, aynan shu uzviylik zamonaviy sivilizatsiya paydo bo‘lishiga zamin hozirladi. Tayanch so‘z va iboralar. An’anaviy madaniyat, evolyusiya, firavn, ehrom, papirus, astrologiya, taqvim, Veda, ellinlar madaniyati, Mahabxorat, Antik madaniyat. Savol va topshiriqlar, 1. Sizningcha, o‘rta asrlar davri madaniyatining antik davr madani-yatining mantiqiy davomi ekanligi nimalarda namoyon bo'ladi? 2. 0 ‘rta asrlarda ilm-fan va ma’rifatdan din hamda cherkovning us-tunligi sabablarini Siz qanday izohlab bera olasiz? 74 3. O 'rta asrlardagi san’at taraqqiyotining o‘ziga xos xususiyatlari nimalarda namoyon bo'lgan edi? 4. Universitetlar paydo bo'lishining asosiy omillarini tavsiflab be-ring. 5. Texnika sohasidagi taraqqiyot va yangiliklar inson turmush tarzi-da qanday aks etdi? 6. 0 ‘rta asrlar Yevropa madaniyati taraqqiyotiga doir chizmalar tay-yorlang. 7. 0 ‘rta asrlar Yevropa san’ati yutuqlarini aks ettiruvchi albom tu-zing. 8. Internet tarmog‘idan foydalanib, Yevropa universitetlariga doir ma’lumotlar majmuyini tayyorlang. 9. Internet tarmog‘idan olingan ma’lumotlar asosida 0 ‘rta asr ilm-fani, lexnika taraqqiyotining atoqli namoyandalari hayoti va ijodini yori-tuvchi slayd va tezislar tuzing. Adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I.A. Yuksak manaviyat-engilmas kuch. Т.: "Manaviyat", 2008. 2. Abdullaev M. Madaniyatshunoslik asoslari Т.: «Turon» 2006 y. 3. Abduraxmonov A. Saodatga eltuvchi bilim. Т.: «Movarounnahr», 2002 y. 4. Boboev H., Hamroev Т., Alimasov V. Madaniyatshunoslik. Т.: «YAngi asr avlodi», 2001 y. 5. Boboev H., Hasanov S. «Avesto» manaviyatimiz sarchashmasi. Т.: «Adolat», 2001 y. 6. Jabbarov I. 0 ‘zbek xalq etnografiyasi. Т.: « 0 ‘qituvchi», 1994 y. 7. Kaykovus. Qobusnoma. Т.: «Istiqlol», 1994 y. 8. Kornilov N. Tafakkur karvonlari. Т.: «Manaviyat», 1999 y. 9. Madaniyatshunoslik. Maruza matni. Gulmetov e. va boshqalar. Т.: DITAF, 2000 y. 10. Mustaqillik. Ilmiy-ommabop lug'at. Т.: 1998 у. 11. Umarov. E. «Madaniyatshunoslik». YAngi asr avlodi 2005 y. VII-MAVZU. YEVROPA UYG‘ONISH DAVRI MADANIYATI 1. Yevropada Uyg‘onish davri madaniyati va uning asosiy xususiyatlari «Renessans» so‘zining ma’nosi 0 ‘rta asr madaniyatidan voz kechish, antik (yunon-rim) madaniyat va san’at an’analariga qaytish, uning Uyg‘onishi davridir. Shu bilan birga, Renessans badiiy uslub hamdir. Ikki yarim asr davomida Italiyada va so‘ngra boshqa Yevropa mamlakatlari-da sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Birinchi navbatda inson tafakkuri o‘z-gardi: odamlar koinotga, yerga, tabiatga o'ziga boshqacha nuqtayi nazar bi-lan qaray boshladi. Oldingi maqsadlardan farqli o'laroq boshqacha maq-sadlar paydo bo'lib, ular san’atda ham o'ziga xos ohangda tasvirlana bosh-ladi. Chunki bu davrga kelib dunyoqarashi ancha o‘zgargan edi. Ammo bu-ni tushunish oson kechmadi. Bunda, ayniqsa, 0 ‘rta asr tafakkuri kishanla-ridan xalos bo‘ lish lozim edi. Shu bois ham, inson endilikda antik mada-niyatning boy merosiga murojaat eta boshladi. «Uyg'onish» atamasi XIX asrda ishlatila boshlangan bo‘lsa ham, bu jarayonlar ancha ilgari yuz berdi. Uni quyidagi kichik davrlarga bo'lish mumkin: 75 1. Yuqori Uyg‘onish: XV asr oxiri - XVI asming birinchi choragi. IJyg'onish Italiyada asosan XIV-XVI, boshqa Yevropa mamlakatla-rida XV- XVI asrlami qamrab oladi. Uyg‘onish madaniyatining shakllanishi, birinchi navbatda, o‘rta asr ma daniyatining chuqur inqiroziga javoban yuz berdi. Shu bois, Uyg‘onishning asosiy xususiyati bu antifeodal yo‘nalish kasb etganlik hamda dunyoviylik va ratsionalizmnlng diniylikdan ustuvorligidir. Dinning inqirozi ayni chog‘da 0 ‘rta asr madaniyatining g‘oyaviy-siyosiy asosining ham inqi-rozini belgilab berdi. Shimoliy va 0 ‘rta Italiyaning tog‘li hududlarida katta yer egaligi paydo bo‘lishiga sharoit bo‘lmagani bois, X-XI asrlardayoq bu yerlarda sha-harlar paydo bo‘lib, rivojlana boshladi. Bu esa jamiyatda savdogarlar, hu-narmandlar qatlamlari, ya’ni buijuaziya vakillari mavqeyining oshishiga olib keldi. Ular XIII asrdayoq feodallarga qarshi kurashda Florensiya, Bolonya, Siena hududlarida siyosiy hokimiyatni qo‘lga olishga ulgurgan edilar. Bu esa, o‘z navbatida, kapitalizmning dastlabki belgilari paydo bo‘lishiga olib keldi. Buijua ishlab chiqarish munosabatlarining shakllanishi - bu Uyg‘onish davri iqtisodiy hayotiga xos xususiyatdir. Shuningdek, aynan Italiyada antik Rim madaniyati an’analari, ayniqsa, lotin tili, antik davr shaharlari, pullari va h.k. eng ko‘p saqlanib qolgan edi. 0 ‘tmish ulug‘vorligini tasdiqlovchi tarixiy xotiraning ham saqlanib qolganligi yangi madaniyatning shakllanishida katta ahamiyat kasb etdi. Jamiyat hayotida shaharlar rolining kuchayishi, ya’ni shahaming ij-timoiy ishlab chiqarishdagi ahamiyatining oshib borishi, savdo aloqala-rining avj dishi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi bilan hisobchi, hu- quqshunos, muhandislar, texniklar, o‘qituvchilar, shifokorlar va boshqa o‘qimishli odamlarga nisbatan talab kuchaya bordi. Shunday qilib, sha-harlarda aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchi kishilaming alohida toifasi - intelligensiya paydo boMadi. 2. Gumanizm, reformatsiya, yangi inson idealining shakllanishi. Katolitsizm inqirozi shu darajada jiddiy ediki, xristian dinida paydo boMgan yangi oqim - protestantizm qudratli Reformatsiya harakatining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Ammo Uyg‘onish madaniyatining asosiy va muhim xususiyati gu manizm edi. Bu davr madaniyatida gumanistik (insonparvar), insonni diqqat markaziga qo‘yuvchi g‘oyalar birinchi o‘ringa chiqadi. Hayotda faqat insonning ijodiy qobiliyatlarini, aqlni tan olish yerdagi baxtga inti-lish bilan almashinadi. Bu maqsadni ro‘yobga chiqarish o‘tmish madaniyati yutuqlarini o‘zlashtirishni taqozo etadi. Gumanistik g‘oyalar o‘rta asming so‘nggi, yangi davming birinchi shoiri, buyuk siymo Dante Aligeri (1265-1321) ning «Komediya», «Ziyofat», «Monarxiya» asarlarida bayon etilgan Dante xristian aqidalarini o‘z-garmas haqiqat sifatida tan olgan holda, ilohiy va insoniy munosabatlami yangicha talqin qiladi, ulami bir-biriga zid qo‘ymasdan, har ikkalasining o‘zaro birlikda deb biladi. U bu dunyoda insonni rohat farog‘atga quyidagi ikkita yo‘l olib boradi, deb hisoblaydi: falsafiy ta’iim, ya’ni inson tafakkuri, uning qobiliyatlari hamda muqaddas ruhdan kelib chiquvchi «ma’naviy ta’ iim». Shoir gumanizmi tarkidunyochilik (asketizm) ga qarshi qaratilgan va inson kuchiga to‘liq ishonch ruhi bilan sug‘orilgan. Dante fikricha, inson o‘z farovonligi uchun o‘zi kurashishi lozim. Boylik yoki merosga asoslan-gan nufuz va obro‘ kishi taqdirida hal qiluvchi omil bo‘lmaydi, aksincha inson o‘zining shaxsiy fazilat va sifatlarigatayanibbaxtsaodatgaerishmog‘i lozim. «Monarxiya» asarida shoir 76 o'/ining cherkovga nisbatan siyosiy nuqtayi nazarini bayon qilgan. Uning fikricha, cherkov odamlar turmushiga aralash-masdan, faqat «narigi dunyo» masalalari bilan sluig'ullanishi darkor. Siyo-sat esa, inson tafakkuriga, uning manfaatlariga bo‘ysunishi kcrak. Atoqli filolog olim N.Komilov Dantening «Ilohiy komediya» asarida Ibn Sino va Ibn Rushdlarning nomlari tilga olinishini quyidagicha ta’riflaydi: «Shoir ulug' hakimlar Ibn Sino va Ibn Rushdni o‘zining birin-chi darajadagi ustozlari qiitoriga qo‘yib, ulardan ta’lim olgan, buyuk aql egalari ishtirokidagi tafakkur Iwmi to‘ridan ular uchun joy ajratgan».13 Shuningdek, «Monarxiya» («Saltanat») itsurida Ibn Rushd izidan borib ruhoniylar hukmronligini inkor etadi, adolatli hukmdor boshchiligidagi yagona davlat g‘oyasini ilgari suradi. Mutafakkiming ilg'or dunyoqara-shi cherkovni g‘azablantiradi. Papa tarafdorlari Danteni «(iunohga bot-gan, dahriy Ibn Rushd» g'oyalami targ‘ib etishda ayblaydilar. I )ante qa-chonlardir butun insoniyat boshini qovushtiradigan adolatli davlat qaror topishiga ishonadi. Bu ezgu orzusida shoir Ibn Rushdning quyidagi fikr-lariga iisoslanadi: Inson o‘z imkoniy aqli orqali atrof-muhitni boMib ola-di. Biroq bir odam har qancha donishmand bo'lmasin, mutlaq bilimlar jamuljamini egallashga qodir emas, balki aqliy borliqning muayyan bir qis-minigina egallashi mumkin. Binobarin, odamlar soni ko‘paygan sari bilish doiralari ham kengayadi, ammo bir duvr odamlari, ular nechog'li ulkan guruhni tashkil etmasinlar, haqiqatni to‘la unglab yetmaydilar. Butun in-soniyat bilimi esa mutlaq haqiqat tomon uzluksiz tutashib boradi. Bu - kishilik nasli kabi, o'lmas va tuganmas imkondir. Demakki, birlashgan saltanatga insoniyatning aql-zakovati ham jam-lanib, tujassum topadi; hikmat-haqiqat dunyoni idora etadi. Qirg‘inbarot urushlar barham topadi, kishilik hadik-qo‘rquv, muhtojlik chan gal idan chiqib, baxtiyor yashaydi, deydi Dante.14 Gumanizm va umuman, Renessans madaniyati asoschisi italiyalik shoir Franchesko Petraika (1304-1374) edi. U birinchi bo'lib antik davr madaniyatiga, (iomer va Vergiliylar ijodiga qavtfsh to‘gQrisida gapiradi. Petraika xristianlikni rad etmaydi, ammo uning ta’limotida din o'zgacha, insonparvar yo'nalish kasb etgan. Shoir sxolastikaga, uning inson muammosiga nis-batan befarqligiga qarshi chiqadi. I’etrarka she’riyat, ritorika, adabi-yot, etika, estetikaning inson axloqiy va ruhiy kamolotida tutgan o‘mi-ni, ahamiyatini ta’kidlab, ushbu sohalar rivoji madaniyat yuksalishini ta’minlaydi, deb hisoblaydi. Shoir antik davr madaniyati va ma’rifati o‘tib ketgan oltin asr, yo‘qotilgan jamiyat deb hisoblab, ushbu merosni zamondoshlariga aniq va tushunarli holda yetkazishga harakat qiladi. U avvalo, insonning ichki, axloqiy muammolariga e’tiborini qaratadi. Bu narsa uyg'onish davri individualizmining muhim belgisi edi. «Mening sirim» nomli asarida Petrarka insonning eng chuqur ichki ziddiyatlari va ulami bartaraf etish yo'llarini ko'rsatadi. Fransuz Uyg'onishning yorqin namoyandasi gumanist-yozuvchi, monax, botanik va shifokor Fransua Rable (1494-1553) edi. Uning aso-siy merosi «Gorgantyua va Pantragryuel» nomli satirik sarguzasht, fan-tastik romandir. Ma’lum darajada utopik g'oyalarni o'zida mujassam-lashtirgan bu roman tarbiya, urush va monastir hayoti mavzusiga ba-g'ishlangan bo'lib, unda Rablening 13 N.Komilov. Tafakkur karvonlari. -Т ., 1996, 73-bet. M N. Kornilov. Tafakkur karvonlari. -Т ., 1996, 74-75-bet. 77 jamiyat, uni rivojlantirish, inson hu-quqlari, jamiyatdagi ayollaming o‘mi, kishilar o'rtasidagi o‘zaro muno-sabatlarga doir qarashlari aks ettirilgan. Gumanizmning yana bir yorqin namoyandasi fransuz faylasufi Mishel Monten (1533-1592) edi. U o'zining «Tajribalar» asarida sxolas-tikani tanqid qilib, insonni eng buyuk qadriyat deb e’lon qiladi. Monten inson shaxsining mustaqilligi va erkinligi g‘oyasini ilgari suradi. Uning ta’Iimoti individualizm, riyokorlik ruhidagi qarashlarga qarshi yo‘nalti-rilgart. U insonning mustaqil, erkin tafakkurini bo‘g‘uvchi loqaydlik, ri yokorlik, taqlid qilishni qoralaydi. Xudoga nisbatan u skeptik munosa-batda bo‘ladi. Shuning uchun uning inson faoliyatiga hech qanday aloqa-si yo‘q xudo qandaydir shaxssiz mohiyatdir. Montenning din erkinligi haqi-dagi fikri taraqqiyparvar ahamiyatga ega. Uningcha, bironta din boshqa dinlar ustidan ustunlikka ega emas. Montenning gumanizmi ham naturalistik ruhda: inson tabiatning bir qismi, shuning uchun o‘z hayotida ona-tabiat nimani o‘rgatsa, shunga amal qilish kerak bo‘ladi. Falsafa murabbiylik vazifasini bajaradi. U odam-lami to‘g‘ri, tabiiy va olijanob hayotga yo‘naltirishi kerak. Montenning g‘oyalari falsafaning Yevropadagi kelgusi rivojiga, xusu-san, Bekon, Dekart, Gassendi ta’limotiga, fransuz ma’rifatparvarlaridan Volter, Lanetrilar ta’limotining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdils. Ingliz yozuvchisi va siyosatchisi Tomas Mor (1519-1577), italiyalik faylasuf va shoir Tomazo Kamponellalaming «Utopiya», «Quyosh shah-ri» asarlarida ham gumanistik utopik sotsializm konsepsiyalari aks ettirilgan. Gumanizmdan farqli ravishda (inson ikkinchi Xudo) reformatsiya, insonning azaliy gunohkorligi haqidagi g‘oyani saqlab qoladi. Italiyada reformatorlik harakati yetakchisi Djon Sovnarola (1452-1498) edi. U cherkov tomonidan ta’qib qilinib, gulxanda yoqib oidirildi. Reformatorlikning asosiy namoyandalari nemis ruhoniysi Martin Lyuter (1483-1546), fransuz ruhoniysi Djon Kalvin (1509-1564) va Tomas Myunser (1490-1525) edi. Tomas Myunser reformatsiyaning xalqchil qanotiga boshchilik qilib, uning xatti-harakatlari dehqon urushiga aylandi. Reformatsiyaning aniq boshlangan sanasi Lyuter tomonidan Vitten-burgdagi cherkov eshigiga indulgensiyalami sotishga qarshi qaratilgan 95 ta tezisni ilib qo‘ygan kun - 1517-yil 31-oktabr hisoblanadi. Martin Lyuter hukmdorlarga murojaat qilib, ulardan zambaraklar tayyorlash, yo‘llar qurish, ko‘priklar bunyod etish va boshqa ishlarga sarflanayotgan xara-jatlaming ma’lum qismini yoshlar ta’lim- tarbiyasiga ham sarflashga chaqirdi. Uyg‘onish davridagi madaniyat, ilm-fan, savdo-sotiq yanada yuksa-lishini ta’minlagan omillardan biri bu davrda amalga oshirilgan buyuk kashfiyotlar bo‘ldi. Savdo-sotiq, ishlab chiqarish rivojlanib borayotgan Yevropa shaharlari bozorlariga Sharq mollari betinim yetkazilib turilgan va bu munosabatlar savdo ahliga katta daromadlar keltirgan. Ammo turklar Vizantiyani zabt etgach, Sharq mamlakatlari bilan savdo-sotiq alo-qalari qiyinlashdi, narx-navo ko‘tarildi. Natijada Hindiston, arab mamla-katlari, Xitoy kabi mamlakatlarga olib boradigan dengiz yo‘llarini qidirish avj oldi. 3. Yevropa Uyg‘onish davrining daholari: Lepnardo da Vinchi, Rafael, Mikelanjelo va boshqalar 15 Qadimgi va o ‘rta asrlar Ci’arbiy Yevropa falsafasi. 185-bet. 78 Reformatsiya xristian dinidagi yangi oqim - protestantizmning paydo Iwlishiga olib keldi. Protestantizmning eng asosiy tamoyillaridan bi-ri xristian ilinining dastlabki davrlaridagi sofligiga erishish edi. 0 ‘rta asrlar-dan amal qilina boshlangan qator an’analar, urf-odatlar protestantlar to-monidan ortiqcha va imlo'g'ri deb topildi. Ular xristian dinidan chetla-nishga olib keladi, degan g‘oya ilguri surildi. Jumladan, reformatsiya davrida aynan diniy mavzulardagi qator pycsalar taqiqlandi. Protestan-tizm ikonalarga sig‘inishni ham qoraladi. Ikonalarga sig'inish deyarli butlarga sig‘inish bilan tenglashtirildi. Airutio protestantlar tasviriy sim'atni unchalik qoralamadilar. Haykaltaroshlik, tasviriy san’at dunyoviy xarak-terga ega bo‘la bordi. Ularda diniy mavzular yakkahokimligiga chek qo‘yila boshlandi. Shu boisdan aynan Uyg‘onish davrida san’at sohasi-da buyuk daholar yetishib chiqa boshladi. Leonardo da Vinchi. Florensiyalik Leonardo da Vinchi (1452-1519-yillar) Ituliyadagi uyg‘onish davri madaniyatining eng buyuk arbobi edi. U yoshligidan yuxshi bilim oldi. U buyuk olim, iste’dodli haykaltarosh me’mor, muhandis, shoir vu rassom bo‘lib yetishdi. 1482-1490-yillari, eng unumli davrini u Milanda o‘tkazdi. Uning lo-yihasi bilan Milan shafirini ichimlik suvi bilan ta’minlaydigan katta ka-nal qurildi. Leonardo da Vinchi 1499-yilda Milandan Venetsiyaga va 1503-yilda ' !• lorensiyaga qaytdi. Bu yerda u kanallar, uchar apparatlar loyihalarini cliizdi. Olim, shuningdek, anotomiya, geologiya, gidravlika va mexanika sohalarida ilmiy tadqiqotlar olib bordi. «Monna Liza» («Djokonda») surati Leonardo da Vinchini butun duifyoga tanitdi. «Monna Liza» - yosh ayol portreti, hozirgi kunga qadar san’atning shu sohasidagi eng mashhur asaridir. Rassom bu suratda yosh ayolnin£ tashqi qiyofasinigina emas, balki uning ichki dunyosini, kechinmalarini va kayfiyatini ajoyib, sirli tarzda aks ettirib bergan. Asarda ma’naviy va jismoniy go‘zallik, xususiylik va umuminso-niylik vobastaligi, o‘zaro muvofiqlashuv mahorat bilan tasvirlangan. lining 500 yil muqaddam yaratilganiga qaramasdan, tasvirdagi timsol yuzastdan bahslar davom etmoqda. Ayrim mutaxassislar rassom asarida o‘zini tasvirlaganini qayd etadilar. Tasviriy san’atda ma’lum soniyadagi, aniq bir holat tasvirlanadi. Ammo Leonardo da Vinchi asarining o‘ziga xosligi, hayratlanarli jihati shundaki, lomoshabinda ayolning yuzidagi tabassum, uning nigohi har daqiqada o‘zgarib luribdi, degan filer paydo boMadi. Leonardo da Vinchi ijodi shunisi bilan qimmatliki, u ijodda o‘zini si-novchi, tajribachi sifatida namoyon qiladi. Ijod san’atkor uchun cheksiz izlanishlar yangidan yangi muammolar yechimini qidirishidan iborat edi. Tasvirdagi soyalar, ranglar hamohangligi, hatto bo‘yoqlar tarkibi beti-nim kuzatishlar, tajribalar, sinovlar natijasida yuzaga kelardi. Odamlar holatlarining, yuz ko‘rinishlarining turli shakldagi chizmalari fikrimiz tasdig‘idir. Har bir asarida musavvir qandaydir muammoning yechimini qidirar edi. Bu yechimning topilishi asar ustidagi faoliyati davom etti-rishga boMgan qiziqishni susaytirardi. Aynan shu xususiyat Leonardo- da Vinchining olim va mutafakkirligiga isbot bo‘la oladi. Alloma o‘ziga xos tafakkur tizimini ishlab chiqdiki, natijada uning qator ilg‘or g‘oyalari (sa-molyot, vertolyot loyihalari) keyingi, yangi davrlarda XIX-XX asrlarda ro‘yobga chiqdi. Leonardo da Vinchi 1519-yil 2- 79 muydu vafot etdi. Aytishlaricha, u o‘limi arafasida yonida bo'lgan Fransiya qiroli l 'ransisk I ga odamlar uchun juda kam xizmat qilganligini aytib, uzr so'ragan. Uyg'onish davrining buyuk arboblaridan biri haykaltarosh, rassom, me’mor, harbiy muhandis va shoir Mikelanjelo Buanarotti (1475-1564-yillar) edi. Mashhur rassomning Vatikandagi Sikstin kapellasidagi suratlari soni 700 ga yaqin bo'lib, u uzunligi 40, eni 13 va balandligi 20 metrli xonada chizilgan. Mikelanjelo 4 yil davomida mashaqqatli mehnat qilib, 1512-yil kapella freskalarini tantanali ochishga tayyorlaydi. Uning haykaltarosh sifatida yaratgan eng buyuk ishlaridan biri g'oyat katta marmar toshga Dovud haykali edi. Marmartoshdan qilingan haykalning balandligi 5,5 metr bo'lib, zamondoshlari uni «gigant» deb atashadi. Mikelanjelo bu hay-kalda dahshatli bir mahluqni yakkama- yakka jangga tosh bilan urib o'ldir-gan afsonaviy cho'pon (bolani) yigitni tasvirlagan. Florensiyaning marka-ziy maydoniga o'matilgan David haykali o'sha vaqtdan buyon shahar-ning homiysi hisoblanib kelinadi. Umrining oxirida Mikelanjelo me’morchilik bilan shug'ullanadi. Rimda Pyotr soborining juda katta gumbazi loyihasini tuzgan, u avliyo Pyotr Sobori qurilishini nihoyasiga yetkazadi. Sobor uyg'onish davrining eng katta na-munasidir. Gumbazning balandligi 132 metr, uni ustunlar ko'tarib turgan. Italiyaning buyuk rassomlaridan biri Rafael Santi (1483- 1520-yillar) edi. U o'zining qisqa, lekin mazmunli umrida insonni, uning go'zal qal-bini, aql-zakovatini, olijanobligini tasvirlashga intildi. Rafael Santi kichkina Urbino gersogligida saroy rassomi oilasidatug'ildi. U 1504-yili Florensiyaga keladi. Shu yerda u o'zining qator mash-hur suratlarini-«Madorma»larini chizdi. Oradan 4 yil o'tib Rafael Santi Rim-ga boradi. Rassom Rim papasi Yuliy II ning buyurtmasiga binoan uning saroyi-dagi dam oladigan xonalarni bezashga tushdi. Vatikanda ishlash bilan birga u qator tasviriy asarlar, portretlar chizdi. «Madonna Alba», «Kursi- dagi Madonna», «Madonna difol», va nihoyat 1513-1514-yillari «Sikstin madonnasi»ini yaratdi. Rafael chizgan rasmlarning eng mashhuri «Sikstin madonnasi» Italiyaning kichikroq shaharlaridan biridagi Avliyo Sikstin monastiri uchun chizilgandi. Bu buyuk asar insonga g'oyat kuchli muhabbat ruhi bilan sug'orilgan. Rassom unda odamlaming baxt saodati uchun o'zining eng aziz va sevimli farzandini bag'riga bosib, ulug'lik va oddiylik bilan odamlar oldiga yurib kelayotgan onani tasvirlaydi. «In-jii»dan olingan bu sahna tasviri hozirgi kunda Germaniyaning Drezden shahri rasmlar galereyasida saqlanmoqda. Rimdagi avliyo Pyotr soborini loyihalashtirish va uning qurilishida ishtirok etishi, Santa Mariya Papasi cherkovini bezashda faollik ko'rsat-ganiga qaramasdan, Rafael tasviriy san’atda shuhrat qozondi. Leonardodan farqli ravishda, Rafael o'z davri ijodkori edi. Uning asar-larida jumboqli, g'ayritabiiy xususiyatlar yo'q. Hamma narsa aniq, yorqin, go'zal va barkamol. U go'zal qahramonning ajoyib timsolini yaratadi. Rassomchilikda hayotiylik, hayotni to'g'ri, haqqoniy tasvirlash tamoyili kuchli. Shu boisdan ham, uning «Madonna Konestibile» asarida ilohiy- lashtirihnagan, oddiy ayol, go'dak tomonidan varaqlanayotgan kitobga nigoh tashlagan holda tasvirlangan. 4. Tabiiy bilimlar va texnik taraqqiyot. N.Kopemik, D.Bruno, G.Galiley 80 XVI-XVII asrlarda tabiatshunoslik fanlarining keskin yuksalishi bosh-landi. Ishlab i'hli|iirish. jumladan, texnikaning o‘sishi ilmiy taraqqiyotga keng y o i ochdi. Tabiatdagi viK|ca-hodisalaming amaliy tomonlarini tadqiq qilish y o ig a qo‘yildi. l izika fanining mexanika sohasi tez sur’atlarda rivojlandi. Bunga sa-bab, wn'ulning ba’zi sohalarida oddiy mexanizmlardan foydalanila boshla-ganligi, qurilish IcMiikasining takomillashuvi, chuqur shaxtalaming paydo bo‘lishi, artelleriyaning ylldun yilga kengroq qo‘llanilishidir. XVI-XVII asrlarda hunarmandchilik leMukasining rivojlanishi natijasida ko‘plab asbob-uskiinalar ixtiro qilindi. Jumladan, mikroskop va teleskop, termo-metr, simobli barometr, gidrometrlar kushl' qilindi. 1'andagi burilish, eng avvalo, astronomiya sohasida ro‘y berdi. XVI asrga i|nJar G‘arbiy Yevropada, shuningdek, Sharq mamlakatlarida ham antik davrda yurutilgan geotsentrik g‘oya hukmron edi (Beruniy kabi allomalar qarashlari bundan mustasno). Unga ko‘ra koinot markazida doira shaklida harakatsiz Yer lurudi. Yerning atrofida ma’lum masofada Oy, Quyosh va boshqa sayyoralar, yulduzli osmon aylanib turadi. Bu g‘oyaning asosi Aristotel, Gipparx va Ptolemey davrida ishlab chiqilgan edi. Allomalar orasida koinot tuzilishi haqidagi yangi gdiotsentrik ta’limotni yaratgan ulug‘ polyak olimi Nikolay Kopemik faxrli, muhim o‘rin tutadi. Kopemik eng oddiy asboblar yordamida osmon jismlarini 30 yildun ko‘proq kuzatdi. Murakkab hisoblar yordamida olim Yeming Quyosh ulmfida hamda o‘z o‘qi atrofida aylanib turishini aniqladi. Yangi ta’limot tufayli cherkov tomonidan ta’qib qilinishini oldindan sez-gan Kopemik o‘z kashfiyotini u/oq vaqt sir tutdi. Shu sababli olimning «Kul ustida ziyofat», «Koinot va dunyoning chcksizligi haqfda», «Pegas siri», «Osmon jismlarining aylanishi haqida» va boshqa iisnrlar uning o‘limidan sal awalroq nashr qilindi. Kopemik kashfiyoti fanda katta o'/garish yasadi. Bu kashfiyot xris-tian cherkovining obro‘ va ta’siriga katta putur M'lka/di. Kopernik g‘oyasining davomchilari katolik cherkovi tomonidan quv-g‘un qilina boshlandi. Xristian cherkovi tazyiqining birinchi qurboni JordanO- Bruno bo'ldi (1548-1600). U Kopemik ta’limotini rivojlantirib: «Koinotning chegarasi yo'q. Olam beqiyos katta va cheksizdir», de-gan edi. Uning fikricha, Yer ham, quyosh ham koinotning markazi emas. «Olam son-sanoqsiz yulduzlardan iborat bo'lib, ulaming har biri bizdan uzoqda turgan quyoshdir. Mana shu quyoshning har qiiysi atrofida o‘zi-ning aylanib turgan yo‘ldoshlari bon>. Jordano Brunoning llkrlari hozirgi kunda fanda to‘liq tasdiqlandi. Cherkovning doimiy tazyiqi olimning l(> yil davomida Fransiya, Germaniya, Chexiyada safarda yurishga majbur qildi, o'z vntunini sog'inib, Ita-liyaga qaytgan olimni cherkov namoyandalari ushlab, o'z g’oyalaridan qaytishga undadi. Sakkiz yil qamoqdan so'ng Jordano Bruno liulxanda yondirildi. 1600-yil 17-fevralda Rimda uning haykali o'matilgan. Hay- kulga “U hamma xalqlar uchun fikr erkinligini talab qiladi va shu talabi uchun qatl ctildi”, deb yozib qo'yilgan. Katolik cherkovi mashhur astronom va fizik Galileyni (1564-1642) ham butun huyoti davomida ta’qib qildi. Olim o'zi kashf qilgan oddiy, 30 marta kattalashtirib ko'rsatadigan birinchi truba teleskop yordamida ko'plab yulduzlami, oy ustidagi loqqa o'xshash jismlami, Yupiteming 4 ta yo'ldoshini, Veneraning fazalarini, (Quyosh dog'larini kashf qildi. Galiley o 'z asarlarida N.Kopemik va J.Bruno 81 kushliyotlarini to‘liq tasdiqladi. Rim papasi 70 yoshli olimni inkvizitsiya sudiga berdi. Sud Galileyni o ‘z g‘oyalaridan voz kechishga majbur qildi. U umrming oxi- riga qadar cherkov nazoratida ishladi.Rim papasi Ioann Pavel II tomonidan 1979- 1980-yillari Galileyni sud qilgan inkvizitsiya sudi hujjatlari qayta ko‘rib chiqildi va olim gunohsiz deb topildi. Katolik cherkovi o‘zining ko‘p sonli «xatolari»dan birini tan olishi uchun uch asrdan ko‘proq vaqt kerak bo‘ldi. Shunday qilib, XVI-XVII asrlarda ilmiy bilimlarning rivojlanishi Yevropada sanoat va savdoni yuksalishiga imkon berdi. Yupiter planetasi atrofida yo‘ldoshlar va hatto Quyoshdagi dog‘lar borligini kashf etdi. Papa Galileyni Rimga cherkov sudiga chaqirdi. 70 yashar Galiley inki- vizitsiya oldida hozir bo‘ldi. 5 oy so‘roq qilindi, uni o‘z qarashlaridan voz kechishga, tavba qilishga majbur etdi (Yeming aylanishiga ishonmayman, lekin har holda aylanadi). U inkivizitsiya qo‘lida asir bo‘lib qoldi. Demak, diniy jaholatga qarshi bosh ko‘tardi, uning changalidan qutildi. Dunyoni o‘rganish va tushuntirib berish uchun fan oldida keng imkoniyatlar tug‘ildi. Tayanch so‘z va iboralar Uyg‘onish davri, protestantizm, gumanistlar, reformatorlar, buyuk geog-rafik kashfiyotlar, Petrarka, Bokachcho, Rable, T.Mor, Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Rafael, N.Kopemik, J.Bruno, Galiley Savol va topshiriqlar. 1. Yevropa Uyg‘onish davrini yuzaga keltirgan omillami sanab bering. Adabiyotlar ro‘yxati 1.Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. T,: « 0 ‘zbekiston», 2000 y. 2.Abdullaev M. Madaniyatshunoslik asoslari Т.: «Turon» 2006 y. 3.Abduraxmonov A. Saodatga eltuvchi bilim. Т.: «Movarounnahr», 2002 y. 4.Boboev H., Hamroev Т., Alimasov V. Madaniyatshunoslik. Т.: «YAngi asr avlodi», 2001 y. 5. Boboev H., Hasanov S. «Avesto» manaviyatimiz sarchashmasi. Т.: «Adolat», 2001 y. 6. Jabbarov I. 0 ‘zbek xalq etnografiyasi. Т.: « 0 ‘qituvchi», 1994 y. 7. Kaykovus. Qobusnoma. Т.: «Istiqlol», 1994 y. 8. Kornilov N. Tafakkur karvonlari. Т.: «Manaviyat», 1999 y. . 9. Madaniyatshunoslik. Maruza matni. Gulmetov e. va boshqalar. Т.: DITAF, 2000 y. 10. Mustaqillik. Ilmiy-ommabop lug‘at. Т.: 1998 у. 11. Umarov. E. «Madaniyatshunoslik». YAngi asr avlodi 2005 y. 82 |