M ü n d ə r I c a t

516 

 

1-20 sm/san; q = 0,08 -1 sürət 1 sm/san (az olmayaraq); f

i  

- aktiv çirklənmə 

zonasının i hissəsinin sahəsi, ha;  F

AÇZ  

-  aktiv  çirklənmə  zonası,  ha  (F=2 . 

h

m

2

  formulu  ilə  təyin  olunur).  AÇZ  ərazinin  tipindən  asılı  olaraq 

çirklənmənin nisbi təhlükəlilik əmsalı (ζ

ı

 =10 - kurort və qoruqlar; ζ

ı 

 = 8 - 

şəhər ətrafı zonalar və bağ yerləri;  ζ

ı

  =0,1 . n  -  yaşayış məntəqələri üçün, 

burada n - əhalinin sıxlığı, insan/ha, (n = N/F, N - aktiv çirklənmə zonasında 

insanların orta hesabla sayı), lakin əhali sıxlığı 300 insan/ha artıq olduqda, 

ζ

ı 

= 8; ζ

ı 

 = 4 - sənaye müəssələri ərazisi; ζ

ı 

= 0,2 - 1 qrup meşələr; ζ

ı 

 = 0,1 - 

2 qrup meşələr; ζ

ı 

 =0,025 - 3 qrup meşələr; ζ

ı 

=0,15 - 0,25 - şum torpaqları; 

ζ

ı 

  =  0,5  -  bağlar,  tənəkliklər;    ζ

ı 

=  0,05  -  otlaq  və  biçənəklər;    a

i   

-  i

 

çirkləndirici  maddəsinin nisbi aktivlik göstəricisi, şərti t/t (CO  -1 şərti t  /t; 

SO

2 

– 22;  his - 41,52; H

2

S - 54,8; H

2

SO

4 

-  49, NO

2 

- 41;  ammonyak - 10,4; 

aseton  –  5,55;  fenol  –  310;  3,4  -  benz(a)pren  -  12,6.10

5

  sərti  t/t);  m

i

  -  

atmosferə atılan i maddəsinin kütləsi, t/il. 

Misal.  Bağlar,  yaşayış  yerləri,  istirahət  zonaları  üçün  aqlomerasiya 

tozları və H

2

S, SO

2,

, SO

3 

- lə atmosferin çirklənməsindən dəyən illik ziyanın 

hesablanması tələb olunur. 

Verilənlər.  Əhalinin  sıxlığı    n  =  76  insan/h;  F

AŞZ 

= 1250 ha;  γ = 0,5 

manat/şərti t (1,01.98 sonrakı qiymətlə); q = 0,9; f

i 

=1000 ha (yaşayış yeri); 

f

i 

 = 100 ha (istirahət zonası); f

i 

 =150 ha (bağlar); ζ

ı 

 = 0,1

. 

76 = 7,6 (yaşayış 

yerləri); ζ

ı 

= 8 (istirahət zonası); 

 

ζ

ı

 = 0,5 (bağlar); a (CO) = 1; a (SO

2

) = 22; 

a  (H

2

S)  =54,8;  a  (aqlomerasiya  tozu)  =100;  m  =30  t/il  (CO);    m  =  20  t/il 

(SO

2

); m =15 t/il (H

2

S);  m = 10 t/il (aqlomerasiya tozu).   

Həlli:  7,3  formuluna  görə  yaşayış  yerləri,  istirahət  zonası  və  bağlar 

üçün atmosferin çirklənməsindən dəyən illik ziyanı təyin edirik: 

Z

at

  =  20 

.

  0,9  x  (1000 

.

  0,1 

. 

76  /  1250  +  100 

. 

8  /  1250  +  150 

.

  0,5  / 

1250) x (1

 .

 30 + 22 

.

 20 + 54,8 

. 

15 + 100

 .

 10) = 6992,9 manat.  

Su  hövzələrinə  çirkləndirici  maddələrin  atılmasından  dəyən  ziyanı 

(Z

su

, manat/il) aşağıdakı formul ilə təyin edirik:  

 

Z

su   

=   γ

 .

 ζ 

.

 Ʃ (a

i

 .

m

i

),

                                 (7.4) 

 

Burada, γ -qiymətlərin artmasından asılı olan göstərici, manat/şərti t (γ 

=6000 manat/şərti t,  1998-ci  ildən sonra);  ζ  -çayın hövzəsindən asılı  olan 

sabit (məsələn, Volqa hövzəsi üçün ζ = 0,8 -2,6;  Don çayı üçün ζ =1,62 - 

3,79;    Baltik  dənizi  çaylarının  hövzələri  üçün  ζ  =1,4-2,5);  a

i 

=(1  q/m

3 

/ 

YVQ

bi

), burada YVQ

bi

 - balıqçılıq təsərrüfatı üçün istifadə olunan sularda i 

maddəsinin yol verilən qatılıq  həddi, mq/l (məsələn, asılı maddələr üçün a 

=  0,33;  neft  məhsulları  üçün  a  =20;  mis  kobalt,  nikel, xrom  üçün  a  =  100; 

benzol  üçün  a=2;  kadimum  a=200;  sink  a=10);    m

i   

-i  çirkləndirici 

maddəsinin atılan kütləsi, t/il. 

---

517 

 

    Misal. Su hövzəsinə neft məhsulları atılmasından dəyən ziyanın hesablan-

ması   tələb olunur. 

Verilənlər. Su hövzəsinə atılan neftin miqdarı m = 3,5 t/il;  a = 20; γ = 

150 manat / sərti t;   ζ  = 2,61.  

Həlli.  (7.4)  formulu  ilə  3,5  t  neftin  su  hövzəsinə  atılmasından  dəyən 

ziyanı hesablayırıq:  27 385 man/il.    

 

7.2. Tullantıların yerləĢdirilməsinə görə ödəmənin hesablanması 

 

Qanuni  zibilxanalarda  tullantıların  yerləşdirilməsinə  görə  ödəmənin 

ölçüsü,  başqa  sözlə  təbiətdən  istifadəçinin  limitləri  həddində  P

l 

(manat), 

aşağıdakı formula ilə hesablanır:  

 

              

    

я

E

N

M

P

n

i

ö

it

n











1

;                           

(7.5)

  

                         

  

 

Burada, M

it

 – i tullantısının kütləsi, ton; N

ö

 - tullantının növünü nəzərə 

almaqla ödəmənin baza normativi, manat/t (cədvəl 7.4); E

ə 

- ərazinin ekoloji 

əhəmiyyətlilik əmsalı (cədvəl 7.2); n - tullantıların  növlərinin sayı. 

7.4. cədvəlində verilmiş təyin olunmuş istehsal və istehlak tullantıların 

yerləşdirilməsinə  görə  ödəmə  normativləri  aşağıdakıları  istifadə  etməklə 

tətbiq olunur:  

1.  0,3  əmsalını  tullantıların  ixtisaslaşdırılmış  poliqonlarda  və  sənaye 

meydançalarında  yerləşdirilməsində;  

2.  0  əmsalını  tullantılara  müəyyən  olunmuş  tələbatlara  uyğun  yerləş-

dirmə zamanı (tullantı 1 il ərzində yerləşdirildiyi yerdən çıxarılıb utilizasiya 

olunmalıdır). 

Tullantıların  təbiətdən  istifadəçiliyə  məxsus  olan  ərazidə  yerləşdiril-

məsi zamanı ödəmə P

l

 (manat) aşağıdakı formula ilə hesablanır:    

 

я

E

N

M

P

n

i

ö

it











1

1

3

,

0

     

     

 

(7.6)

                     

 

Toksiki və qeyri - toksiki tullantıların limitdən artıq yerləşdirilməsinə 

görə ödəmənin ölçüsü P

sl   

(manat)  aşağıdakı formula ilə təyin olunur: 

 

я

E

N

M

P

n

i

ö

it

sl













1

5

   (7.7)

 

---