MahirəNərimanqızı

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
          Bəxtiyar Tuncay        
 Sakların dili və ədəbiyyatı
 
55 
55 
55 
55 
55 
55 
55 
Bu  fikirlərlə  razılaşmayan  və  haqlı  olaraq, 
Albaniyanın  aparıcı  etnosunun  albanlar  olduğunu  və 
albanlarla  udinlərin  eyni  dildə  danışmadıqlarını  bildirən 
(55.  
143)
,  alban  əlifbasının  da  udin  dili  əsasında  deyil,  qıpçaq-
qarqarların  dili  əsasında  yaradıldığını  çoxsaylı  mənbələrlə 
isbat  edən 
(55.77-82) 
Qiyasəddin  Qeybullayev  qeyd  edir  ki, 
Albaniyadakı 
utilərin 
mənşəyi 
hələlik 
tam 
müəyyənləşdirilməmişdir: 
"Ən baĢdan qeyd edək ki, ədəbiyyatda yanlıĢ olaraq, 
Strabonun  "Uti"si,  Ptolomeyin  cənubdakı,  Atropatena 
ərazisindəki "Otiena"sı, qədim erməni mənbələrinin Kür-Araz 
hövzəsində qeydə aldığı "Uti" və Ermənistanda, Sevan (Göyçə 
gölü) bölgəsindəki Uti vilayəti eyniləĢdirilmiĢdir və bu üzdən 
də qarmaqarıĢıqlıq yaranmıĢdır." 
(55.143).
   
Udinlərin  mənşəyi  ilə  bağlı  ən  düzgün  fikri 
L.M.Meliksetbekov  irəli  sürmüşdür.
 
O,  udinlərin  Albaniyaya 
qədim  Urartu  mənbələrində  Uduri-Etiuni  kimi  qeyd  edilən, 
Ağrı dağı yaxınlığında yerləşmiş Niq bölgəsindən gəldiklərini 
göstərmişdir 
(145).   
O,  haqlı  olaraq  göstərmişdir  ki,  bu 
etiunlar-udinlər ilk öncə Kür çayının sağ sahilinə, Ptolomeyin 
"Niqa"  adlandırdığı  Alazan-İberiya  vadisinə    gəlmiş,  oradan 
Kürün sol sahilinə keçmiş və özləri ilə birlikdə sonralar "Nic" 
(Qəbələ rayonu) şəkli alan "Niq" toponimini də gətirmişlər. 

---

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
              Bəxtiyar Tuncay           
 Sakların dili və ədəbiyyatı
 
56 
56 
Meliksetbekovun  bu  fikri  ilə  razılaşan  Qiyasəddin 
Qeybullayev  Ptolomeyin  Kür  sahilindəki  bir  vilayəti  "Toten 
vilayəti" adlandırdığını xatırladır, "Toten" toponiminin "Oten" 
(Udin)  toponiminin  bir  qədər  təhrifə  uğramış  forması 
olduğunu qeyd etir, utilərə gəlincə isə, Herodot və Starbona və 
çağdaş  alimərin  əsərlərinə  istinadən  yazır  ki,  onlar  Albaniya 
ərazisinə cənubdan gəlmişdilər 
(55. 145). 
Deməli,  utilər  qədim  mixi  yazıların  qeydə  aldqqları 
utu/itulardır  ki,  sonrakı  dövrlərdə  Musa  Kağankatlı  onların 
"Uti"  adlanan  vilayətdə  (Bərdə  və  ətrafı)  yerləşdiklərini 
yazmışdır 
(66.51-52).
  Etiun/udinlər  isə  qədim  Urartu 
ərazisindən  köçərək  Musa  Kağankatlının  "Udin"  adlandırdığı 
bölgədə  (Qəbələ-Oğuz  bölgəsi)  məskən  salmışlar  və  bugünə 
qədər  həmin  bölgədə  yaşayırlar.  Maraqlıdır  ki,  qafqazdilli 
udinlərin ilk vətənləri olmuş Urartu əhalisi də qafqazdilli idi. 
Elm  aləmində  "Vll  əsr  erməni  coğrafiyası"    kimi 
tanınan  əsərdə  Uti  vilayətinin  coğrafiyası  baxımından  çox 
önəmli bir məlumat bulunmaqdadır. Sözügedən əsərdə Arsax 
(Qarabağ)  və  Kür  çayı  arasındakı  7  alban  vilayəti  içərisində 
Uti vilayətinin də adı çəkilməkdə, Partav (Bərdə) şəhərinin bu 
vilayətdə  yerləşdiyi  qeyd  edilməkdə,  bu  vilayətlərdən  birinin 
Uti  ilə  həmsərhəd    Şakaşen  (Sakasena,  saklar  ölkəsi)  olduğu 
göstərilməkdədir 
(146.51).
  

---

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
          Bəxtiyar Tuncay        
 Sakların dili və ədəbiyyatı
 
57 
57 
57 
57 
57 
57 
57 
 Yuxarıda  söylənilənlərdən  çıxan  və  bizim  üçün 
böyük  önəm  daşıyan  nəticə  budur:  Udin  və  Uti  qədim 
Albaniyanın  fərqli  bölgələri,  udinlər  və  utilər  isə  fərqli 
etnosları  olmuşlar.  Utilər  Uti  vilayətinndə  saklarla 
(Sakasena  ilə)  qonşuluqda    yaşamışlar  və  Bərdə  şəhəri 
(Partav)  bu  vilayətdə  yerləşirdi.  Bu  vəziyyət  Vll  əsrdə 
qeydə  alınmışdır.  Həmin  dövrdə  albanlar  aparıcı  mövqedə 
idilər və bu üzdən də həm  saklar, həm  də utilər  Albaniyanın 
digər  soy  və  boyları  kimi  öz  xüsusi  adları  ilə  yanaşı, 
ümumiləşdirici  "alban"  adı  ilə  də  tanınırdılar.  Herodotun 
yazdıqlarından isə belə məlum olur ki, 1200 il öncə, yəni e.ə. 
V  əsrdə  də  utilər  eyni  bölgədə  yaşamışlar.  Tarixin  atası 
onların  Araz  çayı  yaxınlarında  yaşadıqlarını  yazmışdır 
(55.143). 
Adların oxşarlığı üzündən həm əski, həm də çağdaş 
müəlliflər  çox  vaxt  utilərlə  udinləri  qarışıq  salmışlar.  Gerçək 
isə  budur  ki,  qafqazdilli  udinlər  adlarını  bu  günə  qədər 
qoruyub  saxladıqları  kimi,  türkdilli  utilər  də  bu  yaxın 
zamanlara qədər öz adları ilə (udulu) Şahsevən tayfalarının bir 
qolu  kimi  yaşamaqda  davam  etmiş  və  öz  adlarını  Şamaxı  və 
Dəvəci  rayonlarında  mövcud  olan  və  əhalisi  Azərbaycan 
türkcəsində  danışan  Udulu  kəndlərinin  adında  həkk 
etdirmişlər.  Eyni  türk  xalqının  adına  "uduit"  (udu+"it"  cəm 

---

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
              Bəxtiyar Tuncay           
 Sakların dili və ədəbiyyatı
 
58 
58 
şəkilçisi,  yəni  udular)  Fəzlullah  Rəşidəddində  də  rast 
gəlinməkdədir 
(55.150).
 
Gördüyümüz kimi,  utilərlə udinlər, eləcə də kutilr ayrı-
ayrı  xalqlar  olmuşlar  və  bu  üzdən  də  kutilərin  udinlərl 
eyniləşdirilməsi heç bir mntiqə sığmır. 
Kutilərin  türklüyünə  zərrə  qədər  də  şübhə  etməyən  və 
şumer-türk paralellərini kutilərin İkiçayarası üzərindəki 1 əsrə 
yaxın hakimiyyəti dövrünün yadigarı sayan Firidun Ağasıoğlu 
haqlı olaraq yazır: 
"Eyni sözləri  türk-Ģumer paralelləri haqqında da demək 
olar.  Belə  ki,  bu  dillərdə  ayrı-ayrı  qrammatik  və  leksik 
paralellərin  ortaya  çıxmasını  m.ö.  lV-ll  minilliklərdə 
Ģumerlərlə  kontaktda  olmuĢ  subar,  kəngər,  quti  və  turuk 
boylarının  dili  ilə  izah  etmək  mümkündür..."Ģumer-türk 
əlaqəsini də "dil ittifaqı" hesab etmək olar. 
Türk  dillərinin  baĢqa  sistemli    dillərlə  müqayisəsi 
göstərir ki, türk etnosu ilk çağlarda Ģumer, dravid, hat dilləri, 
sonra  sami,  hind-avropa  və  qafqazdilli  xalqların  əhatəsində 
olmuĢdur.  Doğu  və  quzey-doğu  istiqamətlərəmiqrasiya  edən 
türk  boyları  da  çin,  monqol    və  ural  dilləri  ilə  kontaktda 
olmuĢlar.  Türkologiya  elminin  çıxılmaz  dalana  girməsi  məhz 
yanlıĢ bilgi üzərində qurulan qondarma "Altay nəzəriyyəsi" ilə 
bağlıdır.  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  Türk  etnosu  Ön  Asiyada 

---