www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
15
15
15
15
15
15
15
Odur ki, məsələni yenidən və diqqətlə incələməyə böyük
ehtiyac duyulmaqdadır.
Qiyasəddin Qeybullayev haqlı olaraq yazır ki,
iskitşünaslıqda "iskit" adına münasibətdə açıq-aşkar tam
sərbəst bir yanaşma hiss edilir:
"Ġskit və sak ilk dövrlərdə (Sak və ĠĢquz adlarının
Midiyanın ayrı-ayrı əyalətlərinin adları kimi qeyd edildiyi
AĢĢur mənbələrindən də göründüyü kimi) bir-biri ilə, çox
güman ki, qohum olan ayrı-ayrı etnik qrupların adları
olmuĢlar. Fəqət antik mənbələrdə bu etnonimlər əsasən
ümumiləĢdirici adlar kimi çıxıĢ etməkdədir. Əgər iskit və sak
etnonimlərinin hansı halda konkret etnik qrupların adları,
hansı halda isə ümumiləĢdirici adlar kimi çıxıĢ etdiyini
müəyyənləĢdirmək çətindirsə, o zaman Albaniya saklarını
Qara dəniz sahilinin iskitləri ilə qarıĢdır-maq lazım deyildir.
Ġskitlərin və sakların eyniləĢdirilməsi antik müəlliflərin
məlumatlarının Ģərhlərindəki qarmaqarıĢıqlığın əsas səbəbi
olmuĢdur."
(55.84-85).
Alimin sözlərinin təsdiqi kimi qeyd edək ki, Mahmud
İsmayıl yazılarında iskit əvəzinə hər yerdə "işquz"
(137.7-19)
,
Firidun Ağasıoğlu isə "sak" etnonimini "saqa" və "saqat"
formasında yazmış
(7.96-126)
və onsuz da elmdə mövcud
olan qarmaqarışıqlığı daha da çözülməsi çətin hala gətirmişlər.
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
16
16
Doğrudur, sözügedən müəlliflər belə edərkən, müəyyən
məntiqə əsaslanmışlar. Məsələn, Mahmud İsmayıl "işquz"
formasından istifadə edərkən elmdə mövcud olan və "iskit"
termininin Aşşur mixi yazılarındakı "işquz" etnonimindən
törədiyi məntiqini əsas götürən fikrə
(132.242-243)
əsaslanmışdır. Bu metod ilk baxışdan doğru görünsə də,
əslində uğurlu deyil. Çünki Aşşur mənbələrindəki "işquz"
etnonimi konkret bir etnik qrupu ifadə edir və bu qrup
saklardan fərqləndirilir. "İşquz" terminindən törədiyi
söylənilən "iskit" terminini isə Herodot və digər antik
müəlliflər ümumiləşdirici mənada işlətmiş və bir çox qohum
etnik qrupları, o cümlədən sakları, ilk növbədə isə "skolot"
adlandırdıqları
Qara
dəniz
iskitlərini
bu
terminlə
adlandırmışlar. Alim kimmerlərdən isə Aşşur mənbələrinə
istinadən "qimmir" kimi söz açır:
"Herodot yazır ki, qimmirlər (kimmerlər) Asiyada
yaĢayan iĢquzlar (iskitlər) tərəfindən Ģərqə doğru
sıxıĢdırılmıĢlar, iĢquzları isə öz növbəsində massagetlər
sıxıĢdırdılar."
(137.8).
Firidun Ağasıoğlunun işlətdiy "saqat" termininə gəlincə,
qeyd edək, bu dilçi alim "sak" etnonimini "saqa" kimi yazıb-
oxumağın daha doğru olacağını düşünməkdə, "iskit" terminin
də "saqa" və "at"(ut) cəm şəkilçisinin birləşməsindən
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
17
17
17
17
17
17
17
yarandığını, "iskit" əvəzinə "saqat" (saqlar) termininin
işlədilməsinin məqsədəuyğun olduğunu hesab etməkdədir.
Alim elmdə qəbul edilmiş "kimmer" termininin əvəzinə də
daha doğru olan "qamər" yazmağı lazım bilmişdir:
"Miladdan öncə Vlll əsrdə Qara dənizlə Azaq (Azov)
dənizi yaxalarından qalxıb, Güney Qafqaza gələn və burada
dövlət quran, uzun müddət ətraf ölkələrin Ģahlarını rahatsız
edən, sonra yenidən Azaq yaxalarına qayıdaraq, orada yeni
dövlət quran saqa (sak) boyundan söhbət açmıĢdıq. Burada
isə saqa və qamər (kimmer) boylarının Azərbaycanla bağlı
maraqlı tarixi səhifələri üzərində dayanmaq nəzərdə tutulub."
(7.96).
Firidun Ağasıoğlunun işlətdiyi "qamər","saqa" və
"saqat" terminləri doğru, məntiqi və cəlbedici görünsə də,
artıq qəbul edilmiş formalarla birləşərək lazımsız
qarmaqarışıqlıq yaradır ki, buna da, fikrimizcə, ehtiyac
yoxdur.
Məlumat üçün bildirək ki, rus elmi ədəbiyyatında "iskit"
etnonumi "skif" formasında işlənməkdədir və bu forma uzun
illər, rus dilindən Azərbaycan elmi ədəbiyyatına keçərək,
Azərbaycan elmi ədəbiyyatında da işlək olmuşdur. Məsələn,
Q.Qeybullayevin içindən sitatlar təqdim etdiyimiz kitabında
bəzən "iskit", bəzənsə "skif" yazılmışdır
(55).
"İskit"
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Bəxtiyar Tuncay
Sakların dili və ədəbiyyatı
18
18
termininə gəlincə, bu, Türkiyədə qəbul olunmuş formadır və
son dövrlər Azərbaycan elmi ədəbiyyatında da geniş istifadə
edilməkdədir. Biz də doğru olmamasına rəğmən, eyni
formadan istifadə etməyi lazım bildik. Çünki bu forma artıq
Azərbaycan
ədəbiyyatında
"vətəndaşlıq
hüqu-qu"
qazanmışdır. Hərçənd ki, onu "skit" formasında işlədənlər də
vardır. Bu baxımdan Yusif Yusifovu misal çəkə bilərik
(1.102-105).
Qeyd edək ki, ingilis dilində sözügedən etnonim "scyth"
formasında yazılmaqda, "skiz" kimi oxunmaqdadır. Türkiyə
və Azərbaycan ədəbiyyatında işlək olan "iskit" termini
ingiliscədəki "scyth" yazılış formasının türkcə oxunuşu və
tələffüzü nəticəsində ortaya çıxmışdır. Ruslar isə həmin sözü,
yəni "scyth" yazılış formasını özlərinə məxsus şəkildə "skif"
kimi oxumuş və bu şəkildə də qəbul etmişlər. Yuxarıda qeyd
etdiyimiz kimi, eyni forma uzun müddət Azərbaycan elmi
ədəbiyyatında da geniş işlənmiş və bu gün ondan, demək olar
ki, bütünlüklə imtina edilmişdir.
Fikrimizcə, kəlmənin düzgün formasına ingiliscə
tələffüz forması olan "skiz" forması daha yaxındır və Herodot
həmin formanı Aşşur mənbələrindəki "işquz" etnonimindən ya
birbaşa, ya da sələfləri vasitəsilə əxz etmiş , fəqət
ümumiləşdirici və daha geniş mənada işlətmişdir. Bu
Dostları ilə paylaş: |