M a d a n iy a t V a din

shundakl, 
urab va ajam olimlarining katta sa’y-harakatlari, izlanishlari 
tufayli 
yunon, lotin, 
misr, hind tillarida bitilgan son-sanoqsiz noyob ilmiy asar-lar, 
qo'lyo/mnlar 
topilib, ular arab tiliga taijim a etildi va hayotga ijodiy tatbiq 
etila 
bordi.
2. Islom dinming sharq madaniyatini rivojlanishidagi o‘mi
Arab xalifaligi VII-VIH asrlar davomida Mag‘ribu 
Manhrlqnlng keny 
hududlarini, shu jumladan M arkaziy Osiyo yerlarini ham 
o1/ UkH«rru(lgu 
kiritgan edi. Xalifalikka kirgan hududlarga asta-sekin arab 
madanlyutl, 
uning 
ko’plnb 
unsurlari kirib kela boshladi. B ig asosiysi, islom-ning muqaddas 
kiU)bl «(Jur'oni Kurim» 
g'oyalari turli xalqlar orasida keng yoyila boshladi. Buning uchun 
bu yeriitolu urab tili.
85

---

arab yozuvi joriy etildi. Musulmon madaniyatining ko‘rki hisoblangan naqshinkor 
bezaklar bilan ziynatlangan salobatli masjid-u madrasalar, xonaqoyu maqbaralar, 
diniy va ilmiy kitoblar, qo‘lyozmalarga boy kutubxonalar va boshqa inshootlar qad 
rostlay boshladi. Ular shu xalqlaming avvalgi moddiy madaniyati xarobalari o‘mida 
barpo etildi. «Qur’oni Karim» («qiroat» so‘zidan olingan) g‘oyalari, qadriyatlari 
(odamlami to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, poklik, halollik, ezgulik, yaxshilik, sa-hovat, 
do‘stlik, birodarlik, o‘zaro totuvlik, hamjihatlik, tinchligu oso-yishtalikka undash 
va h.k.), islomiy ahkomlar, jamiyat-u odamlar hayoti-ga singdirib borilib, shu 
asosda ular avvalgi ko‘pxudolik, g‘ayridiniy sar-qitlardan, xurofot tushunchalaridan 
xalos b oiib bordilar. Xalifa Usmon payg‘ambarimiz oiimidan keyin og‘izma-og‘iz 
ko‘chib yurgan “Qur’oni Karim” matnlarini bir joyga to‘plab, yagona mukammal 
matnni yaratib, is-lom madaniyati tarixida nom qoldirgan. U kotib Muhammad Zayd ibn 
Sobit ko‘magida va payg‘ambarimizning tirik sahobalari guvohligida «Qur’oni Ka- 
rim»ning yagona nusxasini tuzib chiqadi. Teriga ishlangan noyob kitoblardan biri xalifa 
Usmon Qur’onidir. Hajmi 68x53x22 sm. So‘ng yagona nusxadan besh nusxa ko‘chirib 
Makka, Madina, Damashq, Kufa va Basra shaharla-rida saqlashga buyuradi. Xalifa 
Usmon Qur’onini Amir Temur Shorn (Suriya) yurishidan o‘lja sifatida o‘z poytaxtiga 
olib kelgan. Hozirda 0 ‘zbekiston musulmonlar idorasi kutubhonasida saqlanmoqda. 
«Qur’oni Karim» dastlabki tayyorlangan islomiy manbadir. Ayni chog‘da islom 
madaniyatining gultojisi hisoblangan hadisshunoslik ilmi rivoj topib bordiki, bunda 
ham peshqadamlikni 0 ‘rta Osiyolik buyuk muhaddis olimlar egalladilar.
Islom dinining qator asosiy tamoyillarini o’z ichiga olgan «E’tiqod ramzi» 
yaratilgan.Bu tamoyillar quyidagilardan iborat:
‘ 1) 
Ollohga ishonish.
2) 
Ollohning farishtalariga ishonish.
3) 
Ollohning kitoblariga ishonish.
4) 
Ollohningpayg’ambarlariga ishonish.
5) 
Oxirat kuniga ishonish.
5) 
Taqdiri azalga ishonish.
6) 
O ’lgandan keyin qayta tirilishga ishonish.
Islom olamida Qur’oni Karimdan keyin mo‘tabar manba, bu hadisi sharifdir. Sharif 
degan so‘z arabcha bo‘lib, sharafli, aziz, qadrli degan ma’nolami anglatadi. Shorn 
(Suriya), Bog‘dod, Quddus, Mozori Sharif va Buxoro Sharif unvoniga sazovor boc‘l-gan 
shaharlardir. Muhammad sallollohu alayhi va sallamning aytgan gap-lari, qilgan ishlari, 
shulaming hammasi sunnat hisoblanadi. Bular haqidagi dalolat esa hadisdir.
Butun musulmon dunyosida birdan-bir to‘g‘ri, ishonchli deb tan olingan 6 
nafar hadischilar: 
Imom Buxoriy, Imom Muslim al Hajjoj, Iso at-Termiziy, Imom 
Abu Dovud Sijistoniy, Imom An-Nasafly, Imom Ab-dulla ibn Yazib ibn Mojjalar 
hammasi aslan Markaziy Osiyolik bo‘lib, ulaming «Qutubi sitta» («Olti kitob») 
asari butun dunyoga mashhurdir. Ular orasida Imom Buxoriy (810-870) va ul zotga 
mansub «А1 jome’ as-sahih» («Ishonarli to‘plam») asari yagonadir. Bu asami 
islomshunoslar «Qur’oni Karim»dan keyingi o‘ringa qo‘yadilar. 4 jilddan iborat bu 
mu-borak kitobga 7275 ta eng sahih (ishonarli) hadislar kiritilgan boMib, ular 
nihoyatda qimmatli tarbiyaviy-ma’rifiy ahamiyatga ega. Allomaning «А1 adab al- 
mufrad» («Adab durdonalari») asari ham mashhurdir. Bular mustaqillik yillarida
86

---

o'/bek tilida birinchi bor chop etildi. Uning bular-dan tashqari yunu 20 dun /lyod 
asarlari mavjud. Alloma tavalludining 1225 yilligi oikamizda 1998 yllnlng 
oktabrida keng nishonlandi hamda uning hokipoyi dafn etilgan 
Samarqand 
ynqinidagi Hartang qishlog‘ida esa yodgorlik majmuyi barpo etildi.
Imom Buxoriyning shogirdi va izdoshi Imom at-Termiziy (824-892) 
ham buyuk 
hadisshunos allomalardan biridir. Uning mashhur asari 
«Al-jome’» deb ataladi. 
«Ash-shamoil an-nabaviyya» («Payg‘ambaming alo-hida fazilatlari», 408 
ta hadlsi 
shurifni o‘z ichiga olgan mazkur asar 1991-yilda o‘zbek tilida birinchi bor 
chop etilgan). 
«Kitob az-zuhd» («Taqvo ha-qida») va boshqa kitoblar 
ham bu zoti sharif 
qalamiga mansubdir. Islom ta’limotida shariat va uning ruknlari 
ham muhim 
o'rin 
lutadi. Shariat (arabchada'-to‘g‘ri y o i, qonunchilik ma’nosida) - 
islom diniy huquql, 
yu'ni barcha musulmonlar uchun bajarilishi majburiy bo‘lgan 
qonunlar, huquqiy- 
uxloqiy ko‘rsatmalar majmuidir. Islomiy ilm taraqqiyotida alloma 
Burhoniddln 
M;irg*inoniy (1123-1197) ning xizmati ham buyukdir. U 1178-yili 
«Hidoya» («To’g'ri 
yo‘1») noyob asarini yaratadi. Bu kitobda o‘sha zamonlarda, jumlayi 
musulmonlar