M ü n d ə r I c a t

504 

 

Sadə  hidrotexniki  qurğularla  gücləndirilmiş  meşə  zolaqları  yamacı 

bir-birindən  izolə  olunmuş  sahələrə  ayırır  və  beləliklə,  səthi  axınlarla  bio-

genlərin daşınmasının qarşısını alır.   

Meşə zolaqlarının vallarla (dikliyi 3

0

-dək olan yamaclarda ) və ya val-

yarğanlarla birgə eni (dikliyi 3

0

-dən artıq olan yamaclarda) aşağıdakı formu-

la ilə hesablayırlar:  

 

                            b

m.z.  

= h

i 

/i

                                              (6.3)   

 

burada,  b

m.z.   

–  meşə  zolağının  eni,  m;    h

i

  –  meşə  zolağının  aşağı 

sonluğunda  yerləşən  torpaq layının işçi hündürlüyü (yamacın dikliyi 3

0 

az 

olanda  h

i

  =  0,5...0,6  m,  3

0

-  dən  5

0

-  dək  olanda  h

i 

=  0,8...1,0  m,  diklik  5

0

 – 

dən artıq olduqda h

i

 = 1,3...1,5 m); i – yamacın mailliyi, sin α.    

Meşə zolağının eni (b

m.z.

) biogenlərin intensiv utilizasiya zonasına uy-

ğun gəlir. Meşə zolağının və hidrotexniki qurğuların (b

ht.q.

) ümumi uzunluğu 

(b)  aşağıdakı formula ilə hesablanır:   

 

                                      

b  = b

ht.q. 

+ b

m.z.

 

                                     (6.4) 

 

qəbul etsək ki,  b

ht.q. 

 = 4m, val-yarğanlar isə 5 m-dir. 

 

 

Yamaclarda  meşə  zolaqlaqlarının  arasınadkı  məsafəni  hesablamaq  

üzunluğu  L  olan  zolaqlararası  sahədə  su  axınlarının  sürəti  dağıdıcı  olma-

yacaq, zolaqlar arası sahədən keçən bütün su isə b

m.z. 

 sahəsində (həll olmuş 

biogenlərlə birlikdə) udulacaq.    

 

ġəkil 6. 1. Uzunluğu L olan zolaqlararası tarla sahəsi (b

m.z. – 

biogen elementlərin 

akkumulyasiya və utilizasiya zonası). 

Bu  məsafələrin  hesablanması  üçün  A.N.Kostyakovun  V.M.İvanov 

tərəfindən  modifikasiya  olunmuş,  müxtəlif  eninə  kəsikli  yamaclarda  aqro-

meşə meliorativ hesablamalar üçün tənliyindən istifadə olunur:  

 

                        

L = V

2

n  

K

m.z.  

/ m

2 

C ζ X K

y.e.f.

                       

         (6.5)  

---

505 

 

Burada, L – sadə hidrotexniki qurğularla gücləndirilmiş, axını tənzim-

ləyən meşə zolaqları arasında məsafə, m; V

n 

– payız şumu üçün su axınının 

yuya  bilməyən  sürəti,  m/san;  K

m.z.

  –  yamaclarda  meşə  zolaqlarının  melio-

rativ  təsir  əmsalı  (orta  hesabla  K

m.z.

  =  1,07);  m  –  yamacın  dayaz  dərə  (da-

yazlıq) əmsalı (əgər dayaz dərə yoxdursa, m = 1, bir neçə dayaz dərə olduq-

da m  = 2); 

i

i

C

30

.....

7



 -  diklikdən və kələ-kötürlükdən asılı  olan əm-

sal;  K

y.e.f. 

– yamacın köndələn profili formasının əmsalı (K

y.e.f. 

düz yamacda 

1,00;  şişkin  yamacda–1,00...1,25;  çökək  (içəri  əyilmiş)  yamaclarda 

0,75...1,00); X – yağıntıların intensivliyi, mm/dəq; 

    

ζ – axın əmsalı. 

          

        

(4) formulunun göstəricilərinin orta qiyməti  cədvəl 6.3-də verilir. 

 

Cədvəl 6.3 

Payız Ģumu üçün (4) formulunun əsas göstəricilərinin  orta qiymətləri 

 

Torpaqlar 

Torpağın qranulometrik tərkibi 

Yüngül 

Orta 

Ağır 

C 

Σ 

V

H

, m/s 

Adi qaratorpaq  

0,12 

0,16 

0,19 

30√i     

0,5 

Cənub qaratorpağı  

0,11 

0,14 

0,15 

30√i     

0,5 

Şabalıdı   

0,09 

0,13 

0,15 

20√i     

0,6 

Açıq-şabalıdı  

0,07 

0,09 

0,11 

20√i     

0,6 

    

 Qobu ətrfı meşə zolaqları da  yaxında  yerləşən tarlalardan səthi axın-

larla daxil olan biogen maddələrin akkumulyasiya və utilizasiyasında iştirak 

edir.  Qobu  ətrafı  meşələrin  eni  21  m  olduqda  qar  ərimə  dövründə  cəmi  su 

udulması adətən çimli-podzol torpaqlarda 230 mm, boz-meşə torpaqlarında 

300 mm, qara torpaqlarda isə 400 mm təşkil edir. 

Əgər qobu ətrafı meşə zolaqları dayaz dərələrlə kəsişirsə, onda onların 

hüdudlarında  sadə  hidrotexniki  qurğular  yaradılır  (torpaq  bəndlər,  bənd-

qanovlar (arxlar) və s.), meşə əkinlərinin çətirii altında biogen elementlərin 

akkumulyasiyasını yaradır.  

Leysan, eləcə  də  ərinti  və  leysan axınlarının  və  yuyulmaların  eroziya 

zolaqlarında    qobu  ətrafı  meşə  zolaqlarının  eni  aşağıdakı  formula  ilə  təyin 

olunur:  

 

                      B

qə 

= 10 000 S

YVQ 

/ l

q.ə.

,                                       (6.6)  

 

Burada, B

qə 

- səthi axınlarda biogenlərin miqdarınıYVQ həddinə qədər 

azalmasını təmin edən qobu  ətrafı meşə zolağının eni,  m; S

YVQ

-səthi  axın-

larda biogenlərin miqdarınıYVQ həddinə qədər azalmasına lazım olan qobu 

ətrafı meşə zolağının sahəsi, ha;  l

qə

 - qobu ətrafı sahənin uzunluğu, m.  

Mövcud tövsiyələrə uyğun olaraq S

YVQ 

NH

4

, P

2

O

5

 və gətirmələrə görə 

---