M ü n d ə r I c a t

513 

 

FƏSĠL VII 

 

TƏBĠĠ ƏTRAF MÜHĠTĠN (TƏM)   

ÇĠRKLƏNDĠRĠLMƏSĠNƏ GÖRƏ ÖDƏMƏLƏR 

   

TƏM-in çirkləndirilməsinə görə ödəmələr özlüyündə vergi ödəmənin 

xüsusi növüdür, hansı  ki,  ödəmənin  qiyməti, müəssisənin  təsərrüfat fəaliy-

yətinin digər nəticələrindən asılı olmayaraq, ətraf mühitə düşən  çirklənmə-

nin kütləsidir. Ödəmələrə vurulan ekoloji ziyanın kompensasiyası kimi bax-

maq  düzgün  deyil,  çünki  çirkləndirməyə  görə  ödəmənin  verilməsi  dəyən 

zərərin əvəzini ödəməkdən azad etmir. 

Təbii  ətraf  mühitə  zərərli  təsirin  aşağıdakı  növlərinə  görə  ödəmələr 

nəzərdə tutulur:              

● Sabit və səyyar mənbələrdən çirkləndirici maddələrin atmosferə atıl-

masına görə; 

●  çirkləndirici maddələrin səth və yeraltı sulara atılmasına görə; 

●   tullantıların yerləşdirilməsinə görə; 

●  zərərli təsirlərin digər növlərinə görə. 

Ödəmənin baza normativinin iki növü müəyyən olunub: 

a)

 

çirkləndirici  maddələrin  atılmasına,  toplanmasına,  yerləşdirilmə-

sinə və tullantıların təsirlərin digər növlərinə görə yol verilən normativ həd-

dində ödəmələr;  

b)

 

çirkləndirici  maddələrin  atıılmasına,  toplanmasına,  yerləşdirilmə-

sinə və tullantıların  zərərli təsirlərin digər növlərinə görə müəyyən olunmuş 

limitlər (müvəqqəti razılaşdırılmış normativlər) həddində ödəmələr. 

Ödəmənin baza normativi çirkləndirici maddənin hər bir inqridientinə  

görə  (onların  ətraf  mühit  və  insan  sağlamlığına  təhlükəlilik  dərəcəsini  nə-

zərə almaqla) müəyyənləşdirilir. 

Yol  verilən  tullantıların  miqdarına,  tullantıların  yerləşdirilməsinə  və 

digər zərərli təsirin səviyyəsinə görə ödəmələr məhsul istehsalının maya də-

yərinə daxildir, onların normanı keçməsinə görə ödəmələr isə təbiətdən isti-

fadəçinin  hesabında  olan  gəlirdən  çıxılır.  Əgər  göstərilən  ödəmələr  bəra-

bərdirsə  və  ya  gəlirdən  çoxdursa,  onda  təbiəti  mühafizə  komitəsi,  sanitar  - 

epidemioloji  nəzarət  orqanları  və  icra  hakimiyyətinin  uyğun  orqanlarında 

həmin  müəssisənin  fəaliyyətinin  dayandırılmasına  və  ya  son  qoyulmasına 

baxıla bilər.  

 

---

514 

 

7.1. TƏM-ə çirklənmədən dəyən zərərin ödənilməsinin  

qiymətləndirilməsi 

 

Kimyəvi  maddələrlə  torpağın  çirklənməsindən  dəyən  zərərin  hesab-

lanması ( Zç man) aşağıdakı formula ilə həyata keçirilir. 

 

                            Z

ç

 = N

t

 . F. b

T 

 . C

ç

 .E

c

 .q

t

                                (7.1) 

 

Burada, N

t

 – torpağın dəyərinin normativ, manat/ha; F - kimyəvi mad-

dələrlə çirklənmiş torpağın sahəsi, ha; b

T

 -çirklənmiş torpaqların bərpa olun-

ması  müddətindən  asılı  olan  əmsal;  C

ç

  –torpağın  çirklənmə  dərəcəsini 

xarakterizə  edən  əmsal  (cədvəl  7.1);  E

c 

-ərazinin  ekoloji  situasiya  əmsalı 

(cədvəl  7.2);  q

t 

-torpağın  çirklənməsinin  dərinliyindən  asılı  olan  əmsal 

(cədvəl 7.3).                                                 

Cədvəl 7.1 

ÇirklənmiĢ torpaqların bərpaolunma müddətindən  

asılı olan b

T  

əmsalının qiyməti 

                                                    

                                                   

Bərpa dövrü, illər 

b

T

 

Bərpa dövrü, illər 

b

T

 

1 

0,9 

8 – 10 

5,6 

2 

1,7 

11 – 15 

7 

3 

2,5 

16 – 20 

8,2 

4 

3,2 

21 – 25 

8,9 

5 

3,8 

26 – 30 

9,3 

6 – 7 

4,6 

˃ 30 

10 

   

Cədvəl  7.2 

RF-nın iqtisadi rayonlarında  E

c

  əmsalının qiyməti 

Iqtisadi rayon  

E

c

 

Iqtisadi rayon 

E

c

 

 Şimal  

1,4 

Şimali Qafqaz 

1,9 

 Şimal – qərb  

1,3 

Ural 

1,7 

  Mərkəzi  

1,6 

Qərbi – Sibir 

1,2 

 Volqa – vyatsk  

1,5 

Şərqi – Sibir 

1,1 

 MQT 

2 

Uzaqşərq 

1,1 

  Volqa boyu  

1,9 

Kalininqrad 

1,3 

 

Cədvəl  7.3 

q

t    

əmsalının qiyməti 

 

Torpağı çirklənməsinin dərinliyi, sm 

q

t

 

0 – 20 

1 

0 – 50 

1,3 

0 – 100 

1,5 

0 – 150 

1,7 

˃  150 

2 

---

515 

 

Əgər  torpağın  çirklənməsi  xüsusi  mühafizə  olunan  ərazilərin  hüdud-

larında  baş  verərsə,  onda  7.1.  formula  ilə  müəyyən  olunan  zərərin  ölçüsü    

1,5 – 3  dəfə artır.  

Misal.  Çəmən-qaratorpaqların  qurğuşun,  kadmium,  nikel  və  sinklə 

çirklənmədən dəyən zərərin qiymətinin ödənilməsi tələb olunur. 

İlkin  məlumatlar.  Torpaqda  ağır  metaların  miqdarı:  qurğuşun  –  206 

mq/kq  (fon-  10,1mq/kq);  kadmium  -  2,95  (fon-0,17);  nikel  –  100  (fon  - 

22,7);  sink  -  81  mq/kq  (fon  -  35  mq/kq).  Torpaq  sahəsi  -  8  ha.  Torpağın  

dəyərinin normativi N

t

 = 5150 man/ha. 

Torpağın bərpa olma müddəti 6-7 il, başqa sözlə b

t 

= 4,6. 

Torpağın çirklənmə dərinliyi 0-50 sm, başqa sözlə,  q

t 

= 1, 3.  

Həlli. 1. Z

ç

  = Ʃ K

e

 – (n-1). Burada Z

ç

- torpağın bir neçə elementlərlə 

birgə  çirklənməsi  zamanı  çirklənmənin  təhlükəliliyinin  qiymətləndirilməsi, 

K

e 

- elementin çirklənmiş torpaqda miqdarının onun fon miqdarına nisbətilə 

təyin  olunan  qatılıq  əmsalı;  n  -  çirkləndirici  kimyəvi  elementlərin  sayı.  Bu 

formula ilə torpağın çirklənmə kateqoriyasının göstəricilərini tapırıq. 

1.

 

Z

ç 

=  44,5 – (4 – 1) = 41,5 

2.

 

Torpağın çirklənmə dərəcəsini xarakterizə edən əmsalı tapaq, başqa  

sözlə C

ç

 1,33 cədvəlinə görə 1,5 ( torpağın yüksək çirklənməsi) . 

3. (7.1) fomuluna görə 4 ağır metalla torpağın çirklənməsindən dəyən 

zərəri hesablayaq, Z

ç   

=  N

t

.F.v

T

.C

ç 

.E

c

.q

t  

=  5150manat . 8ha . 4,6 . 

1,3 m = 739128 manat. 

Tullantıların  qanunsuz  zibilliklərilə  torpağın  çirklənməsindən  dəyən 

ziyanın ölçüsü, 

 

                  Z

tul  

= 25 Ʃ N

tul

 

i

 . M

i

.E

c

 .b

T

                                (7.2)     

 

formulu ilə təyin edilir.                 

Burada,  N

tuii

  -  i  növündən  olan  1  t  (m

3

)  tullantı ilə torpağın çirklən-

məsinə  görə  ödəmə  normativi,  manat;  M

i

  –  i  növündən  olan  tullantının 

kütləsi (həcmi), ton və ya m

3

. 

Atmosferin  çirklənməsindən  dəyən  ziyan  (Z

at

,  manat/il)  aşağıdakı 

formula ilə hesablanır (Qirusov E.V., 2003):  

 

               Z

at  

=  γ . q . Ʃ (f

i

. . σ

i

 /F

AÇZ

 ) .  Ʃ  (a

i  

. m

i

)                (7.3)  

  

Burada, γ - qiymətlərin böyüməsindən asılı olan sabit, manat/şərti t; q- 

hissəciklərin  çökmə  sürətindən,  onların  atılma  hündürlüyündən,  qazın  tem-

peraturundan asılı olan çirkləndirici maddələrin atmosferdə yayılması xarak-

terini nəzərdə tutan ölçüsüz parametr (q=0,89-4) hissəciklərin çökmə sürəti 

---