M. C.Əliyev, F. A. Həsənli
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
21 axıdılır. Tokio körfəzi “Ölü dənizə” çevrilməklə minamata (insanlar kor və iflic olur) xəstəliyi yaranmışdır. İtaliyada 30 gölün 26-sı “ölü” gölə çevrilmiş, ABŞ-da Böyük göllər çirklənməklə sıradan çıxmaq təhlükəsi qarşısındadır (Böyük Göl), Dunay çayından tutulan balıqlardan insanlar zəhərlənir. Reyn çayı sənaye müəssisələrinin tullantılarından yararsız hala düşməkdədir, Baykal gölü şirin suların 20%-ni özündə topladığı halda, xüsusilə kağız – sellüloz sənayesinin təsirindən çirklənməyə güclü məruz qalmış su hövzəsinə çevrilmişdir. Nəzərə alsaq ki, təmiz suya 1%-ə qədər çirkab su qarışarsa bütün balıqlar məhv olur, onda çirklənmənin nə dərəcədə təhlükəli olmasını təsəvvür etmək çətin olmaz. 10 qram neft 800 litr sudakı canlıların məhvinə səbəb olur, 1 ton neft 1 milyon ton suyu zəhərləyir. İldə dünya okeanına isə müxtəlif səbəblərdən 15 milyon tona yaxın neft axıdılır. Bunun bir hissəsi təmizlənsə də okean sularını əvvəlki vəziyyətə qaytarmaq mümkün olmur. pH – ın miqdarı azacıq artdıqda balıqların bədənində boşalma getməklə məhv olurlar. Yuxarıda qeyd olunanlar dünya okeanında təcili meliorativ tədbirlərin aparılmasını və onun daha da təkmilləşdirilməsinin sürətləndirilməsini, həmçinin su hövzələrinin mükəmməl qorunmasının günün ən aktual problemlərdən biri olduğunu göstərir. Torpaqlarda su meliorasiyası ifrat nəmlik və quraqlıqla mübarizə ən vacib meliorativ tədbirlər sistemlərindən biri sayılır. Su meliorasiyası torpaqda təbii şəraitin dəyişməsində daha mühüm rol oynayır. Yer kürəsində yayılmış torpaqların 50%-ə qədəri arid və semiarid şəraitdə formalaşmış torpaqlardır. Bu şəraitdə formalaşan torpaqlarda rütubət çatışmamazlığı asanlıqla hiss olunur. Avrasiya materikində əkinə yararlı torpaqların ¾-ü lazımi miqdarda rütubətə malik olmadığından bu ərazilərdə kənd təsərrüfatının əkinçilik istiqamətində inkişafında müəyyən problemlərin qarşıya çıxmasına və əlavə xərclərin sərf olunmasına səbəb olur. Başqa sözlə, izafi xərclər hesabına meliorativ tədbirləri həyata keçirməklə torpaqların su – fiziki xassələri yaxşılaşdırılır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, yer kürəsinin hər yerində su meliorasiyasının aparılması asanlıqla başa gəlmir. Belə ki, Şimali Afrika, Orta Asiya səhralarında bu tədbirlərin həyata keçirilməsi daha çətin 22 problemdir. Çünki, ruslar Sibir çaylarının müəyyən hissəsində suyun istiqamətini dəyişməyə icazə vermirlər. Su axımı həcminə görə Rusiya dünyada birinci yeri tutur. Çayların illik axımı yüksək olan ölkələrdə belə su ehtiyatlarının 70%-dən çoxu istifadə olunmur. Çünki, çayların əsas hissəsi yaşayış məntəqələri və kənd təsərrüfatına yararlı sahələrdən uzaq keçməklə Sibirin, Kanadanın, Konqo, Amazon, İrəvadi, Mekonq, Amur və Şimal Buzlu okeana tökülən çayların əksəriyyəti yox dərəcəsində istifadə olunur. Rusiya çaylarının əksəriyyəti qardan qidalanması ilə əlaqədar yazda bolsulu olduğuna görə yay tədarükü görmək məqsədilə su anbarlarının tikilməsini tələb edir. Yer kürəsinin bir sıra arid və semiarid sahələrindən fərqli olaraq ifrat rütubətlənmə sahələri yaranmışdır. Buna misal olaraq, 500-dən artıq qolu olan, aşağı axımda 80 km enə, 7 mil km 2 hövzəyə, 5 mil km2 ovalığa malik olan Amazon çayının hövzəsinə aid olan Amazon ovalığını göstərmək olar. Bu sahələrdə isə yuxarıda qeyd olunanların əksinə olaraq bataqlıqları qurutmaq istiqamətində meliorativ tədbirlərin görülməsi tələb olunur. Bildiyimiz kimi, cənub bölgələrdə fəal temperaturun cəmi yüksək, lakin rütubət çatışmamazlığı olduğu halda, qütblərə doğru əksinə temperatur aşağı olmaqla buxarlanma zəif getdiyindən rütubətlənmə əmsalı böyükdür. Belə fərqlər eyni qurşaq daxilində müşahidə edilir. Mülayim qurşaqda müxtəlif iqlim tiplərinin formalaşması qeyd olunan fərqlərin yaranma səbəbləridir. Ona görə də, əksər hallarda eyni qurşaq daxilində yayılmış torpaqlarda müxtəlif meliorativ tədbirlərin görülməsi tələb olunur. Başqa sözlə eyni qurşaq daxilində quraq sahələrdə irriqasiya istiqaməti üzrə, bataqlıq ərazilərdə drenajlar yaratmaqla qurutma meliorativ tədbirlər aparmaq lazımdır. Torpaqlarda su meliorasiyasının zəruriliyi isə əksinə vegetasiya dövründə yağıntıların cüzi düşməsindən irəli gəlir, süni nəmlik yaratmaq məqsədilə torpaqların suvarılması tələb olunur (Orta Asiya , Kür Araz və s.). Torpaqlarda su meliorasiya işlərinin görülməsi üçün A.N.Kostyakov təbii rütubətlənmə şəraitinə görə MDB ölkələrini üç zonaya bölür: 1) həddindən artıq rütubətli (ifrat), 23 2) qeyri stabil (dəyişgən), 3) quraq. A.N.Kostyakova görə rütubətlənmə 1-2-dən böyük olarsa bu zona ifrat rütubətlənmə sahəsi olmaqla bitkiləri hidrofildir, vahidə bərabər olarsa normal, bitkiləri mezofildir; 0,8-dən kiçik olarsa arid zonadır, bitkiləri kserofit və halofitdir. Q.Q.Selyaninov(1955) ərazinin rütubətlənmə şəraitini aydın səciyyələndirilməsi və su meliorasiyasına tələbatı müəyyənləşdirmək üçün hidrotermik əmsaldan (yağıntıların illik cəminin ∑t –un 10 °C olan nisbəti) istifadə etməyi təklif etmişdir. HTƏ (hidrotermik əmsal)= 10 t p Selyaninova görə HTƏ-ın qiyməti 1,5-dən çox olan sahələr ifrat rütubətlənmə sahələridir. Belə sahələrdə qurutma istiqamətində drenaj işləri aparmaqla torpaqların su-fiziki xassələrinin yaxşılaşdırılması tələb olunur. Əgər hidrotermik əmsal (HTƏ) 1-1,5 arasında olarsa meliorasiya işlərinin görülməsi tələb olunur. HTƏ 0,5-0,8 arasında müşahidə edilərsə quraqlığadavamlı bitkilərin əkilməsi; 0,5-dən aşağı olarsa belə ərazilərdə torpağı süni nəmləmək – yəni suvarma işləri aparmaq lazımdır. N.N.İvanov (1956) illik yağıntıların buxarlanmaya olan nisbətinə əsaslanmaqla rütubətlənmə əmsalını müəyyən etmişdir. A = d t P E P 2 ) 25 ( 018 , 0 P – illik yağıntının miqdarı (mm-lə), E – illik mümkün buxarlanma, t – havanın orta aylıq temperaturudur, d – havada rütubət çatışmamazlığıdır (%-lə). D.İ.Şaşko (1958) illik yağıntıların havanın rütubət çatışmamazlığının illik cəminə olan nisbətinə əsaslanaraq ərazinin təbii rütubətlənmə şəraitini müəyyənləşdirməyi təklif etmişdir. d M = d P Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|