Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Nəsibli Fəxri Fəxrəddin oğlu

Xüsusi vurğulamaq ye­rinə düşər ki, çoxkomponentli istehsallarda məhsul (iş və xidmətlər) satışından ya­ranan mənfəətin mütləq məbləğinin dəyişməsinə səbəb olan amillərin təsirinin he­sablanması və qiymətləndirilməsi bir neçə mərhələdə aparılır:

1) Konkret növ məhsulun (iş və xidmətlərin) satış qiymətində marjinal gə­li­rin xüsusi çəkisinin hesablanması;

2) Müəssisə üzrə məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan ümumi pul gəlirlərinin tərkibində biznes-plan üzrə marjinal gəlirin xüsusi çəkisinin orta kəmiyyətinin müəyyən edilməsi:
3) Məhsul (iş və xidmətlər) satışı həcminin biznes-plana nisbətən dəyişməsi he­sabına mənfəətin mütləq məbləğində baş vermiş artımın (azalmanın) faktiki kə­miyyətinin hesablanması;

4) Satılmış məhsulun (iş və xidmətlərin) strukturunun dəyişməsinin mən­fəə­tin mütləq kəmiyyətinə təsirinin hesablanması;

5) Məhsulun (iş və xidmətlərin) satış qiymətinin dəyişməsinin mənfəətin müt­ləq məbləğinə təsirinin hesablanması və qiymətləndirilməsi;

6) Satılmış məhsulun (iş və xidmətlərin) faktiki strukturu və qiyməti, eləcə də mə­­mulat vahidinə sərf edilən dəyişən məsrəflərin ümumi məbləği nəzərə alın­maq­la marjinal gəlirin xüsusi çəkisinin fərdi və orta kəmiyyətinin hesablanması və qiy­­mətləndirilməsi;

Lakin, marjinal gə­lir kateqoriyasından istifadə edilməklə aparılan təhlilin nəticələrini ölkə müəs­si­sə­lərində ənənəvi metodika vasitəsilə həyata keçirilən təhlilin nəticələri ilə mü­qa­yi­sə etdikdə onların arasında ciddi fərqlərin olduğu meydana çıxır. Belə ki, sa­tı­şın həcmi və strukturu kimi faktorlar məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinə bi­lavasitə təsir göstərdiyindən, beynəlxalq praktikada marjinal gəlir ka­te­qo­ri­ya­sın­dan istifadə edilməklə həyata keçirilən mənfəətin təhlili prosesində sözügedən amil­lərin təsirinin qiymətləndirilməsinə xüsusi fikir verilir. Məhz buna görə də, məh­sul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin mütləq məbləğinin də­yiş­mə­sinə təsir göstərən amillərin real kəmiyyəti arasında nəzərə çarpacaq dərəcədə fərq­lər yaranır. Bunu aşağıdakı cədvəlin məlumatlarından və onların əsasında apa­rılan iqtisadi təhlilin nəticələrindən bilavasitə görmək olar (bax cədvəl 2.2).

2.2 saylı cədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi, fəaliyyətini öy­rən­di­yi­miz təsərrüfat subyekti üzrə 2016-cı ildə 2015-ci ilə nisbətən məhsul (iş və xid­mət­lər) satışından yaranan mənfəətin mütləq məbləği 465 mln.manat (6432-5967) və ya 7,8% (465:5967x100) artmışdır. Bu artım, ilk növbədə, ənənəvi qayda üzrə məh­sul satışından yaranan mənfəətin müəyyən olunması me­to­di­kasına daxil edilən hər bir

Cədvəl 2.2.

Satışdan yaranan mənfəətin təhili və qiymətləndirilməsi (mln.manatla)

Göstəricilər	2015	2016	2015-ci ilin qiyməti və maya dəyəri nəzərə alınmaqla məhsul satışının faktiki həcmi
A	1	2	3
1. Məhsul satışından əldə olunan pul gəlirləri	31750	33312	32200
2. Satılmış məhsulun tam maya dəyəri	25783	26880	26107
3. Məhsul satışından yaranan mənfəət	5967	6432	6093

elementin dəyişməsi hesabına baş vermişdir: 1) sa­tıl­mış məhsulun (iş və xidmətlərin) həcmi və strukturunun dəyişməsi (6093-5967= +126 mln.manat); 2) məhsul (iş və xidmətlər) satışının ümumi həcminin də­yiş­mə­si hesabına (); 3) reallaşdırılan məhsulun (iş və xidmətlərin) strukturunun dəyişməsi (126-84,1=+41,9 mln.manat); 4) satılmış məh­sulun (iş və xidmətlərin) tam maya dəyərinin dəyişməsi (26107-26880=-773 mln.manat); 5) məhsulun (iş və xidmətlərin) smatış qiymətinin dəyişməsi (33312-32200=+1112 mln.manat); Beləliklə, həm ölkə müəssisələrində və həm də bey­nəl­xalq praktikada geniş tətbiq olunan metodikalar vasitəsilə aparılan təhlilin nə­ti­cə­lərini ümumiləşdirdikdə aşağıdakı mənzərə yaranır.

Cədvəl 2.3.

Məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin amilli təhlilinin nəticələrinin ümumiləşdirilməsi və müqayisəli qiymətləndirilməsi

Məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin mütləq məbləğinin dəyişməsinə təsir göstərən amillər	Variant I	Variant II
A	1	2
1. Məhsul (iş və xidmətlər) satışının həcmi	+84,1	-125
2. Satılmış məhsulun (iş və xidmətlərin) strukturu	+41,9	+497
3. Məhsulun (iş və xidmətlərin) satış qiyməti	+1112	+1110
4. Reallaşdırılmış məhsulun (iş və xidmətlərin) tam maya dəyəri, o cümlədən	-773	-1017
4.1. Şərti-dəyişən məsrəflər	-	-405
4.2. Şərti-sabit xərclər	-	-612
YEKUNU	+465	+465

2.3 saylı cədvəldə verilmiş variantların müqayisəsi göstərir ki, beynəlxalq prak­tikada geniş tətbiq olunan və marjinal gəlir kateqoriyasından istifadə edil­mək­lə işlənib hazırlanan mənfəətin amilli təhlili metodikası «Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat» formasının informasiya imkanları ba­xı­mın­dan reallığı daha obyektiv əks etdirir. Çünki, bu metodika satışın həcmi, ma­ya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqə və asılılığın sistemli təd­qiqinə əlverişli şərait yaratmaqla maliyyə nəticələrinin formalaşması pro­se­si­nin səmərəli idarə olunmasını bilavasitə təmin edir. Lakin, beynəlxalq praktikada ge­niş tətbiq olunan bu metodikanın maliyyə nəticələrinin formalaşmasının yalnız kə­miyyət tərəfini nəzərə alması sözügedən variantın iqtisadi səmərəliliyini xeyli azal­dır.

2.3. «Məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin təhlili
Mühasibat uçotu, maliyyə və statistik hesabatların beynəlxalq standartlara uy­ğunlaşdırılması, onlardakı çoxlu sayda göstəricilərin ixtisar edilməsi ənənəvi qay­­dalardan fərqli olan və bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən ida­rə­et­mə təhlilinin yeni metodikasının işlənib hazırlanmasını zəruri edir. Belə bir meto­di­kanın işlənib hazırlanması biznesdə idarəetmə qərarlarının əsaslandırılması, ba­zarın tələbatına və özünün istehsal potensialına uyğun məhsul (iş və xidmətlər) is­tehsalı və satışı prosesində işgüzar tərəfdaşın düzgün seçilməsi, «məsrəf-satışın həc­mi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional asılılıq və əlaqənin op­ti­mal­laş­dırılması kimi aktual problemlərin həllində müstəsna rol oynayır. Xüsusi vur­ğu­lamaq yerinə düşər ki, satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri ara­sın­dakı qarşılıqlı əlaqənin sistemli təhlili məsrəflərin uçotunun bazar iq­ti­sa­diy­ya­tı­nın atributu sayılan və onların «şərti-dəyişən»və «şərti-sabit» xərclərə böl­gü­sü­nü nəzərdə tutan «direkt-kostinq» sisteminin tətbiqi zamanı mümkün olur. Doğ­ru­dan da, müasir dövrdə məsrəflərin uçotunun «şərti-dəyişən» və «şərti-sabit» xərc­lər bloku qaydasında təşkili iqtisadi təhlil prosesində çoxlu sayda alqoritmlər və hesablamalardan imtina olunmasına, qrafiklər və riyazi əyrilər vasitəsilə sa­tı­şın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəricilərinin səviyyəsinin dəyişməsinə ope­ra­tiv nəzarət edilməsinə əlverişli şərait yaradır.

Məlumdur ki, şərti-sabit xərclər məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olu­nan gəlirlərin mütləq məbləğinin dəyişməsindən asılı olmayaraq sabit qalır. İcarə haq­qı, əsas fondların amortizasiyası, qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi, inzibati ida­rə binalarının saxlanılması xərcləri, istehsalın təşkili və texnologiyasının tək­mil­ləşdirilməsi ilə bağlı qeyri-kapital xarakterli məsrəflər müasir dövrdə mütləq ifa­dədə təhlil olunan və qiymətləndirilən şərti-sabit xərclər blokunda birləşdirilir. Ma­ya dəyərinin tərkibində böyük xüsusi çəkiyə malik olan ikinci qrup xərclər isə məh­sul (iş və xidmətlər) satışından yaranan gəlirlərin həcminə proporsional olaraq dəyişir. Əməyin ödə­nil­mə­si­nə mərsəflər, nəqliyyat xərcləri, məşğulluq fonduna, sosial və məcburi tibbi sı­ğor­ta­ya ayırmalar, istehsal məqsədləri üçün istifadə olunan yanacaq və elektrik ener­jisi, xammal və material xərcləri direkt-kostinq sisteminin tətbiqi və na­ta­mam maya dəyərinin hesablanılması zamanı şərti-dəyişən xərclər blokuna aid edi­lir. Məsrəflərin göstərilən qayda üzrə təsnifləşdirilməsi, onların şərti-sabit və də­yişən xərclər blokuna bölünməsi bazar münasibətləri şəraitində «satışın həcmi-ma­ya dəyəri-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional asılılığı müəyyən et­mə­yə və «rentabellik astanası» deyilən nöqtəni dəqiq hesablamağa imkan verir. İq­ti­sa­di ədəbiyyatlarda və elmi-tədqiqat işlərində bəzən bu nöqtə «satışın kritik nöq­tə­si», «zərərsizlik nöqtəsi» və «mənfəət və zərərlərin sınma nöqtəsi» də ad­lan­dı­rı­lır. Məhz buna görə də, müasir dövrdə məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyəri qiy­mətin əmələ gəlməsinə və mənfəətin formalaşmasına bilavasitə təsir göstərən amil­lərdən biri kimi daim diqqət mərkəzində dayanır, bu iqtisadi parametrin sə­viy­yəsinin dəyişməsinə təsir göstərən daxili və xarici faktorlar hərtərəfli öyrənilir və qiymətləndirilir.

Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, müasir bazar münasibətləri şə­rai­tin­də məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin sistemli təhlili kompleks pro­ses olmaqla həm istehsal resurslarından istifadənin effektivliyinin yüksəldilməsi eh­tiyatlarının müəyyən edilməsinə və həm də menecmentin əsas obyekti kimi qiy­mə­tin tənzimlənməsinə, satışın həcminin və mənfəətin mütləq məbləğinin ar­tı­rıl­ma­sına əlverişli şərait yaradır. Lakin, maya dəyərini xarakterizə edən iqtisadi pa­ra­­metrlərin «Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat» for­ma­sın­da ümumiləşdiril­miş şəkildə verilməsi və sözügedən göstəricilərin bir sıra uçot re­gistr­ləri arasında səpə­lən­məsi mövcud informasiyanı operativ şəkildə qiy­mət­lən­dir­məyə imkan vermir. Məsrəflərin uçotunun və məhsulun (iş və xidmətlərin) ma­ya dəyərinin təhlili metodikasının effektivliyinin müəssisənin uçot si­ya­sə­tin­dən asılılığı müxtəlif mülkiyyət münasibətlərinə mənsub təsərrüfat subyektləri üçün vahid metodikanın işlənib hazırlanmasına mane olur. Belə bir şəraitdə sa­tı­şın həcmi, maya dəyəri, mənfəət və rentabellik kimi obyektiv dəyər göstəriciləri ara­sındakı funksional əlaqənin xarakterini araşdırmaq və sahibkarlıq fəa­liy­yə­ti­nin nəticələrini proqnozlaşdırmaq praktiki cəhətdən mümkün olmur.

Bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, Qərb ölkələrində sahibkarlıq fəa­liy­yə­ti­nin nəticələrinin proqnozlaşdırılmasında və biznesdə idarəetmə qərarlarının əsas­lan­­­dırılmasında marjinal təhlilə və onun təşkili proseduralarına xüsusi önəm ve­ri­lir. Müasir dövrdə marjinal təhlilin metodikası satışın həcmi, maya dəyəri və mən­fəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin xarakterinin öyrənilməsinə və həmin parametrlərin hər birinin dəqiq müəyyən edilmiş kəmiyyətində di­gə­ri­nin proqnozlaşdırılmasına əsaslanır. 1930-cu ildə amerikalı mühəndis V.R.Ştrax tə­­rəfindən proqnozlaşdırma metodu kimi təklif olunmuş bu üsul iqtisadi ədə­biy­yat­larda və elmi-tədqiqat işlərində «satışın kritik həcmi» qrafiki adı ilə traktovka olu­nur. Post-sovet məkanı ölkələrində isə ilk dəfə olaraq sözügedən metodun ma­hiyəti N.Q.Çumaçenko və A.P.Zudilinin əsərlərində sis­temli şəkildə işıqlan­dırılır.

Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, məhsul (iş və xidmətlər) satışından ya­ranan pul gəlirlərinin mütləq məb­ləğinin dəyişməsindən asılı olaraq məsrəflərin şərti-sabit və dəyişən xərclər blo­kuna bölünməsi və marjinal gəlir kateqoriyasından istifadə Qərb ölkələrində ge­niş tətbiq olunan marjinal təhlilin mahiyyətini və onun metodikasının əsasını təş­kil edir. Bu istiqamətdə həyata keçirilən təhlil prosesində şərti-sabit xərclər müt­ləq ifadədə, dəyişən məsrəflər isə nisbi ifadədə (məhsul (iş və xidmətlər) sa­tı­şın­dan əldə olunan pul gəlirlərinin həcminə nisbətən, %-lə) təhlil edilir və qiymətləndirilir. Xüsusi vurğulamaq ye­rinə düşər ki, marjinal təhlil vasitəsilə satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət gös­təriciləri arasındakı funksional əlaqənin xarakterinin dəqiq müəyyən edilməsi həm marketinq təhlilinin mürəkkəb olan iki mühüm sualına (1. əgər məhsul bu­ra­xılışı və onun reallaşdırılmasından yaranan pul gəlirlərinin həcmi azalarsa mən­fəət necə dəyişər?; 2. əgər qiymətlər yüksələrsə, maya dəyərinin səviyyəsi aşa­ğı düşərsə, satışın həcmi azalarsa mənfəət necə dəyişər?) cavab verməyə əlverişli şə­rait yaradır və həm də təsərrüfat subyektlərinin istehsal və kommersiya fəa­liy­yə­tinin son maliyyə nəticələrinin sayca çox olmayan faktorlardan asılılığını öy­rən­məyə və onun formalaşması prosesini idarə etməyə imkan verir. Zənnimizcə, mar­ketinq təhlilinin sadalanan iki mühüm sualına düzgün cavab verilməsi məh­sul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin ümumi məbləğinin istehsal məsrəflərinə bərabər olduğu və ren­tabellik səviyyəsinin 0,00% təşkil etdiyi «mənfəət və zərərlərin sınma nöq­tə­si»nin dəqiq hesablanılmasından sonra mümkün olur. «Mənfəət və zərərlərin sı­n­ma nöqtəsi» dəyər ifadəsində məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gə­lir­­lərinin elə bir məbləğini xa­rak­te­rizə edir ki, qeyd olunan məbləğdən aşağı bütün hallarda təsərrüfat sub­yekt­lə­ri­nin fəaliyyəti zərərlə nəticələnir. Bu metodun spesifikasını daha yaxşı bilən ana­li­tiklər haqlı olaraq praktikada marjinal gəlir kateqoriyasına əsaslanın mənfəətin for­malaşmasının təhlili metodikasına böyük maraq göstərir, satışın həcmi, maya də­yəri və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional asılılığın xarakterinin iki for­mada tərtib olunan qrafik vasitəsilə müəyyən edilməsini məqsədəuyğun sayır.

Sö­zügedən göstəricinin hesablanması üçün Qərb ölkələrində mü­vəf­fə­qiy­yət­lə tət­biq olunan müvafiq formulalar kompleksindən istifadə praktiki cəhətdən məq­sə­də­uyğun sayılır:

(2.4)

Satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional əla­­qənin təhlili prosesində «mənfəət və zərərlərin sınma nöqtəsi»ndən başlayaraq ye­­ni məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan gəlirlərin minimal məbləğini müəy­­yən etmək üçün (2.4) formulasına bənzər digər formuladan istifadə olunur:

(2.5)

Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, bazar münasibətləri şəraitində şərti-sa­bit xərclərlə dəyişən məsrəflər arasındakı nisbəti dəyişdirməklə (təsərrüfat sub­yekt­­lərinin maliyyə imkanları daxilində) məhsul (iş və xidmətlər) satışından ya­ra­nan mənfəətin optimallaşdırılması məsələsini həll etmək olar. İqtisadi ədə­biy­yat­lar­­da və elmi-tədqiqat işlərində məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mən­fəə­­tin mütləq məbləğinin istehsal məsrəflərinin faktiki kəmiyyətinə nisbəti «is­teh­sal vasitəsinin effekti» adlandırılır. Praktikada «istehsal vasitəsinin effekti» gös­tə­­ricisi aşağıdakı düsturun köməyi ilə müəyyən edilir:

(2.6)
Deyilənlərdən göründüyü kimi, müasir dövrdə satışın həcmi, maya dəyəri və mən­­­fəət göstəricilərinin idarə edilməsinin direkt-kostinq sistemi istehsal məs­rəf­lə­ri­­nin müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilməsini (1. mənfəətin formalaşmasındakı ro­­luna görə; 2. istehsalın həcmindən asılılığına görə; 3. maya dəyərinə daxil edil­mə­si üsullarına görə) və onların şərti-sabit və dəyişən xərclər blokuna bölgüsünü nə­­zərdə tutur. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, inkişaf etmiş əksər Qərb öl­kə­lə­rinin qanunvericiliyində, uçotun təşkilinə dair mövcud qayda və təlimatlarda məs­rəflərin şərti-sabit və dəyişən xərclər blokuna bölgüsü və onların dəqiq təs­ni­fa­tı nəzərdə tutulmur. Məhz buna görə də, hər bir sahibkar satışın həcmi, maya də­­yəri və mənfəət göstəricilərinin tənzimlənməsi prosesində həmin qayda və tə­li­mat­­lardan öz maraqları çərçivəsində istifadə edir. Maksimum mənfəət əldə et­mə­yə maraqlı olan sahibkarlar bir qayda olaraq şərti-sabit xərclərin ümumi sə­viy­yə­si­­nin aşağı salınması ehtiyatlarını dərindən öyrənməyə cəhd göstərir. Bu məq­səd­lə onların qabaqcadan hesablanması aparılır və nöbəti büdcə ilinə daxil edilir. İs­teh­salın həcminin dəyişməsindən asılı olmayaraq müəyyən müddət ərzində sabit qa­­lan ümumtəsərrüfat qaimə xərcləri isə həmin dövrün xərcləri kimi qeyri-is­teh­sal xərcləri ilə birlikdə məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin (əla­və dəyər vergisi və aksizlər daxil edilmədən) ümumi məbləğindən çıxılır. Də­yi­şən xərclər üzrə maya dəyərinin kalkulyasiyası, yəni direkt-kostinq sistemi yal­nız daxili idarəetmədə istifadə olunur. Kənar hesabatların tərtibi zamanı bəzi ədə­­biyyatlarda «abzorpşen-kostinq» sistemi kimi traktovka olunan maya də­yə­ri­nin kalkulyasiyası metodu tətbiq edilir. Bu sistemin tətbiqi prosesində həm də­yi­şən və həm də şərti-sabit xərclərin hamısı istehsal maya dəyərinə daxil edilir və bu xərc­­lər «məhsula çəkilən xərclər» adlanır. Qeyri-istehsal xərcləri isə dövri xərclər ki­­mi gəlirdən çıxılır. Zənnimizcə, maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin hər iki me­­todunun oxşar və fərqli cəhətlərinin sadalanması mühasibat uçotu və he­sa­bat­la­­rının beynəlxalq standartlarının tətbiqi şəraitində onların mahiyyətini dərindən ba­­şa düşməyə əlverişli şərait yarada bilər. Sözügedən metodların praktikada ar­dı­cıl tətbiqi nəticəsində menecerlər və sahibkarlar aşağıdakı situasiyalarla daim üz­­ləşir: 1) istehsalın həcmi satışın həcmindən artıq olduqda «abzorpşen-kostinq» sis­­temində mənfəət çox alınır; 2) satışın həcmi istehsalın həcmindən çox olan hal­lar­da «direkt-kostinq» sistemində mənfəət çox alınır; 3) istehsalın və satışın həc­mi bərabər olduqda isə hər iki sistemdə mənfəət eyni olur. Xüsusi vurğulamaq ye­rinə düşər ki, hər iki sistem üzrə alınan xalis gəlir göstəricilərinin fərqi bir-birilə ((əm­təə-material qiymətlilərinin dəyərinin dəyişməsi)x(ümumtəsərrüfat qaimə xərc­lərinin dərəcəsi)) (2.6) formulası vasitəsilə uzlaşır. Bu formula müəyyən dövr ər­zində ümumtəsərrüfat qaimə xərclərinin dərəcəsi sabit qaldıqda praktiki cə­hət­dən məqbul sayılır. Bütövlükdə götürdükdə isə, sözügedən sistemlər arasındakı aşa­ğıdakı fərqlərin mövcud olduğu 2.4 saylı cədvəldən daha aydın görünür.

Cədvəl 2.4

«Direkt-kostinq» və «abzorpşen-kostinq» sistemlərinin oxşar və fərqli cəhətlərinin təsnifatı

«Direkt-kostinq» sistemi	«Abzorpşen-kostinq» sistemi
a) Satışın həcmi istehsalın həcmindən artıq olduqda xalis gəlir çox olur;	a) İstehsalın həcmi satışın həcmindən artıq olduqda xalis gəlir çox olur;
b) Daimi qaimə xərcləri istehsal maya dəyəri hesablanılarkən nəzərə alınmır;	b) Daimi qaimə xərcləri istehsal maya dəyəri hesablanılarkən nəzərə alınır;
v) Daxili hesabat üçün qəbul edilir;	v) Kənar hesabat üçün qəbul edilir;
q) Məhsul vahidinin satış qiymətini onun tam maya dəyərindən artımı fərqləndirir;	q) Ümumi mənfəət məbləği fərqlənir;

Bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, «direkt-kostinq» sisteminin tətbiqi za­ma­­nı istehsal məsrəflərinin şərti-dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bölünməsi ümu_­­mi xərclərin hərəkət tənliyinin qurulmasını obyektiv zərurətə çevirir. Ümumi xərc­lərin hərəkət tənliyinin qurulması, onların aşağı və yuxarı hədd metodu üzrə şər­ti-dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bölünməsi aşağıdakı hesablamalarla hə­yata keçirilir: 1) istehsal xərcləri və məhsul (iş və xidmətlər) istehsalının həcmi haq­qında məlumatlardan istifadə etməklə istehsala və xərclərə uyğun maksimum və minimum hədd seçilir; 2) istehsalın həcmi və xərclər arasındakı səviyyə fərqi mü­əyyən edilir; 3) vaxt vahidi ərzində sərf olunan xərclərin fərqini həmin dövr­də­ki istehsalın artım tempinə bölməklə məhsul (iş və xidmətlər) vahidinə düşən xərc də­rəcəsi hesablanılır; 4) şərti-dəyişən xərc dərəcəsini istehsalın maksimal (mi­ni­mal) həcminə vurmaqla dəyişən xərclərin maksimal və minimal artımı təyin edi­lir; 5) ümumi məsrəflərdən dəyişən xərclərin mütləq ifadədə artım tempi çı­xıl­maq­la şərti-sabit xərclərin artımı müəyyənləşdirilir; 6) ümumi xərclərin mütləq məb­ləğinin dəyişməsinin istehsalın ümumi həcminin dəyişməsindən asılılığını əks et­­dirən (ümumi xərc artımı=daimi xərc artımı+məhsul vahidinə düşən dəyişən xərc artımı x istehsal həcmi artımı) (2.7) ümumi xərc tənliyi tərtib olunur. Müəy­yən dövr ərzində sərf olunan xərclərin dəyişmə fərqini istehsalın ümumi həcminin də­­yişmə fərqinə bölməklə istehsal məsrəflərinin məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı həc­minin dəyişməsinə reaksiya dərəcəsini müəyyən edən əmsal tapılır. Şərti-sabit xərc­lər üçün bu əmsalın mütləq kəmiyyəti sıfıra bərabər olur. Dəyişən xərclər üçün bu əmsal bütün hallarda sıfırdan böyük olur, 01 olduqda isə proqressiv reaksiya adlanır. Məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin aşağı salınması və istehsalın rentabellik sə­viy­yə­sinin yüksəldilməsi üçün deqressiv xərclərin aşağı düşmə tempinin proqressiv və mütənasib xərclərin artım tempini üstələməsi vacib şərtlərdən biri sayılır. Məh­sul (iş və xidmətlər) istehsalının həcmi haqqında maksimal mümkün və fak­ti­ki məlumatlara əsaslanmaqla faydalı və əhəmiyyətsiz sabit xərclərin məbləğini müəy­yənləşdirmək praktiki cəhətdən elə də çətinlik törətmir. Faydalı sabit xərc­lə­rin ümumi məbləğini hesablamaq üçün şərti-sabit xərclərin yekun məbləğini istehsalın maksimal həcminə bölüb, faktiki məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı həc­mi­nə vurmaq tələb olunur. Praktikada, əhəmiyyətsiz xərclərin təhlili və qiy­mət­lən­dirilməsi bütün qeyri-məhsuldar xərclərin araşdırılması ilə başa çatır. İstehsal məs­rəflərinin dəyişən və şərti-sabit xərclərə, şərti-sabit xərclərin isə faydalı və əhə­miyyətsiz xərclərə bölünməsi «direkt-kostinq» sisteminin birinci xüsusiyyəti he­sab edilir. İstehsal və maliyyə uçotunun birləşdirilməsi «direkt-kostinq» sis­te­mi­nin ikinci xüsusiyyəti sayılır. Bu zaman mühasibat uçotu və maliyyə hesabatı elə təşkil olunur ki, «xərclər-istehsalın həcmi-mənfəət» sxeminə daxil olan hər bir ele­mentə ardıcıl nəzarət etmək mümkün olur. Sözügedən tezisin doğruluğunu məh­sul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin təhlili üçün informasiya ba­zası sayılan «Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat» for­ma­sı­nın məlumatların­dan da görmək olar:

1) (2.7)

2) (2.8)

3) (2.9)

(2.7), (2.8) və (2.9) formulalarından göründüyü kimi, marjinal gəlir məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan pul gəlirləri ilə (əlavə dəyər vergisi və ak­siz­­lər daxil edilmədən) dəyişən xərclərin fərqini və ya şərit-sabit xərclərlə məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin cəmini əks etdirir. Marjinal gəlirin he­sablanması zamanı məsrəflərin dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bö­lün­mə­si birməhsullu və çoxnomenklaturalı istehsallarda zərərsizlik səviyyəsinin təh­li­li­nə əlverişli şərait yaradır. Lakin, sözügedən göstəricilər üzrə tərtib edilən he­sa­bat­lar yalnız daxili istifadəçilər üçün nəzərdə tutulur. Gəlirlər haqqında he­sa­ba­tın çox mərhələli tərtibi direkt-kostinq sisteminin üçüncü xüsusiyyəti sayılır.

Nəzəriyyə və beynəlxalq praktikadan məlumdur ki, direkt-kostinq sis­te­mi­nin analitik imkanları maya dəyəri, məhsul (iş və xidmətlər) satışının həcmi və mən­fəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin tədqiqinə imkan yaradır. Bu əla­qə (satışın həcmi=maya dəyəri+mənfəət) (2.10) formulasından bir daha aydın gö­rünür. Ölkə uçot praktikasında maya dəyəri, satışın həcmi və mənfəət gös­tə­ri­ci­ləri arasındakı funksional əlaqənin öyrənilməsinə əsaslanan idarəetmə modeli zə­­rərsizlik nöqtəsinin təhlili adlandırılır. «Məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» gös­tə­ri­ci­ləri arasındakı funksional əlaqə və asılılığın təhlili prosesində dəyişən və şərti-sa­bit xərclərin, satış qiymətinin, istehsal edilmiş və satılmış məhsulun həcminin və çeşidinin dəyişməsinin mənfəət və zərərlərə təsiri öyrənilir. Doğrudan da, ma­ya dəyəri, mənfəət, istehsalın və satışın həcmi göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əla­qənin öyrənilməsi idarəetmədə daha əsaslandırılmış qərarlar qəbul edilməsinə əl­verişli şərait yaradır. Bu əlaqənin təhlili: 1) zərərsizliyə nail olmaq üçün tələb olu­nan istehsalın həcmini; 2) proqnozlaşdırılan mənfəətin əldə olunması üçün tə­ləb edilən satışın həcmini; 3) məlum satış həcmində gözlənilən mənfəəti; 4) satış qiy­mətinin, dəyişən və şərti-sabit xərclərin, məhsul buraxılışı və satışı həcminin də­yişməsinin mənfəətə təsirini; 5) satılmış məhsulun çeşidinin dəyişməsinin zə­rər­siz­lik nöqtəsinə, məqsədli mənfəətə və maksimal mümkün mənfəətə təsirini he­sab­lamağa bilavasitə imkan verir. Deyilənlərdən göründüyü kimi, müasir bazar mü­nasibətləri şəraitində direkt-kostinq sisteminin tətbiqi xərclərin eyni vaxtda ma­ya dəyərinə bütövlükdə daxil edilməsini, dəyişən və şərti-sabit xərclərin uço­tu­nun ayrılıqda aparılmasını, ehtiyatların qiymətləndirilməsi və gəlir səviyyəsinin müəy­yən edilməsini, mühüm xərclərin təhlilinin aparılmasını, zərərsizliyin təh­li­li­ni, «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin və ası­lılığın öyrənilməsini, mənfəət və maya dəyərinin sistemli təhlilinin həyata ke­çi­ril­məsini təmin edir. Müasir dövrdə «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri ara­sındakı funksional əlaqə və asılılıq aşağıdakı kimi təhlil edilir və qiy­mət­lən­di­ri­lir.