540
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ ŞƏRQŞÜNAS
bir sıra tat nağıllarını Azərbaycan dilinə tərcümə edərək çap etdir
miş, tat nağıllarını toplayaraq «Düta birar» («İki qardaş». Azəməşr,
1993) adı ilə tat dilində nəşr etdirmişdir. Onun müxtəlif tat
şairlərinin şeirlərini toplayıb çap etdirməsi (Bax: «Vasal»
(«Bahar»), Azəməşr, 1994) tatların mədəni həyatında əsl hadisəyə
çevrilmişdir. Azərbaycan şairlərinin şeirlərindən nümunələr də tat
dilinə tərcümə edilərək «Bə aftayaz bə yə cigə» («Günəşlə birgə»)
adı ilə çap olunmuşdur (Azəməşr, 1997).
M.Hacıyevin rəhbərlik etdiyi Respublika «Azəri» Tat Mə
dəniyyət Mərkəzi ölkəmizdə gedən siyasi hadisələrdən də kənarda
qalmır, xalqımızı narahat edən bu və ya başqa məsələlərə dərhal öz
münasibətini bildirir. Respublikamızın başqa siyasi və ictimai
təşkilatlan kimi tat mədəniyyət mərkəzi də xalqımıza qarşı
törədilmiş qanlı 20 yanvar faciəsi, düşmən təxribatlan, Azərbaycanı
parçalamağa yönəldilmiş separatik meyillər və şairəyə qarşı öz
səsini ucaltmış, xəyanət yolunu, düşmən dəyirmanına su tökmək
cəhdlərini qətiyyətlə pisləmişdir. M.Hacıyevin mərkəzin sədri kimi
bu sətirlərin müəllifi ilə birlikdə qondarma «Talış-Muğan
Respublikası» yaratmaq kimi bədnam cəhdə qarşı imzaladığı
bəyanat Azərbaycanı parçalayaraq onu düşmən ayaqlan altına
atmaq meylinə qarşı ilk ucaldılan qəzəb dolu fəryad idi. Oxucuların
diqqətini həmin bəyanata cəlb edirik:
Respublika «Azəri» Tat Mədəniyyət
Mərkəzinin Bəyanatı
Son vaxtlar Azərbaycammızı məhv etməyə, bütöv bir xalqı
qaçqın və didərginə çevirməyə çalışan bəzi beynəlxalq qüvvələrin
səyi güclənmişdir. Bu qara qüvvələrin fitnəsinə uyan düşmənlərimiz
də fəallaşmış, vətənimizi tamam zəiflədib erməni quldurlanm
dəstəkləmək üçün əllərindən gələni əsirgəmirlər. Bu sahədə
xalqımızın milli-etnik müxtəlifliyindən istifadə etməyə, beləliklə də,
milli-etnik fərqlər kartını tez-tez oynatmağa çalışırlar.
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ ŞƏRQŞÜNAS
541
Doğma Azərbaycanımızın inzibati-ərazi bütövlüyü respub
likamızda dövlətçiliyin sabitliyi deməkdir. Ona görə də, ölkəmizin
erməni tərəfindən uzunmüddətli elan olunmamış müharibəyə zorla
cəlb olunduğu bir şəraitdə respublikamızda ayrı-ayrı şəxslər
tərəfindən hər hansı siyasi müstəqil qurum yaradılması vahid
xalqımızın
qüvvələrini
parçalamağa,
bununla
da
düşmən
dəyirmanına su tökməyə xidmət edir. Vətənimizin milli-etnik fərq
lərə görə «xanlıqlara», «əyalətlərə» bölünməsinə imkan verilmə
məlidir. Ona görə də, respublikamızın bir sıra cənub rayonlarını
birləşdirən ərazidə Ə.Hümmətovun başçılığı ilə bir dəstə adamın
əsassız olaraq qondarma «respublika» elan etmələrini pisləyir, belə
bir cəhdi tamamilə rədd edir, bunu Azərbaycan, Respublikasının
Konstitusiyasının pozulması kimi qiymətləndiririk.
Həmin məsələ ilə əlaqədar Azərbaycan Ali Sovetinin Milli
Məclisinin geniş və əhatəli müzakirədən sonra qəbul etdiyi qərarı,
xüsusilə, Azərbaycanın bütövlüyünün qorunması kimi xalqımızın
vahidliyi üçün həyati əhəmiyyəti olan bu məsələdə Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti vəzifəsini icra edən Azərbaycan
Respublikası Ali Sovetinin sədri H.Əliyev yoldaşın prinsipial
mövqeyini bəyənir, ümumi vətənimizin bütün övladlannı - türkü,
talışı, tatı, kürdü, ləzgini - hamını Azərbaycanımızın bütövlüyü və
bölünməzliyi yolunda daha da birləşməyə çağırırıq.
/
Mərkəzin sədri; Maqsud Hacıyev
Sədr müavini: prof. Rəfiqə Mustafayeva
17.08.1993
Bu, vaxtında və vədəsində verilmiş siyasi bəyanat olduğundan
dərhal mərkəzi orqanlarda çap olundu, radio və televiziya kanalla
rında səsləndi, müxtəlif xarici dillərə tərcümə edilərək yayıldı.
M.Hacıyevin rəhbərlik etdiyi bu mədəni mərkəz Respub
likamızın ictimai həyatında özünəməxsus rolunu yerinə yetirməklə
xalqlarımızın vahid və bölünməz bir ailədə yaşaması, qardaşlıq və
mehribançılığı uğrunda çalışır, Azərbaycanın bütövlüyü və azərbay-
542
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ ŞƏRQŞÜNAS
cançılıq ənənələrinin pozulmaması üçün əlindən gələni əsirgəmir.
Həmin mədəni mərkəz əlindən gələn xeyriyyəçilik işləri də görür:
hərbi hospitallarda yatan yaralı əsgərlərimizə yardım göstərir.
Mərkəz atalan vətənin azadlığı uğrunda şəhid olmuş iki kiçik yaşlı
uşağı on səkkiz yaşma qədər hamiliyə götürmüşdür.
M.Hacıyev Azərbaycan «Bilik» Cəmiyyətinin siyasi icmalçısı
və mühazirəçisi kimi respublikanın müxtəlif rayonlannda (Qəbələ,
Göyçay, Quba, Goranboy, Beyləqan, Xanlar, Dəvəçi, Füzuli, Cəbra
yıl, Ağdam, İsmayıllı və s.) fəallar və zəhmətkeşlər qarşısında günün
müxtəlif aktual məsələlərinə dair dəfələrlə çıxış etmiş, «Azərbaycan-
İran münasibətləri», «Sovet-İran münasibətlərində yeni mərhələ»,
«Yaxın və Orta Şərqdə Amerika siyasəti», «Orta Şərq və siyasi ma
raqlar», «Əfqanıstan bu gün», «Azərbaycan-Əfqan ədəbi əlaqələri»,
«Nəriman Nərimanov və Əfqanıstan», «Azərbaycan və İran ədə
biyyatında yaxınlıq və eyniliklər», «Sovet və Amerika siyasəti müsəl
man nefti uğrunda mübarizədə», «ADK-in Xarici siyasəti», «Heydər
Əliyev və dövlətçiliyimiz», « Heydər Əliyevin həyatı əsl nümunə
məktəbidir», «Azərbaycanın xarici siyasətinin konseptual məsə
lələri», «Prezident İlham Əliyevin daxili və xarici siyasəti» və s. kimi
mövzularda maraqlı mühazirələr oxumuşdur. M.Hacıyev mühazirə
ləri və çıxışları rayon zəhmətkeşləri və ziyalılan üçün maraqlı
olduğundan onu dəfələrlə müxtəlif rayonlara dəvət etmiş, canlı fəal
mükalimədən ibarət olan mühazirələrinə dönə-dönə qulaq asmağı
arzulamış, rayonlara tez-tez gələrək çıxış etməsini xahiş etmişlər
(Bax: «Dalğa» qəzeti, 26 avqust, 1993-cü il).
M.Hacıyev Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, Respublika «Kitab»
Cəmiyyəti tərəfindən dəfələrlə rayonlara səfərlər etmiş, xalqımızın
ədəbi-mədəni həyatına dair mühüm hadisələr haqqında öz fikirlərini
rayon zəhmətkeşləri ilə bölüşmüşdür. Onun ədəbiyyatımızın
bugünkü, klassik irsimiz, ölməz Nizami, Füzuli yubileyləri ilə əla
qədar olaraq onların ədəbi-mənəvi irsinin təbliği ilə bağlı çıxışları
yaddaqalan olmuşdur. Yazıçı-publisist M.Hacıyevin ədəbiyyatımı
zın tanınmış yazıçı və şairləri Söhrab Tahir, Əfqan Əsgərov (Əf
qan), Abbasəli Sarovlu, Zəlimxan Yaqub, Musa Yaqub, Əlibala
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ ŞƏRQŞÜNAS
543
Hacızadə, Əmir Mustafayev, Dilsuz Mustafayev, Vasif Əfəndiyev,
Teyyub Qurban, Ayaz Vəfalı və başqaları ilə birlikdə şəhər və kənd
lərimizə səfərləri səmərəli olmuş, son illərdə elan olunmamış müha
ribə şəraitində düşdüyümüz siyasi-iqtisadi və mədəni çətinliklərə
şərəflə sinə gərən xalqımızın səfərbər olunmasında faydalı rol
oynamışdır.
M.Hacıyev Azərbaycan Ziyalılar Cəmiyyəti İdarə Heyətinin
üzvü kimi bu cəmiyyətin işində fəal iştirak edir, cəmiyyətin müharibə
cəbhəsinə təşkil etdiyi ziyalı qrupları səfərlərində zəhmətkeşlərlə
vətənindən, elindən qaçqın düşmüş soydaşlanmızla görüşlərdə öz sö
zü, öz fikri ilə faydalı olmağa çalışır.
Bakı radiosunun təkcə «Ədəbi görüşlər» proqramında dilimiz
və ədəbiyyatımızın müxtəlif məsələlərinə dair onlarla veriliş, xarici
verilişlər redaksiyalarında gedən proqramlarla Azərbaycan dili və
ədəbiyyatı, Azərbaycanda şərqşünaslıq elminin vəziyyəti, Azərbay
can alimlərinin yeni kitabları, şərqşünasların yeni tədqiqatları və s.
haqqında iki yüzdən artıq veriliş vermiş, çıxışlar etmişdir. M.Ha-
cıyevin bu çıxışları və radio verilişləri vasitəsilə xarici dinləyicilər
Azərbaycan elmi və mədəniyyətinin müxtəlif yenilikləri ilə vaxtında
tanış olmaq imkanı əldə etmişlər.
M.Hacıyevin respublika televiziyası ilə çıxışlarına da tama
şaçılarımız maraqla baxmış, bu efir görüşlərindən bəhrələnmişlər.
Onun respublikamızın ictimai-siyasi vəziyyəti, mədəni həyatımızın
bu günü, adət-ənənələrimiz, Novruz bayramı və onun mərasimləri
və s. ilə əlaqədar teleekranlardakı çıxışları tamaşaçıların yadında
qalan görüşlərdəndir.
M.Hacıyevin yazıçı Ə.Hacızadənin eyni adlı romanı əsasında
müəlliflə birlikdə hazırladığı «Təyyarə kölgəsi» televiziya tamaşası,
Ç.Çaplinin eyni adlı romanı əsasında səhnələşdirdiyi «Səhnə
işıqlan»
radio
pyesi
və
s.
tamaşaçılanmızın
və
radio-
dinləyicilərimizin ciddi marağına səbəb olmuş ədəbi hadisələr
olmuşlar.
Maqsud Hacıyevin yaradıcılığının son illərinin məhsulu olub
müxtəlif elmi, ədəbi məsələlərdən bəhs edən, onun əsas elmi-
544
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ ŞƏRQŞÜNAS
publisistik əsərlərindən ibarət “Zamanın özü, zamanın sözü” dörd-
cildliyi (2003-2007), iri həcmli (630 səh.) elmi-siyasi monoqrafik
tədqiqatı olan “Diplomatik protokol və xarici əlaqələr” (2007) adlı
fundamental əsəri və s. kitabları ədəbi-siyasi mühitimizdə əsl hadi
səyə çevrildi, onlar haqqında ciddi və sanballı rəylər çap olundu.
M.Hacıyev həm də respublikamızda tanınmış tərcüməçidir.
Onun S.Şirazi, R.Taqor, P.Etsami, X.Şahani, A.Pəhləvan, R.Zəryab,
K.Xadim, D.Pnəcşiri,
A.Naibi,
Q.Saedi,
Ə.Əbhər,
Ə.Saed,
H.Neysan və s. bu kimi İran, Hind, Əfqan və başqa ölkələrin
sənətkarlarının əsərlərindən tərcümələri ilə Azərbaycan oxucuları
çoxdan tanışdırlar.
M.Hacıyevin Ç.Çaplinin
«Səhnə işıqlan»
(«Gənclik», 1973, şərikli), «Məzəli əhvalatlar» («Yazıçı», 1981, 1983,
şərikli),
«Çilan və
Şeytan»
(«Gənclik»,
1989),
R.Taqorun
«Əbədiyyət nəğmələri» («Mütərcim», 2003) kimi tərcümə kitablan
uşaqlanmızın və gənclərimizin çox xoşuna gəlmiş, onlann mənəvi
saflığında öz müsbət rolunu oynamışdır.
M.Hacıyev istər Azərbaycanda, istərsə də onun hüdudlanndan
kənarda keçirilmiş bir sıra elmi və elmi-praktik konfranslarda,
beynəlxalq simpoziumlarda maraqlı məruzə və çıxışlar etmiş,
dilimizin, ədəbiyyatımızın, Şərq xalqlan mədəniyyətinin müxtəlif
cəhətlərinə və problemlərinə dair elmi mübahisə və müzakirələrdə
fəal iştirak etmiş, geniş əhatəli biliyi və məntiqi nəticəli dərin
mühakimələri ilə müxtəlif dilli dinləyici auditoriyasının rəğbətini
qazanmışdır. Hal-hazırda Milli Aviasiya Akademiyasının dosenti,
Ali diplomatiya kollecinin professorudur. Müdriklik yaşmın tacını
qoymuş iftixarlı tələbə dostum, tanınmış ziyalımız, şair, yazıçı,
pedaqoq, publisist, şərqşünas alim, diplomat Maqsud Hacıyev bu il
tamam olan şərəfli ömrünün 75 ilindən sonra da öz oxucularım təzə
əsərləri ilə hələ çox sevindirəcəkdir.
Rəfiqə MUSTAFAYEVA,
professor
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
545
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
Birinci kitab
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
(Fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis)
BİR NEÇƏ SÖZ...................................................................................... 4
GİRİŞ.......................................................................................................9
TAT DİLİNİN FONETİKASI................................................................20
TAT DİLİNİN LEKSİKASI.................................................................. 45
Tat dilində Azərbaycan sözləri...........................................................45
Azərbaycan dilindən tat dilinə keçmiş isimlər.................................... 66
Azərbaycan dilində tat sözləri............................................................71
Tat dilində ərəb alinmalari..................................................................86
Tat dilinin yəhudi ləhcəsində qədim yəhudi sözləri............................89
Tat dilinin qafqaz (şahdağ qrupu) dillərinə təsirinə dair......................92
Tat dilində rus dilindən alinmalar.......................................................95
Sadə sözlər....................................................................................... 103
Düzəltmə sözlər...............................................................................103
Mürəkkəb sözlər.............................................................................. 105
Omonimlər....................................................................................... 105
Sinonimlər....................................................................................... 1Ю
Antonimlər....................................................................................... 118
Çoxmənali sözlər..............................................................................119
Söz yaradiciliği.................................................................................121
Tat dilindəki bəzi bitki adlarinin etimologiyasina dair...................... 128
Azərbaycan ərazisinin bəzi coğrafi adlari haqqinda.......................... 138
MORFOLOGİYA................................................................................ 143
Tat dilində isim................................................................................ 143
Təklik və qeyri-müəyyənliyin ifadə olunmasi...................................150
Təyinlə təyinolunanin yeri................................................................150
Sonqoşma və önqoşmalar.................................................................153
546
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
Sifətlər.............................................................................................. 168
Əvəzliklər......................................................................................... 174
Saylar................................................................................................ 182
Fellər................................................................................................. 187
Zamanlar, şəxs sonluqlari..................................................................195
Zərflər...............................................................................................208
Nidalar..............................................................................................211
Ədatlar..............................................................................................213
SİNTAKSİS..........................................................................................216
NƏTİCƏ...............................................................................................230
MÜƏLLİFİN AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİNƏ
DAİR ÇAP ETDİRDİYİ MONOQRAFİYA, KİTABLAR
VƏ MƏQALƏLƏR.......................................................................... 237
MÜƏLLİFİN TATLAR VƏ TAT DİLİ MÖVZUSUNDA ELMİ
KONFRANSLARDA VƏ SİMPOZİUMLARDA
MƏRUZƏ VƏ ÇIXIŞLARI............................................................. 241
ƏDƏBİYYAT....................................................................................... 242
İXTİSARLAR....................................................................................... 248
TAT DİLİNDƏ MƏTNLƏR................................................................ 250
TAT DİLİ MƏTNLƏRİNİN AZƏRBAYCAN
DİLİNƏ TƏRCÜMƏSİ........................................................................ 260
TATCA-AZƏRBAYCANCA QISA LÜĞƏT.......................................270
TAT ATALAR SÖZLƏRİ.................................................................... 286
TAT DİLİ LƏHCƏLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ LÜĞƏTİNDƏN.......... 302
TAT DİLİNİN İRAN LƏHCƏLƏRİNDƏ
AZƏRBAYCAN SÖZLƏRİ................................................................. 321
TAT DİLİ LƏHCƏLƏRİNDƏ MÜQAYİSƏLİ MƏTNLƏR.............. 323
B İZ İ M B İR V Ə T Ə N İM İZ V A R ! ................................................................... 332
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR__________________________________________ 547
İkinci kitab
TATLARIN TARİXİ-ETNOQRAFİK OÇERKİ
Monoqrafik tədqiqlər
ÖN SÖZ............................................................................................... 360
ТАТЛАР: TARİXİ BAXIŞ..................................................................365
ТАТЛАР MƏDƏNİ İNKİŞAF YOLUNDA........................................ 377
TATLARDA AİLƏ VƏ EVLƏNMƏ................................................... 397
TATLARDA MƏNƏVİ-ƏXLAQİ DƏYƏRLƏR................................ 430
TATLARIN MADDİ MƏDƏNİYYƏTİ...............
435
GEYİM............................................................................................435
YEMƏK.......................................................................................... 440
TATLARIN İNAMLARI, İNANCLARI.............................................. 443
OLUM-ÖLÜM.............................................................................. 453
TATLARDA QƏDİM ETİQADLAR,
ATƏŞPƏRƏSTLİK QALIQLARI.......................................................468
XALQ TƏBABƏTİNDƏN NÜMUNƏLƏR,
ƏL ÖPMƏK VƏ ÇAXMAQ DAŞI......................................................481
TATLARDA NOVRUZ BAYRAMI....................................
487
TATLARDA EV TİKMƏK, TƏSƏRRÜFAT QURMAQ....................493
SON SÖZ......................... ,.................................................................. 502
ƏDƏBİYYAT...................................................................................... 503
Prof. R.Mustafayeva.
GÖRKƏMLİ TATŞÜNAS, TANINMIŞ ŞƏRQŞÜNAS
5 2 4
Nəşriyyat direktoru
-
prof. Telman CƏFƏROV
Nəşriyyat redaktoru -
Əliş AĞAMİRZƏYEV
Texniki redaktor
-
M ətanət QARAXANLI
Korrektor
-
Sabirə İSRAFİLOVA
Operator
-
Könül MUSTAFAYEVA
Çapa imzalanıb: 18.09.2009.
Format: 60x84 1/16. Qarnitur: Times.
Həcmi: 34,25 ç.v. Tiraj: 500. Sifariş № 70.
Qiyməti müqavilə ilə.
Т й О г Л м а
VƏ NƏŞRİYYAT-POLİQRAFİYA
MƏRKƏZİ
Az 1014, Bakı, Rəs
Dostları ilə paylaş: |