M ehmet f uat k
Yüklə 402,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
KÖPRÜLÜ’NÜN FOLKLOR VE HALK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI 167 Musa, Kabasakal Mehmed, Âşık Ahmed, Levnî, Kıymetî, Âşık Şermî, Mahtûmî, Neşati, Âşık Mecnûnî, Âşık Vartan, Âşık Civan, Âşık Nûrî, Âşık Abdî, Âşık Sadık, Âşık Kâmil, Âşık Said, Âşık Derûnî, Âşık Nigarî, Âşık Küşâdî, Âşık Süleyman, Âşık Bağdâdî, Bursa’lı Âşık Halil, Kütahyalı Âşık Sırrı, Konya’lı Şem’î, Nakdî, Seferli Oğlu, Mağribli Oğlu, Kara Hamza (XVIII.
yy), Bayburtlu Zihni, Kayserili Seyrânî, Tokatlı Nûrî, Ruhsatî, Minhacî, Ispartalı Seyranî, Âşık Ali, Beşiktaşlı Gedaî, Silleli Devamî, Silleli Sürurî, Silleli Figanî, Silleli Zehri, Silleli Nigârî, v Cevrî, Âşık Hikmetî, Bezmî, Micmerî, Ali Bezlî, Sabrî, Sümmanî, Celâlî, Âşık Zülalî, Muhibbî, Ceyhunî, Dârendeli Remzî, Âşık Rûşenî, Yozgatlı Nâzî, Âşık Kemâlî, Meydânî, Tanbûrî Mustafa, Hengâmî, Merifonlu Sabrî, Kütahyalı Pesendî, Mehmed Ali, Âşık Gülzarî, Niyazî, Âşık Bedrî, Bahrî, Ferdî, Âşık Lûtfî, Tıflî, Âşık Ömerî, Âşık Mehmed, Âşık Cemâlî, Âşık İkrârî, Âşık Rıza, Âşık Meslekî, Pinhanî, Âşık Hezârî, Şarkışlalı Serdarî, Dadal Oğlu, Deli Boran, Bey Oğlu ve
(XIX. yy)
Ozan makalesinden sekiz yıl sonra M. F. Köprülü Bahşı (1942)
makalesini kaleme alır. Eski Uygur döneminden başlayıp çağdaş Türk lehçeleri, Moğolca ve Farsçada kelimenin kullanıldığını belirten Köprülü, kelimenin kökeni hakkında mevcut faraziyelerden bahset- tikten sonra bu bahse
diyerek nokta koyar. 83 Daha sonra kelimenin semantik tarihçesi üzerinde duran Köprülü Eski Uygur devrinden başlayarak kaynaklara atfen, ilk olarak din adamı, din ulusu anlamlarına geldiğini ifade ederken, Orta Çağ’da söz konusu Doğu dünya- sında
ların nüfuzunu ve hükümdarlar üzerindeki etkisini bölgeye seyahatlerde bulunan seyyahlar aracılığıyla bizlere aktarır. 84 Din ulusu, ruhanî anlamlarındaki bahşi kelimesi … İslam sahalarında kurulan Mogol devletleri, müslümanlığı, resmi din olarak kabul ettikten sonra, bahşı kelimesinin eski manası da tabiatiyle kayboldu ve kelime sadece “Uygur harfle- rini ve edebî Türk ve Moğol dillerini bilen kâtip” manasını ifade etmeğe başladı. Bu Budist sahiplerinin bazıları hekimlik ve cerrahlık da yapdıkları için, bahşı kelimesinin bu mânası, Türk ve Moğollar arasında daha sonraki asırlarda da devam etmiştir . 85 Aslında bizleri asıl ilgilendiren
kelimesinin Hazer-ötesi Türkmenleri arasında “iki telli tanburları ile ko- şuklar –yani şiirler- okuyan halk şâiri” manası 86 ile
Müslüman Kırgız-Kazaklar arasında bakşı, baskı ve baksa şekillerinde hâlâ devam etmekte ve âdetâ şamanîlik devrinin kalıntıla- rını ve hâtıralarını yaşatan sihirbâz, üfürükçü, halk hekimi 87 şeklindeki halk edebiyatı ve halk inancı gibi Türk folklor dairesi içindeki anlamlarıdır. Köprülü, ikinci anlamın İslamiyet etkisiyle ad ve mana değiştirdiğini belirttikten sonra araştırmacı J. Castagné’den atıf yaparak bir
dua ve dans ritini anlatır. Türkistan’da her ne kadar baksı kelimesi yoğun bir şekilde kullanılsa da Köprülü,
ifade
eder. 88 Türk Dünyası destancılık geleneği içerisinde de bahşı terimi özellikle Doğu Türklüğü
83 Köprülü, “Bahşı”, Edebiyat Araştırmaları 1, s.146. 84 Agm, s.147. 85 Agm, s.148. 86 Agm, s.152. 87 Agm, s.153. 88 Agm, s.155. ERHAN AKTAŞ 168
için önemlidir ve profesyonel destan icracılarını karşılar. Uygur Türklerinde destançi ve koşakçinn yanında bahşi , Kazak Türklerinde ölengşi, akın ve jıravın yanında baksı , Kırgız Türklerinde akın, ırçı, manasçı, comokçunun yanında
Özbek Türklerinde destançi ve şairin yanında
Karakalpak Türklerinde jıravın yanında bahşı kullanılmaktadır. 89 Yine
Anadolu sahasında halk edebiyatı içinde çok karşılaşmadığımız bahşı yı 16. yy. Anadolu halk şairi olarak görüyoruz. 90
Sazşâirleri, Dün ve Bugün (1962) makalesi çerçevesinde 19. ve 20. yüzyıl Osmanlı sa- hasındaki âşıklık geleneği ve durumu hakkında görüş bildiren Köprülü halkın, aydın sınıfın ve âşıkların kendi zümreleri hakkındaki düşünceleri üzerinde durduktan sonra 91 âşık tarzı- nın anlamı ve ne olduğu üzerinde durarak XV.-XX., hattâ XVII.-XX. asırlar esnasında Ana- dolu’da yetişen ve oldukça mebzul eserleri ve edebî an’aneleri zamanımıza kadar devam edip gelen sazşâirlerine mahsus şiir tarzını kasdedmekteyiz demekte ve âşık tarzı halk şiirini tanımlamaktadır. 92 Köprülü yine bu çalışmasında anonim halk edebiyatı ile âşık edebiyatını birbirinden ayırmakta, âşık tarzı(nın) birçoklarının hâlâ zannettikleri gibi, bir halk san’atı olmadığını söyler. 93 Buna göre âşık tarzı bilhassa XVIII. asırdan sonra, divan edebiyatı ile halk edebiyatı ve tekke edebiyatı unsurlarının karışmasından hâsıl olmuş muhtelif bir mahsûldür… 94 M. F. Köprülü bundan sona âşık tarzındaki eski halk edebiyatı, tekke edebi- yatı, klâsik edebiyat unsurları üzerinde durmuştur. Makalenin son bölümünde ise Köprülü, âşık tarzı Türk edebiyatının mahiyeti, temsilcileri, edebî ve bediî değerini irdeleyerek şöyle bir genellemeye varmıştır:
Köprülü burada bazı araştırmacıların âşık tarzı Türk şiiri ürünlerini aslî Türk zevki- nin numuneleri olarak görenlere de karşı çıkmaktadır:
demektedir. M. F. Köprülü’nün 1965 yılında Türkiyat Mecmuasında yayımlanan
adlı makalesi yazarın ifadesiyle vaktiyle “İlk Mutasavvıflar” adlı kitabımızda Ahmed Yesevî ve muakkipleri hakkında verilen malûmatı tamamlayıcı
89 Metin Ekici, “Destan Araştırma ve İncelemelerinde Kullanılan Bazı Terimler Hakkında-II”, Millî Folklor , S. 54, s.17. 90 Köprülü, agm , s.105. 91 Köprülü, “Sazşâirleri, Dün ve Bugün”, Edebiyat Araştırmaları 1, s.167-173. 92 Agm, s.178. 93 Agm, s.179. 94 Agm, s.180, 12 nulu dipnot. 95 Agm, s.190. KÖPRÜLÜ’NÜN FOLKLOR VE HALK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI 169 mahiyettedir. 96 Araştırmacı burada bahsettiği isimleri Paris Millî Kütüphanesi’nde yazma Nevaî külliyatı içinde bulunan
eserinden edinmiştir. Bu isimleri Köprü- lü şöyle sıralar:
ve
97
Yukarıda özet halinde değindiğimiz M. F. Köprülü’nün halk bilimi ve halk edebiyatı hakkındaki görüş ve çalışmalarını daha iyi anlayabilmek konuya sadece folklor penceresin- den bakmak yetmez. Bazı çalışmaları klasik bir monografi derinliğinde olan Köprülü’nün, geri kalan ve ekseriyeti oluşturan diğer çalışmaları tarih başta olmak üzere diğer sosyal bi- limler disiplinini içinde barındıran unsurlarla iç içedir. Sosyoloji, etnografya, dil, sosyal ant- ropoloji bunlardan birkaç tanesidir. M. F. Köprülü, halk edebiyatı ve folklor üzerine yaptığı çalışmalarda saha araştırmalarından pek istifade etmemekle birlikte üzerinde çalıştığı söz konusu konular üzerine sahip olduğu birinci el kaynaklar onun bu işin pratikten çok teorik zeminini hazırlaması bakımından önem teşkil eder. M. F. Köprülü’nün halk edebiyatı dairesi içerisinde halk hikâyesi, destan, sagu, geleneksel Türk tiyatrosu, halk şiiri ve buna bağlı âşık- lık geleneği gibi konular üzerinde yapmış olduğu değerli araştırmalar özellikle Cumhuriyet dönemi Türkiyesinde yeni yeni açılmaya başlanacak olan üniversiteler ve buralardaki folk- lor, halk edebiyatı kürsülerinde yapılacak alan araştırmalarına öncülük etmiştir. Bununla birlikte Köprülü’nün söz konusu alan üzerine yapmış olduğu çalışmalarda yukarıda da belirt- tiğimiz gibi folklor disiplininin yanında diğer sosyal bilimler alanlarını da destekleyici ve tamamlayıcı olarak kullanması dikkate değerdir. Halk bilimi ve özellikle de halk edebiyatı çalışmalarında son yıllarda ve özellikle de Türk Dünyası’nın kapılarının eskiye nazaran daha rahat açıldığı bu dönemde karşılaştırmalı ve disiplinlerarası çalışmalar artmıştır. Saha geniş- lemiş, örnekler çoğalmış, çalışan insan sayısı artmış ortaya konan çalışmaların kalitesi yük- selmiştir. Bu konuda âlimin yaptıkları unutulmaz derecededir. M. F. Köprülü’nün genel manada makale ve eserlerine baktığımızda sadece bir edebi- yatçı diyememekle birlikte tam olarak bir tarihçi de demek mümkün değildir. Onun sosyal bilimler disiplinlerine olan geniş bakış açısı onu kalıplardan uzak ve gerçek bir sosyal bilimci yapmıştır. En basit bir halk edebiyatı ürünü üzerine bile bir değerlendirme yaparken ona kuru kuruya bir metin gözüyle bakmaz onun tarihî, içtimaî, siyasi ve hatta iktisadi alt yapı- sına iner ve bir bütün hâlinde değerlendirmeyi tercih eder. Bu tabii ki bazı sebeplerden kay- naklanmaktadır. A. Bıçak’a göre ilk sebep onun tarih çalışmalarındaki kaygı sından kaynak- lanır.
Buna göre Köprülü’nün tarih çalışmalarında iki kaygı belirgin bir şekilde ortaya çık- mıştır: 1- Türklerin kim olduklarının ve nasıl bir kültürel yapıya sahip olduklarını ortaya koymak, 2- Çalışmalarını yaparken bilimsel bir tutuma bağlı kalmak. 98 Köprülü’nün tarihe bakış açısı olayların kronolojik silsilesini renksiz ve yararsız şekilde ortaya koymak değildir.
Köprülü, bir milletin tarihinin din, hukuk, ahlâk, edebiyat, güzel sanatlar ve
96 Köprülü, “Orta-Asya Türk Dervişliği Hakkında Bazı Notlar”, Köprülü’den Seçmeler, s.181. 97 Agm, s.181-183. 98 Bıçak, age, s.409. ERHAN AKTAŞ 170
iktisat gibi kurumlarla meydana geldiğini belirtir ki bu durum karşılıklıdır. 99 Yine aynı dü- şünce temelinde Köprülü’nün tarihçiliğinde devlet, din, iktisat ve edebiyat gibi dört ana başlığın ortaya çıktığını belirten Bıçak, Türk düşüncesini Türk edebiyatı temeline oturtmak istediğinden, bu çalışma alanı önemse diğini de belirtmiştir. 100 M. F Köprülü’nün tarihçilik merkezinde diğer disiplinleri de ele alarak Türk kültür ve medeniyetine bakmasında kendi- sinin
Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu adlı eserinde de bahsettiği Annales Okulu etkili olmuş- tur. 101
A.Y. Ocak’ın ifadesiyle XIX. yüzyılın sonlarından itibaren Batı Avrupa tarihçiliğini yavaş yavaş etkisi altına almaya başlamış olup, 1940’lardan sonra da bütün dünya tarihçiliği- ne hâkim olacak olan Fransızların meşhur Annales mektebinin sosyal tarih anlayışı, genç âlim Köprülüzâde Mehmed Fuad’ın bu eseriyle Türkiye sınırlarından içeri giriyor ve Türk tarihçiliğinde bir devrim meydana getiriyordu . 102 Bir tarihçi olmadığımız için bunun profes- yonelce bir değerlendirmesini yapacak değiliz ancak bu
anlayışı biraz önce de belirttiğimiz gibi etkileşimli bir şekilde ilerlemiş bu çalışmada üzerinde durduğumuz halk edebiyatı, halk inancı ve bunları kapsayan folklor disiplinine etki etmiştir. Bu çalışma çerçevesinde M. F. Köprülü’nün halk edebiyatı ve halk bilimi üzerine yapmış olduğu bazı çalışmaları tanıtmaya, Köprülü’nün iki döneme ayırabileceğimiz ve özel- likle de halk edebiyatı alanına takındığı menfi ve daha sonrasında müspet tavrın daha iyi görülebileceği halk bilimi/halk edebiyatı algısına ana hatlarıyla ancak öz bir şekilde temas etmeye çalıştık. Kendisinin tüm makale ve eserlerinin temin ve tetkik edilmesinden sonra ortaya çıkacak çalışmanın bir kitap hacminde ve daha ayrıntılı olacağı düşüncesindeyiz. KAYNAKÇA BIÇAK Ayhan, Türk Düşüncesi II Kaygılar , Dergâh Yay. İstanbul 2010. BLOCH March, Feodal Toplum Çev. Melek Fırat, Kırmızı Yay. İstanbul 2007. BORATAV Pertev Naili, 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yay. İstanbul 1995. BURKE Peter, Annales Okulu: Fransız Tarih Devrimi, Çev. Mehmet Küçük , Doğu Batı Yay. İstanbul 2010.
ÇOBANOĞLU, Özkul, Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş , Akçağ Yay, Ankara, 2005. EKİCİ Metin, “Destan Araştırma ve İncelemelerinde Kullanılan Bazı Terimler Hakkında-II”, Millî
EVLİYAOĞLU Sait; BAYKURT Şerif, Türk Halkbilimi, Ankara, 1987.
99 Age, s.414. 100 Age , s.429. 101
Söz konusu ekol için bkz. Peter Burke, Annales Okulu: Fransız Tarih Devrimi (çev. Mehmet Küçük)
, Doğu Batı Yayınları, İstanbul 2010.// Erdem Sönmez, Annales Okulu ve Türkiye’de Tarihyazımı Annales Okulu’nun Türkiye’deki Tarihyazımına Etkisi: Başlangıçtan 1980’e, Tan Yayınları, İstanbul 2010.// Marc Bloch, Feodal Toplum, (çev. Melek Fırat), Kırmız Yayınları, İstanbul 2007. 102
Ocak, agm, s.221. KÖPRÜLÜ’NÜN FOLKLOR VE HALK EDEBİYATI ÇALIŞMALARI 171 GÖKALP Ziya, Türkçülüğün Esasları, Haz. Mahir Ünlü-Yusuf Çotuksöken, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1997.
GÖKALP Ziya, “Halk Medeniyeti I-Başlangıç”, Türk Halk Edebiyatı El Kitabı , Grafiker Yay., Ankara, ss. 373-376, 2007. GÖRKEM İsmail, “Ziya Gökalp’ın Folklor Olgusuna Bakışı”, Mehmet Eröz Armağanı,
yat, İstanbul, ss. 105-111, 2011. GÖZAYDIN Nevzat, “Folklor Sözcüğü Üzerine”, Folklor Dünyasından
1991.
IVANICS Maria, USMANOV Mirakym A., Das Buch der Dschingis-Legende (Daftar-i Cingiz-nama) I. , Studio uralo-altaica, Szeged, 2002. İNAN Abdülkadir, “Destân-ı Nesl-i Cengiz Han Kitabı Hakkında”, Makaleler ve İncelemeler I, TTK Yay., Ankara, ss. 198-203, 1998. KÖPRÜLÜ M. Fuad, Edebiyat Araştırmaları 1-2, Haz. Orhan F. Köprülü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1989.
KÖPRÜLÜ M. Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar Haz. Orhan F. Köprülü, Akçağ Yay., Anka- ra, 2003. KÖPRÜLÜ M. Fuad, Saz Şairleri
KÖPRÜLÜ M. Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, Ank: Akçağ Yay., Ankara, 2004. KÖPRÜLÜ M. Fuad, Anadolu’da İslamiyet,
KÖPRÜLÜ M. Fuad, Türk Tarihi-i Dinîsi¸ Haz. Doç. Dr. Metin Ergun , Ank: Akçağ Yay., Ankara, 2005.
KÖPRÜLÜ M. Fuad, “Yeni Bir İlim: Halkiyat ‘Folk-lore’”, Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara, ss.377-379, 2007. KÖPRÜLÜ M.Fuad, Türk Halkedebiyatı Ansiklopedisi, İst: Burhaneddin Mat., İstanbul, 1935. KÖPRÜLÜ Orhan F. (haz.)., Köprülü’den Seçmeler, MEB Yay., Ankara, 1990. KÖPRÜLÜZADE M. Fuad, “Yeni Bir İlim: Halkiyat ‘Folk-lore’, Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Grafi- ker Yay., Ankara, ss.377-379, 2007. KÖPRÜLÜZADE M. F., “Dede Korkut kitabına ait notlar I Altın Küpeli Oğuz Beyleri”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Burhaneddin Matb., İstanbul, C. 1, S.1, ss. 17-21, 1932. KÖPRÜLÜZADE M. F., “Dede Korkut kitabına ait notlar II Başa dönmek, Aynalmak”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Burhaneddin Matb., İstanbul, C. 1, S.2, ss. 84-91, 1932. KÖPRÜLÜZADE M. F., “Dede Korkut kitabına ait notlar III Ozan”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Burhaneddin Matb., İstanbul, C. 1 S.2 1932 ss. 133-140, 1932. KUNOS Ignacs, Türk Halk Edebiyatı
MERMER Ahmet, “Türkî-i Basît’e Yeni Bir Bakış”, Turkish Studies Vol. 4/5 Summer ss. 262-278, 2009. OCAK, Ahmet Yaşar, “Fuad Köprülü, Sosyal Tarih Perspektifi ve Günümüz Türkiyesi’nde Din ve Tasavvuf Tarihi Araştırmalarında ‘Tarihin Saptırılması’ Problemi”, Türkiyat Araştırmaları Der- gisi Konya, S. 3, ss. 221-230, 1997. OĞUZ M. Öcal (ed.), Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara, 2007. OKAY Orhan; AKTAŞ Şerif, “Mehmed Fuad Köprülü”, Büyük Türk Klâsikleri , Ötüken Neşr., İstan- bul, C. 12, ss. 324-342, 1992. ERHAN AKTAŞ 172
ÖZDEMİR Fuat, Fuat Köprülü’nün Türk Saz Şairleri Üzerindeki Çalışmaları, Kült. Bak. Yay., Ankara, 1999.
ÖZTÜRKMEN, Arzu, Türkiye’de Folklor ve Milliyetçilik , İletişim Yay., İstanbul, 2006. PALABIYIK M. Hanefi, Ord. Prof. Dr. M. Fuad Köprülü’nün İlmî Hayatı ve Tarihçiliği, Akçağ Yay., Ankara, 2005. PARLATIR İsmail, “Ziya Paşa”, Büyük Türk Klâsikleri,
1988.
SÖNMEZ Erdem, Annales Okulu ve Türkiye’de Tarihyazımı Annales Okulu’nun Türkiye’deki Tarihyazımına Etkisi: Başlangıçtan 1980’e, Tan Yay., Ankara, 2010. ŞİŞMAN Bekir, Avrasya Kültür Tarihine İlişkin Özgün Bir Kaynak: Cengizname (Haza Kıssa-i Çingiz Han), Etüt Yay., Samsun, 2009. TANPINAR Ahmet Hamdi, 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi , Enderun Kitabevi, İstanbul, 1997. TANSEL Fevziye Abdullah (haz.), Ziya Gökalp Külliyatı-1 Şiirler ve Halk Masalları, TTK Yay., Anka- ra, 1989. TÜRKMEN Fikret, Türk Halk Edebiyatının Ermeni Kültürüne Tesirleri, Akademi Yay., İzmir, 1992. Yüklə 402,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|