MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 31 31 31 31 31 31 31 kuman, bars, börü, qarqar, azər, zəngi və sair türk boylarının ümumi adı kimi iĢlənmiĢdir. Miladdan öncə XXlll əsrin sonunda yadelli iĢğalçılara qarĢı öz ətrafında 70 boyu birləĢdirən quti bəyliyi az sonra güclü dövlət qura bilmiĢdir." (7.147). Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, kutilər İkiçayarasında (Messopatamiyada) baş verən hadisələrə müdaxilə edirdilər. Onlar Şumer ikiçayarası ilə müttəfiq münasibətləri saxlayır, lakin Akkad hökmdarlarının işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxırdılar. Epik əsərlərdən məlumdur ki, Akkad hökmdarı Naran-Suen Urmiya gölü hövzəsində yaşayan tayfalara qarşı təcavüzkar siyasət yürüdürdü. İşğala məruz qalan 70 hökmdar, o cümlədən Urmiya hövzəsi etnosları ittifaq yaradırlar. Müttəfiqlərə qarşı göndərilən Akkad ordusu məğlubiyyətə uğradılır. Naran-Suen eyni zamanda şumerlərin dini mərkəzi olan Nippur şəhərinə ordu göndərir və buradakı Enlil məbədini dağıtmaq istəyir. Lakin o buna nail ola bilmir. Kuti hərbi dəstələri bu şəhərin köməyinə gəlirlər. Kuti dəstələrinin başında Enridavazir (e.ə.2225-2205) durmuşdu. Onun şərəfinə Nippur şəhərinin mərkəzinə mixi yazılı abidə qoyulur və orada Enridavazir "qüdrətli, Kutium (kutilər ölkəsi) və dünyanın dörd səmtinin hökmdarı" adlandırılmışdı (1.69). www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 32 32 Naran-Suen e.ə.2201-ci ildə Enridavazirlə döyüşdə ölür və bundan sonra İkiçayarasının xeyli hissəsi kutilərin nəzarəti altına düşür. Ancaq Akkad və Şumer üzərində tam nəzarətə kutilər Elulemişin dövründə nail olurlar. Beləcə, F. Ağasıoğlunun fikrincə, kutilərin Şumer üzərində 91 il 40 gün (e.ə 2200-e.ə 2109) sürən hakimiyyəti başlayır. Bəzi alimlərə görə, bu hakimiyyət 124 və ya 132 il davam etmişdir. Quti hakimiyyətinin başlanğıc tarixi barədə də mütəxəssislər arasında yekdil fikir yoxdur. Məsələn, L.Helpen e.ə. 2622-ci ili, E.Meyer, Ş.Günaltay e.ə. 12550-2374 ci illər arasını göstərirlər. İ,Dyakonov bu hakimiyyətin son ili kimi e.ə. 2109-cu ili qəbul edir ki , F.Ağasıoğlu da bu fikrə şərik çıxır. Həmin dövrdə Kuti imperatorluğunun mərkəzi Arrapha (indiki Kərkük) şəhəri idi. Kutilərin idarəsi altında olan torpaqlarda əmin-amanlıq və firavanlıq hökm sürürdü. Təsadüfi deyil ki, kutilərin Laqaş canişini Qudea (e.ə. 2133- 2117) bu barədə belə yazmışdır: "ġəhərin məzarlığında qəbir qazılmadı, heç bir ölü gömülmədi, qala rahibi musiqi aləti daĢımadı, ondan bir nəğmə (yas havası) çıxmadı, ağıçı qadın ağı demədi." (7.148). Sözügedən dövrdə Kuti imperatorluğunun paytaxtı olmuş bugünkü Kərkük şəhərinin tarixi bilinməyən dövrlərdən oğuz-türkmənlərlə məskun olması faktı da kutilərin qədim www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 33 33 33 33 33 33 33 oğuzlar olduqları barədə söylənilən fikirlərə haqq qazandırmaqdadır. Hər halda, fakt budur ki, Kərkük oğuzlarının guya həmin əraziyə Səlcuqlar və ya Abbasilər dövründə gəldikləri, ondan öncə sözügedən ərazidə türklərin yaşamadığı barədə fikirlər özünü doğrultmur. Çünki cahiliyyə dövrü, yəni islamaqədərki ərəb ədəbiyyatında, o cümlədən Aşa və Nabiğa kimi şairlərin şeirlərində türklərdən bol-bol söhbət açılmaqda, tarixi mənbələrdə Həzrət Peyğəmbərimizin (c) səfərlərə çıxdığı zaman türk çadırında yaşadığı barədə məlumatlar bulunmaqdadır (84.22). Oğuzların Azərbaycanın avtoxton əhalisi olduğunu və çox-çox öncəki minil-liklərdən bu ərazidə yaşadıqlarının başqa bir dolayı sübutu da vardır. Söhbət yaranma tarixi minilliklərin dərinliklərinə qədər uzanan və təmiz oğuz türkcəsində olan bir sıra folklor nümunələrimizin məhz minillər öncə ölkəmizin ərazisində ərsayə gətirildiyinin arxeoloji qazıntıların nəticələri ilə öz təsdiqini tapmasından gedir. Böyük rus türkoloqu Lev Qumilyov özünün məşhur “Qədim türklər”kita-bında ən qədim zamanlardan etibarən türklər arasında “yada daşı”, yəni cadu daşı adlanan magik daşların köməyi ilə quraqlıq zamanı yağış yağdırmağın mümkünlü-yünə inamın mövcud olduğunu qeyd etmiş və www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 34 34 türklərin bu sənətlə məşğul olduqları barədə müxtəlif qaynaqlarda məlumatlar bulunduğunu yazmışdır: ―Yuebanlar haqqında olan rəvayətdə soyuq hava və yağıĢ çağırmağı bacaran cadugərlərdən söhbət açılır.Jujanlarla döyüĢ zamanı yueban cadugərləri qarlı fırtına çağırıb düĢmənlərin üzərinə göndərmiĢdilər.Bənzər rəvayəti Turlu Qriqori də nəql etmiĢdir.Avarların franklarla döyüĢü zamanı avar cadugərləri ĢimĢəkli tufan yaratmıĢ, ĢimĢək frank düĢərgəsini vurmuĢ və onlar bunun nəticəsində məğlub olmuĢdular.Eyni cadu gücü naymanlara da aid edilmiĢdir.RəĢidəddin yazır ki,Çingiz xana qarĢı döyüĢən və baĢında Camuxanın durduğu soy birləĢməsinin cadugərləri də tufan yaratmıĢ,fəqət hesablamada səhvə yol verdiklərindən tufan öz baĢlarına çaxmıĢdır.‖ (20.94-95). Türklərin yağış yağdırmaq gücünə sahib olan daşlardan istifadə etdikləri barədə bir çox müəlliflərin,o cümlədən Təbəri,Səəlibi,Balimi,Firdovsi,Mirxond, Sebos və başqalarıının əsərlərində,eləcə də 7-ci əsrin anonim Suriya və 10-cu əsr fars anonim mənbələrində çox sayda məlumat olduğunu söyləyən Lev Qumilyov daha sonra yazır ki,yalnız Firdovsi bu halı izah etməyə çalışmış və baş verənləri kütləvi Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|