MahirəNərimanqızı
Yüklə 2,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN VƏ KİMMER-İSKİT-SAK XAQANLIĞI
www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 11 11 11 11 11 11 11 " E.ə. Vll əsrin birinci rübündə Ģimalda yaĢayan kimmer, iskit və onların tərkibində sak tayfalarının Ön Asiyaya böyük bir axını baĢlanır. Bu tayfaların bir qismi qədim Azərbaycanda məskunlaĢır." (1.102). Mövzu ilə bağlı Qiyasəddin Qeybullayev yazır: "Ədəbiyyatda sakların mənĢəyi və Albaniyaya gəlmələri barədə müxtəlif fikirlər vardır. 1. Saklar e.ə. Vlll-Vll əsrlərdə Ön Asiyaya, o cümlədən Midiyaya gəlmiĢ iskitlərdir və yaxud onların bir hissəsidir. Kür və Araz çayları arsında yerləĢən Sa-kasena Ön Asiya iskit xaqanlığının özəyi olmuĢdur. Bu fikri Ġ.Dyakonov, E.Krupnov, K.Trever, Ġ.Əliyev, V.Minorski, A.Xazanov və digər alimlər dəstəkləmiĢlər... 2. Ön Asiya üzərində 28 illik hakimiyyətdən sonra iskitlərin böyük bir hissəsi Qafqaz dağlarının Ģimalına geri döndükdən (belə hesab edilir ki, iskitlər Ön Asiyadan Quzey Qafqaza e.ə. 584-cü ildə dönmüĢlər) sonra onların bir qismi cənubda , əsasən Sakasena ərazisində qaldılar və məskunlaĢdılar. Bu fikrin sahibi B. Qafurova görə, Albaniya sakları irandilli iskitlərdir, Sakasena iskit xaqanlığının tərkib hissəsi olmamıĢdır, saklarsa "qalan iskitlərdir". 3. Üçüncü fikir də mövcuddur. Həmin fikrə görə saklar Güney Qafqaza müstəqil surətdə, e.ə. Vl əsrdə Dərbənddən www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 12 12 keçərək gəlmiĢlər. Bu mülahizənin müəllifi V.Struvedir. O, Strabonun Sakasena barədə söylədikləri ilə bağlı yazmıĢdı ki, saklar Kür-Araz ovalığına iskitlərdən müstəqil surətdə Ənəmənilər dövrünün baĢlarında gəlmiĢlər. Əgər onunla razılaĢsaq və sakların iskitlərdən ayrı və baĢqa bir vaxtda gəldikləri ehtimalını qəbul etsək, o zaman Sakasenanı iskit xaqanlığının bir hissəsi kimi qəbul etmək məntiqi olmaz." (55.84-86). AZƏRBAYCAN VƏ KİMMER-İSKİT-SAK XAQANLIĞI Azərbaycan tarixşünaslığında son dövrdə qəbul edilmiş, möhkəmlənmiş və özünə çox sayda tərəfdar toplamış bir fikrə görə, "iskitlər ġimali Qara dəniz sahillərinə və Ön Qafqaza e.ə. Vlll əsrin ikinci yarısında gəlmiĢlər. Herodot və Diador iskitlərin Araz çayı sahillərindən gəldiklərini söyləyirlər. Herodota görə, iskitlər Asiyada yaĢayırmıĢlar və massagetlər onları bu yerlərdən qovmuĢlar. Ġskitlər Araz çayını keçərək ġərqi Avropaya, Qara dənizin Ģimalına gəlmiĢ, kimmerlərlə döyüĢdə qələbə çalmıĢ və onların bir qismini əsarət altına almıĢdılar. Kimmerlərin digər böyük bir qismi isə Ön Asiyaya qaçmıĢdı. Herodotun məlumatına görə, iskitlər kimmerlərin arxasınca düĢmüĢ, lakin yolu azaraq Dərbənd keçidi vasitəsi ilə Ön Asiyaya çatmıĢ, Ön Qafqaza və Ģimali Ġrana www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 13 13 13 13 13 13 13 yayılmıĢlar. Beləliklə, iskitlər Araz çayı sahilindən Ģimala doğru hərəkət etmiĢ oraya gəlmə hesab edilirlər. Burada məskunlaĢdıqdan sonra onların bir qismi kimmelərin ardınca Ön Asiyaya hərəkət etmiĢlər. Saklar iskit tayfası hesab olunurlar. Strabon yazırdı ki, iskitləri həmçinin sak adlandırırlar. Onlar da geniĢ ərazidə təmsil olunmuĢdular. Ġlk dəfə "sak" adı e.ə. Vll əsrin ortalarına aid Assur (Aşşur) mixi yazılarında, sonra isə Vl əsrin sonunda Bisitun kitabəsində çəkilmiĢdir. Sakların bir qismi Azərbaycan ərazisində məskunlaĢmıĢdı." (1.103). Qeyd edək ki, yuxarıdakı sözlərin sahibi Yusif Yusifovdur. Onun sözlərinə görə, iskitlər Qərbi Azəbaycanda, Urmiya gölünün qərbində və şimalında məskən salmışdılar. Alim mixi qaynaqda qeyd edilən "Ġskitlər Manna ölkəsinin vilayətində yaĢayırlar" sözlərinə istinadən iskitlərin Urmiya gölünə qədər geniş ərazidə məskunlaşdıqları fikrini əsaslandırır və bildirir ki, kimmerlər də Mannanın hüdudlarına gəlmişdilər. Bu fikrini isə o, e.ə. 715-ci ilə aid Aşşur mənbəsində qeyd edilən "Kimmerlər Manna ölkəsini tərk edib, Urartuya gəldilər" sözlərinə istina-dən vurğulayır: "Kimmer, iskit və sakların Azərbaycanda məskunlaĢması yer adlarında öz əksini tapmıĢdır. Mixi qaynaqlarda antik mənbələrin" kimmer" adı "qimiraya" (qimirə mənsub) www.elmler.net - Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Bəxtiyar Tuncay Sakların dili və ədəbiyyatı 14 14 Ģəklində əks olunmuĢdur. Azərbaycanın müasir toponomiyasında Qımır və Qımırlı (Zaqatala" rayonu) yer adları qalmıĢdır. Saklar əsasən Azərbay-canın Urmiya gölünün Ģimalına qədər uzanan ərazisində və Urmiya gölü hövzəsində məskunlaĢmıĢdılar. Burada "ĢiĢ papaq" saklar yaĢayırdılar. Həmin yerdən Ģimalda Araz çayının Kürə qovuĢduğu çay arasında da saklar təmsil olunmuĢdular. Erkən orta əsr qaynaqları buranı Balasaqan (türk. bala "çöl,düzən"; mənası "Sak düzü") adlandırır. Beləliklə, e.ə. Vlll əsrin sonu-Vll əsrin əvvəllərində Qafqaz dağarını keçib Ön Asiyada yayılmıĢ kimmer və sak tayfaları qədim Azərbaycan ərazisində də məskunlaĢmıĢdılar." (1.103-104). Qeyd edək ki, elmi ədəbiyyatda kimmer-iskit-sak mövzusu ətrafında böyük bir qarmaqarışlıq yaranmışdır və ədalət xatirinə bildirməliyik ki, bu qarmaqarışıqlıq müəyyən dərəcədə ilkin mənbələr arasındakı ziddiyyətlərdən qaynaqlanmaqdadır. Alimlər iskit-sakların Azərbaycana e.ə. Vlll-Vll əsrlərdə kənardan gəlmə olduqları barədə yekdil fikir sərgiləsələr də, bu məsələ şübhəlidir və qədim mənbələrin söylədikləri və arxeolji qazıntıların nəticələri ilə üst-üstə düşmür. Sözügedən xalqların etnuk mənsubiyyəti və dili barədə söylənilənlər isə bir-birinə daban-dabana ziddir. Bir sözlə, mövzu ətrafında əməlli-başlı xaos hökm sürməkdədir. Yüklə 2,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|