M. C.Əliyev, F. A. Həsənli
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I Fəsil I.1 Meliorativ coğrafiyanın yaranması və inkiĢafı zərurəti .
5 Təbii komponentlərin tədricən sıradan çıxması torpaqda, daha sonra isə digər komponentlərdə meliorativ tədbirlərin aparılmasını zəruriləşdirdi. Elmin sonrakı inkişafı hər bir komponentin qorunması və bərpası istiqamətində tədbirlər sistemi hazırlayan sahələrinin yaranmasına səbəb oldu. Nəticədə meliorativ meteorologiya, meliorativ hidrologiya, meliorativ hidrogeologiya, meşə meliorasiyası, meliorativ landşaftşünaslıq kimi meliorativ coğrafiyanın sahələri yarandı. İnsanların təbiətdən səmərəsiz istifadəsi və onlarda yaratdığı təzadları aradan qaldırmaq istiqamətində düzgün və yüksək səviyyədə meliorativ tədbirlərin aparılması dövrümüzün aktual problemlərindən birinə çevrilmışdır. Ona görə də bu sahədə yazılmış hər bir əsər əhəmiyyətli sayılmalı, səmərəli təklifləri isə sənaye və kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə tətbiq olunmalıdır. 6 I Fəsil I.1 Meliorativ coğrafiyanın yaranması və inkiĢafı zərurəti . Tarixən cəmiyyətdə gedən iqtisadi inkişaf insanların əhatə olunduqları təbii komponentlərdən istifadə etməklə dövründən asılı olaraq müxtəlif dərəcədə mənzərəsinin dəyişməsinə səbəb olmuşdurlar. Ehtiyaclarını ödəmək baxımından insanların təbiətə plansız və düşünülmədən intensiv təsiri bu gün bəşəriyyəti həlli çox çətin olan ekoloji problem qarşısında qoymuşdur. Ona görə də iqtisadi inkişafın yaratdığı ekoloji tarazlıq pozulması tədqiqi dövrümüzün aktual problemlərindən birinə çevrilmiş və meliorativ tədbirlərin aparılması zərurəti qarşıya çıxmışdır. Keçən əsrin ikinci yarısından elmi-texniki inkişafın sürəti təbiətə təsiri artırmaqla onun bərpa imkanlarının azalması kimi şərait formalaşdırmışdır. Bu hal təbii komponentlərdən istifadə edilərək ekoloji amillərin nəzərə alınmaması yaxın gələcəkdə ağır böhranlı amilləri yaşamağımıza səbəb olar, aparılacaq meliorativ tədbirlər isə nəticəsiz qala bilər. XX əsrin ortalarından başlayaraq bəşəriyyəti çirkli sənaye sahələri təşvişə salan əsas problemə çevrildi. Bizi əhatə edən təbii komponentlərin çirklənməsində əsas amillərdən biri dünya miqyasında istifadə olunan yanacaqdır. Dövlətlərin, xüsusilə İEÖ-in yanacağa tələbatının son illərdə on dəfələrlə artması ekoloji tarazlığın pozulmasının əsasını qoyan səbəblərdən biri sayılır. Hazırda dünya dövlətləri tərəfindən ən çox istifadə olunan neft-qaz yanacağıdır. Yanma ərəfəsində oksigendən istifadə olunma, xüsusilə onların yanmasından yaranan tullantılar tədricən təbiətin bəlasına çevrilir. BMT-nin hesablamalarına görə il ərzində hər bir ton yanacağın yanmasına ondan 2 dəfə çox oksigen sərf olunur. İstehsal prosesi ərəfəsində yanmaya istifadə olunan oksigen isə 50 milyarddan çox adamın tənəffüsünə kifayət edər. Daha sadə misalla fikrimizi ifadə etsək 100km yol gedən avtomobil bir nəfərin bir ildə tənəffüsə istifadə etdiyi qədər oksigen istifadə edir. 7 Dünyada mövcud və ildə istehsal olunan avtomobillərin sayını nəzərə alsaq iqlim meliorasiyanın aparılmasının nə dərəcədə əhəmiyyətə malik olmasını təsəvvür etmək çətin deyil. Vulkan püskürmələrindən xlorun, sənaye müəssisələri tərəfindən ildə 10 milyard tona qədər tozun, bir o qədər də karbon qazının daxil olması insanlara üç dəqiqədən artıq yaşaya bilmədikləri atmosferin çirklənməsi və çirklənməyə qarşı mühafizə istiqamətində fundamental işlərin aparılma zərurətinə ciddi xəbərdarlıqdır. Atmosferdə atom silahlarının sınaqdan çıxarılması nəticəsində radioaktiv maddələrin 80%-nin torpağa çökməsi, 19%-nin stratosferə, 1%-nin isə troposferə qarışması canlı orqanizmlər üçün mühüm təhlükə təşkil edən mənbələrdir. M.Salmanova (1993) görə ABŞ-da avtomobillər hər il atmosferə 100 milyard tondan artıq karbon qazı ixrac edir. Digər inkişaf etmiş dövlətlər də bu sahədə ABŞ-dan geri qalmır. Nəzərə alsaq ki, dövlətlərin əksəriyyətində avtomobil sənayesi bu və ya digər səviyyədə inkişaf etmişdir, onda atmosferin avtomobillərin ixrac etdiyi qazlarla çirklənmə həddini təsəvvür etmək çətin olmaz. Yer və kosmik mənşəli aerozolların da atmosferin çirklənməsində müəyyən rolu vardır. His və tüstü xassəli aerozollar sağlamlıq üçün daha təhlükəli xarakter daşıyır. Təbii komponentlərin əsas tərkib hissələrindən biri olan hidrosferdə də çirklənmə baxımdan vəziyyət qənaətbəxş deyil. İstər dünya okeanı, istərsə də şirin su hövzələri onları əhatə edən mühitlə sıx əlaqədar olduğundan güclü çirklənməyə məruz qalan təbii sərvətlərə çevrilməkdədirlər. Sutka ərzində hər bir insan orta hesabla 2l suyu qida kimi istifadə edir. Sənaye və kənd təsərrüfatında sudan istifadə həddi daha böyük rəqəm təşkil edir. Belə ki, 1t sement istehsalına 5000l, 1t polad istehsalına 2500l su sərf olunur. Bundan dəfələrlə artıq şirin su kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsində istifadə olunur. Misal olaraq vegetasiya müddətində 1 hektar sahədə kələmin becərilməsinə 8000, düyünün 20000 ton şirin su sərf edilməsini misal göstərmək olar. 8 Təəsüflə qeyd etmək lazımdır ki, əvəzsiz olan təbiətin bu neməti də çirklənməyə məruz qalmaqla tədricən “Ölü su” sahələrinə çevrilməkdədir. Atom sənayesindən yaranan radioaktiv tullantıların dünya okeanı sularına qarışması insanları gələcəkdə bir sıra ərzaq məhsullarından məhrum olma təhlükəsi qarşısında qoyur. Dəniz və okean dayazlıqlarında neft istehsalı suların əsas çirklənmə mənbələrindən biri hesab olunur. Misal olaraq, 1972-ci ildə Florida yarımadası yaxınlığında okeana axmış neftin oksigen mübadiləsini pozması nəticəsində 15 milyon ton balığın tələf olmasını göstərmək olar. 1967-ci ildə “Terrikanon” gəmisinin Böyük Britaniya sahillərində qəzaya uğraması nəticəsində canlı orqanizmlərin 95%-nin məhv olması da bu qəbildən olan misaldır. 2010-cu ildə Meksika körfəzindəki neft mədənlərindəki qəza çirkləndirmə baxımından heç də qeyd olunanlardan geri qalmır. Hal-hazırda Şimali Amerikada Böyük Göl, Avropada Cenevrə, İtaliyada mövcud göllərin əksəriyyəti Rusiyada Baykal sürətlə çirklənməyə məruz qalan göllərdir. 1902-ci ildə Pirallahı adasında, 1921-ci ildə Bibi-Heybət körfəzinin qurudulması yolu ilə, 1949-cu ildə “Neft daşlarında” intensiv neft hasilatı Xəzərin də çirklənərək ekoloji baxımdan böhran keçirilməsi ilə nəticələnmişdir. Bu gün dünya çaylarının ekoloji vəziyyəti digər su hövzələrindən fərqlənmir. Dunay çayının balıqlarından insanların zəhərlənməsini misal gətirməklə, dünyanın ən iri çaylarını da bu tip çirklənmiş çaylara aid etmək olar. Ona görə də torpaqla yanaşı su hövzələrində də meliorasiyanın aparılması günün aktual problemlərindən biri sayılır. Çayların çirklənməsi bizim respublikamızdan da yan keçmir. Daşkəsən mədən tullantılarından Qoşqarçayın, Parağa mədəninin və Ermənistanda atom elektrik stansiyasında istifadə olunan radioaktiv maddələrin tullantılarından Araz çayının , Qafan mədənlərində Oxçuçayın zəhərlənməsi onları çirklənməyə məruz qalmış çaylar sırasına daxil olmasına səbəb olmuşdur. Bu çayların suyu insan orqanizmi üçün xüsusi təhlükə kəsb edir. Hazırda Oxçuçay ölü çaya çevrilmişdır. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|