Mahmud ġsmayil, maya bağirova ġƏKĠ xanliğI
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
| TARĠXĠ KEÇMĠġƏ NƏZƏR
ġəki Azərbaycanın ən qədim Ģəhərlərindən biridir. Orta əsrlərə dair mənbələrdə onun adı ġəkə, ġaki, ġaka, ġakki, ġakke, ġekən, ġakkan, ġəkkin kimi müxtəlif Ģəkillərdə iĢlənmiĢdir. ġəki Ģəhəri uzun müddət Nuxa da adlanmıĢdır. Doğrudur, XVIII əsr də daxil olmaqla Ģəhərin adı ədəbi mənbələrdə və rəsmi sənədlərdə ġəki idi. Rusiya tərəfindən iĢğaldan sonra da xanlığın ərazisi inzibati vahid olmaq etibarilə rəsmən ġəki əyaləti adlanırdı. Yalnız 1840-cı il islahatı ilə bütün əyalətə Nuxa qəzası, qəzanın mərkəzinə isə Nuxa adı verilmiĢdi. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, «Nuxa» anlayıĢının mənĢəyi yalnız XIX əsr ilə bağlıdır. Qədim müəlliflərdən Ptolemey Albaniyanın Ģəhərləri içərisində Niqa adlı yaĢayıĢ məntəqəsini də qeyd edir. Həmin mülahizəyə diqqət yetirən görkəmli Azərbaycan tarixçisi A. Bakıxanovun fikrincə: «Nuxa Ģəhəri, adının münasibəti və yerinin vəziyyətinə görə, həmin Naxiya və ya Nağiya Ģəhəridir ki, qədim tarixlərdə ġirvan Ģəhərlərindən sayılırdı». Sonralar rus ĢərqĢünası A. Krımski çox ehtiyatla da olsa, Niqanın Nuxa olması mülahizəsinə Ģərik çıxır. Lakin XIX əsrin baĢlanğıcında həmin mülahizənin əleyhdarları da vardı. Məsələn, akademik B. Dorn belə hesab edirdi ki, Niqa Ġberiya ilə Alazan arasındakı sahədə yerləĢirdi və onu Nuxa ilə eyniləĢdirmək olmaz. Bu fikirlə rus tarixçisi K. V. Trever də razılaĢır. Hər halda «Nuxa» sözünün antik dövrdən bəlli olan Niqa məskəni ilə bağlılığı hələ mübahisəli bir məsələdir. Ġndi isə ġəki adının mənĢəyinə qayıdaq. Bu adın meydana çıxması və eyni adla yaĢayıĢ məntəqəsinin (ola bilsin Ģəhərin) salınması haqda tarix ədəbiyyatında əsasən bir fikir var. Bu fikir antik dövrün böyük tarixçiləri Herodot və Strabondan baĢlayaraq, sonrakı dövrlərin bir sıra qaynaqlarında dayanır. Herodota görə, ġimali Qafqazda yaĢayan skiflər—saklar e. ə. VII əsrdə cənuba yeganə asan yol (sonralar Dərbənd keçidi) ilə Zaqafqaziyaya, oradan da kiçik Asiyaya hücum etmiĢdilər. Həmin ərazidə «Skif çarlığı» yaranmıĢdı. Bu hadisədən bəhs edən Strabon isə skifləri saklar adlandırır və yazır ki, «Saklar Zaqafqaziyada ən yaxĢı torpaqları tutdular və bu yerləri öz adlarına uyğun Sakasena adlandırdılar». Tədqiqatçıların fikrincə skif çarlığının əsas ərazisi Azərbaycan, xüsusilə ġimali Azərbaycan olmuĢdur. K.V.Trever birinci minilliyin sonunda alban ittifaqını yaratmıĢ qəbilələrdən danıĢarkən sak qəbilələrinin nəsillərinin və Sakasenanın da adını çəkir və qeyd edir ki, saklar ġəki ərazisində məskun idilər. O, eyni zamanda həmin rayonun coğrafi koordinatlarını da verir. Bu koordinatlar indiki ġəki rayonunun yerləĢdiyi əraziyə uyğun gəlir. Tarix ədəbiyyatından məlumdur ki, ərəb yazıçısı Bəlazuri IX əsrdə həmin ərazini ġakaĢen, Ģəhəri isə ġake adlandırmıĢdır.
4
Yuxarıda deyilənlərdən yalnız bir nəticə çıxır: müasir ġəki Ģəhərinin əsası e. ə. VII əsrdə, yəni təxminən 2700 il bundan əvvəl saklar tərəfindən qoyulmuĢdur. Vaxtilə Sakasena və ya ġakaĢen adlanan bu yerin adı müasir Ģəklə düĢənə qədər uzun təkamül yolu keçmiĢdir. ġəki Ģəhərinin qədim tarixinə aid məlumat geniĢ deyildir. ġəkini Azərbaycanın qədim Ģəhərlərindən biri hesab edən A. Krımski belə bir fərziyyə irəli sürür ki, Strabonun qeyd etdiyi Ġberiya yaxınlığındakı qədim alban məbədi e. ə. I əsrdə məhz burada yerləĢirdi. Beləliklə ġəki Alban çarlığının ən iri Ģəhərlərindən biri olmuĢdur. Digər tədqiqatçı K. V. Trever isə ġəkinin Ġberiyadan guya çox uzaq olduğunu əsas tutaraq məbədin ġəki rayonunda olması fikri ilə razılaĢmır. ġəkinin qədim Ģəhər olması baĢqa mənbələrdə də öz əksini tapır. Belə ki, e. ə. II əsrdə erməni çarı I ArtaĢes (139—160-cı illər) bir sıra qonĢu torpaqlar, o cümlədən sağ sahil (Kürün) Albaniyası torpaqlarının bir hissəsini tutmuĢdu. Zəbt olunan, sonralar isə yenidən Alban çarlığı tərəfindən geri alınmıĢ yerlər içərisində ġəkinin adı da çəkilir. ġəkinin III—VI əsrlər tarixi haqqında A. Krımski məlumat verir. O, bizanslı Favst və Musa Kalankatlının əsərlərinə əsasən qeyd edir ki, IV əsrdə alban ArĢakilərinin-AranĢahların hakimiyyəti dövründə ölkədə xristianlıq yayıldıqdan sonra ġəkidə Alban patriarxlığının xüsusi yepiskop kafedrası təsis olunmuĢdu. Kalankatlının məlumatına görə VI əsrin ortalarından erməni katalikosu bir çox dini idarələrə yazılı surətdə müraciət etmiĢdi. Bu müraciət alban katalikosuna və həmçinin ġəki yepiskopuna da göndərilmiĢdi. Alban patriarxat katalikosunun nəzdindəki beĢ yepiskopluqdan birinin ġəkidə olması bu Ģəhərin Alban çarlığının mühüm Ģəhərlərindən sayıldığını sübut edir. XI əsrdə yaĢamıĢ gürcü müəllifi CuanĢer CuanĢerian özünün «Vaxtanq Qorqasalın tarixi» əsərində V əsrdə baĢ vermiĢ hadisələri Ģərh edərkən, baĢqa Ģəhərlərlə bərabər ġəkinin də (ġaka) adını çəkir. III—V əsrlər Albaniyası bir neçə vilayətə bölünürdü. Albaniyanın Ģimali- qərbində dağlıq vilayət olan ġəki yerləĢirdi. Vilayətin mərkəzi ġəki Ģəhəri idi. Bir çox baĢqa Ģəhərlər kimi ġəki də qala divarları ilə əhatə olunmuĢdu. V əsrdə Albaniya Sasani hökmdarlarının hakimiyyəti altına keçdikdən sonra, Sasani hökmdarı I Qubad (488—531) xəzərlərə qarĢı mübarizə məqsədilə bir çox alban Ģəhərlərini də möhkəmləndirirdi. Onun oğlu Xosrov ƏnuĢirəvan (531—579) isə xəzərlərin keçə biləcəyi dağ keçidini möhkəmləndirmək məqsədilə ġəki darvazalarını tikdirdi. Ərəb istilaları ərəfəsində ġəki Azərbaycanın mühüm siyasi və iqtisadi əhəmiyyətli Ģəhərlərindən biri idi. Mənbələrdə dövrün mühüm yaĢayıĢ məntəqələri Dərbənd, ġabran, ġarvan (ġirvan), ġamaxı, Qəbələ, ġəmkir, Gəncə, Bərdə, Beyləqan, Naxçıvan, Təbriz, Cənzə və s. Ģəhərlərlə bərabər ġəkinin də adı çəkilir.
5
Hələ e. ə. və eramızın birinci əsrində ġəki rayonu arxeoloqların Yaloylu təpə mədəniyyəti adlandırdıqları maddi mədəniyyətin yayıldığı ərazidə yerləĢmiĢdi. K. V. Treverin verdiyi məlumata görə ġəki toxuculuq sənətinin mərkəzlərindən biri olmuĢdur. ġəkinin ticarət və sənətkarlıq mərkəzi kimi inkiĢafına səbəb burada V—VI əsrlərdə ipəkçiliyin inkiĢaf etməsi və Ģəhərin Sasani hökmdarlarının Azərbaycandakı iqamətgahı Bərdəyə yaxınlığı idi. VII əsrin ortalarında Azərbaycan ərəb xilafətinin hücumuna məruz qaldı. Ərəblər Ön Asiya ölkələrini zəbt edərək Azərbaycana soxuldular. Ərəb qoĢunları Ermənistan ərazisini, Beyləqanı, ġamxoru, Qəbələni tutandan sonra «ġəkkan hökmdarı... ilə xərac vermək Ģərti ilə sülh bağladı». Buradan məlum olur ki, VII əsrdə ġəki müstəqil knyazlıq və ərəb xilafətinin hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur olmuĢdur. Ərəb hakimiyyəti dövründə də ġəki öz muxtariyyətini qoruyub saxlaya bilmiĢdi. ġəki əyaləti ərəblərin təĢkil etdikləri əmirliklərdən biri olan III əmirliyin tərkibinə daxil idi. Ġqamətgahı Bərdədə yerləĢən bu əmirliyin tərkibinə ġimali Azərbaycan, Kiçik Asiyanın Ģərq hissəsi və Mesopotamiyanın Ģimalı daxil idi. Hər əmirlik bir neçə mahala bölünürdü. ġəki Ģəhəri mahal mərkəzi idi. Ərəb xilafətinin zəiflədiyi bir dövrdə, IX əsrin sonlarında Qriqor Xammam Alban çarlığının bərpasına çalıĢırdı. AranĢahlıq adlanan həmin əraziyə ġəki də daxil idi. Lakin bu dövlətin ömrü uzun olmadı, ġəkidə müstəqil knyazlıq yaradıldı. Knyazlığın baĢında alban knyaz nəslinin nümayəndələri dururdu. Ərəb tarixçisi Məsudi bu barədə yazır: «Sanariya çarlığının yaxınlığında Ģekinlər yerləĢir. Xaçpərəst olan bu qəbilə içərisində çoxlu müsəlman yaĢayır. Onlar ticarət və sənətkarlıqla məĢğul olurlar». Göründüyü kimi, X əsrin ortalarında ġəkidə hələ də alban xaçpərəst çarlarının varisləri hökmranlıq edirdilər. Yerli əhalinin bir qismi isə artıq müsəlmanlığı qəbul etmiĢdi. X—XI əsr ərəb müəllifləri ġəki haqqında maraqlı məlumat verirlər. Məsudi yazır ki, ġəki Tiflisdən Dərbəndə keçən dağ yolu üzərindədir. «Hüdud—əl— Aləm» əsərinin müəllifinə görə ġəki böyük Ģəhər olub çox zəngin idi. X əsrdə ġəki Azərbaycanın Ģimalında yenicə yaranmıĢ ġirvanĢahlar dövlətindən asılı vəziyyətə düĢmüĢdü. 960-cı illərin əvvəllərində ġəki hakimi qonĢu Sanariyanı da öz hakimiyyəti altında birləĢdirərək, Alban-AranĢah dövlətini bərpa etməyə cəhd göstərdi, ġirvanĢahlara tabe olmaqdan imtina etdi. ġirvanda Kəsranilər sülaləsi hakimiyyətə gəldikdən sonra, A. Krımskinin gümanına görə, ġəki ġirvanĢahlara tabe edilsə də, öz nominal müstəqilliyini saxlaya bilmiĢdi. XIV əsrin I yarısında Hülakülər dövləti iflasa uğradıqdan sonra ġirvanĢahlar dövləti ilə yanaĢı ġəki də müstəqillik qazandı və Orlat nəsli hakimiyyətə gəldi. Lakin XIV əsrin sonlarında ġəki Teymurləngin hücumuna məruz qaldı. ġərafəddin Yəzdinin verdiyi məlumata görə, 1386-cı ildə Teymurləngin qoĢunları ġəkini qarət etdikdən sonra Qəbələdə düĢərgə salaraq, burada uzun müddət qaldılar. ġəki ilə 6
ittifaqda olan Gürcüstana göndərilən cəza dəstələri də ġəkiyə çox ziyan vurdular. Lakin müttəfiqlər Teymurləngə tabe olmaq fikrində deyildilər. Onlar hətta 1397-ci ildən Teymur qoĢunlarının mühasirəsində olan Əlincəqalanın müdafiəçilərinin köməyinə gəldilər. Qala divarları yanında 1398-ci ilin qıĢında baĢ vermiĢ döyüĢdə ġəki hakimi Seyid Əli Orlat öldürüldü, onu oğlu Seyid Əhməd əvəz etdi. Rəvayətə görə ġirvanda hökmranlıq edən ġirvanĢah I Ġbrahim ġəkidə kiçik torpaq sahibi olmuĢ və burada yaĢamıĢdır. 1382-ci ildə ġirvanda Kəsranilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuĢ üsyanla əlaqədar görkəmli Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu Ağa Bakıxanov yazmıĢdı: «ġirvanda hökmran olan bir əmir çox zülm edirdi, Ģirvanlılar birləĢib onu öldürdülər. Bu zaman ġeyx Ġbrahim Dərbəndi ibn Sultan Məhəmməd ibn Keyqubad ġirvanĢah, ġirvan Ģəhərlərindən sayılan ġəkidə yoxsul bir halda əkinçiliklə məĢğul olurdu. ġirvanlılar gəlib onu tarlada bir ağacın altında yatmıĢ gördülər. Əyninə Ģahanə paltar və baĢına əmmamə qoyaraq, gətirib padĢahlıq taxtına oturtdular». ġəki hakimi I Ġbrahimlə birlikdə Qarabağda düĢərgə salmıĢ Teymurləngin yanına gedərək onun hakimiyyətini qəbul etdi. ġirvan və ġəki qoĢunları 1402-ci ildə Teymurlənglə birlikdə Türkiyə sultanı I Bəyazidlə müharibədə iĢtirak etdilər. Bu müharibədə I Bəyazid məğlub oldu. Teymurləngin ölümündən sonra ġəki yenə də müstəqillik qazandı. O, ġirvanĢahlar və Gürcü dövləti ilə dostluq münasibətləri saxlayırdı. Teymurləngin sələflərindən olan Ömərin ġirvan, ġəki və s. yerləri tabe etmək cəhdi baĢ tutmadı. BirləĢmiĢ qüvvələr Kür sahilində Ömərin qoĢunlarını məğlub etdilər. I Ġbrahim teymurilər üzərində qələbədən sonra da ġəki və Gürcüstan hökmdarları ilə ittifaqı möhkəmləndirir və ona baĢçılıq edirdi. Bu ittifaq Azərbaycanın cənubunda yaranmıĢ Qaraqoyunlu dövlətinin baĢçısı Qara Yusifin ġirvanı ələ keçirmək cəhdlərinə qarĢı yönəlmiĢdi. Lakin 1412-ci ildə müttəfiq qoĢunlar məğlub oldular. Qara Yusifin qoĢunları ġirvanı qarət etdi. ġirvanĢah I Ġbrahim, gürcü çarı Konstantin və ġəki hakimi Seyid Əhməd əsir alındılar. I Ġbrahim və Seyid Əhməd Qara Yusifin vassallığını qəbul etdikdən və külli miqdarda sərvət verdikdən sonra əsirlikdən azad edildilər. Lakin Qaraqoyunlu dövlətində baĢ verən daxili çəkiĢmələrdən istifadə edən ġirvan və ġəki öz istiqlaliyyətlərini bərpa etdilər. 1441-ci ildən 1551-ci ilə qədər, 110 il müddətində ġəkini Qara KeĢiĢoğlu nəsli idarə edirdi. Rəvayətə görə alban—xaçpərəst olan Qara KeĢiĢoğlu varlı kənd keĢiĢi idi. Sülalənin əsasını onun oğlu Candar KeĢiĢoğlu qoymuĢdu. O, müsəlmanlığı qəbul edərək özünü Əlican adlandırdı. Onun ölümündən sonra 1457- ci ildən baĢlayaraq ġəki vilayətini oğlu Kutul idarə etmiĢdi. Kutulu isə oğlu Həsən Sultan əvəz etmiĢdi. ġirvanĢah Fərrux Yasarın (1462—1502) hakimiyyəti dövründə ġəki hakimi ġah Hüseyn Təbrizə gələrək Ağqoyunlu dövlətinin padĢahı Rüstəmdən kömək istədi, ondan təminat aldıqdan sonra Fərrux Yasarın oğlu ġeyxĢahı da öz tərəfinə çəkərək Qəbələ mahalını ələ keçirdi. Fərrux Yasar öz vassalı Qəbələ hakimi 7
Əbülfət bəyin köməyinə gəldi. Ağqoyunlu dövləti ġəki hakiminə vəd etdiyi 15 minlik qoĢunu göndərdisə də, Fərrux Yasar qoĢun baĢçısı Ġbrahimi sülhə sövq edərək, ġəki hakimi ġah Hüseyni və öz oğlu ġeyxĢahı məğlub etdi. ġeyxĢah atası ilə barıĢdı. Öz müttəfiqlərini itirən ġah Hüseyn yenidən Təbrizə, Rüstəm padĢahın yanına və «onun ayaqlarına düĢərək» kömək istədi. Lakin Rüstəm padĢah onu Urmi gölündə boğdurdu. XV əsrdə ġəki hakimləri ilə Kaxetiya çarlığı arasında dostluq münasibətləri olmuĢdur, lakin bəzən onların arasında toqquĢmalar da baĢ verirdi. ġəkinin XV əsr iqtisadi və ictimai həyatına dair material çox azdır. ġəki əyalətində kənd təsərrüfatı, xüsusilə ipəkçilik inkiĢaf etmiĢdi. Əhalinin etnik tərkibi artıq sabitləĢmiĢdi. Qədim yerli əhalinin - albanların böyük əksəriyyəti Azərbaycan xalqının tərkib komponenti olmuĢdu. XV əsrin sonu — XVI əsrin əvvəlində Cənubi Azərbaycanda Aqqoyunlular dövləti zəiflədi. Bu dövrdə Səfəvilər nəslindən olan Ərdəbil hakimləri xeyli gücləndilər. Onlar, xüsusən də bu nəslin gənc nümayəndəsi Ġsmayıl Azərbaycanı birləĢdirərək vahid dövlət yaratmağı öz qarĢılarına məqsəd qoydular. Gənc Ġsmayıl ilk növbədə ġirvanı ələ keçirməyi qərara aldı. 1500-cü ildə ġirvana yürüĢ edən Ġsmayıl Səfəvi Kür çayı sahilində ġəki hakimi ilə qarĢılaĢmalı oldu. Bu döyüĢdə ġəki hökmdarı məğlub edilərək geri çəkildi. Səfəvilər dövləti yarandıqdan və I Ġsmayıl özünü Ģah elan etdikdən sonra ġəki hakimi Səfəvilərin ali hakimiyyətini qəbul etdi. 1519-cu ildə ġah Ġsmayılın Təbrizdəki iqamətgahına toplaĢmıĢ digər vassal dövlət baĢçıları içərisində ġəki hakimi də vardı. 1521-ci ildə Kaxetiya çarı Levon (mənbələrdə Ləvənd xan adlandırılır) ġəki üzərinə hücum etdi. ġəki hakimi, bu zaman Naxçıvanda olan ġah Ġsmayıla müraciət edərək kömək istədi. Səfəvilərin vassallarından olan Kaxetiya çarı Levon Ģah Ġsmayılın yanına gələrək günahından keçməsini xahiĢ etdi (onunla birlikdə digər gürcü hökmdarları da ġah Ġsmayılın düĢərgəsinə gəldilər). Beləliklə, ġəki Təbriz hökumətinin vassalı olmaq etibarı ilə öz daxili müstəqilliyini saxlaya bildi. 1524-cü ildə ġah Ġsmayıl ġirvana, oradan isə ġəkiyə gəldi. ġəki hökmdarı Həsən bəy onu böyük təntənə ilə qarĢıladı. ġah Ġsmayıl ġəki ilə Gürcüstan arasındakı yerdə, çox güman ki, indiki Zaqatala tərəfdə ova çıxdı. Bu ovda ġəki əyanları da iĢtirak edirdilər. ġah Ġsmayıl ġəkidən geri qayıdan kimi Levon yenə ġəkiyə basqın etdi. DöyüĢdə ġəkililər məğlub oldular və Həsən bəy öldürüldü. Bu hadisə ġah Ġsmayılın vəfatı ilə bir vaxta düĢdü. ġəki xanlarının nəslindən olan Kərim Ağa Fateh bu hadisələri belə təsvir edir: «Həsən Sultan Səfəviyyə Ģahı ġah Ġsmayıla qulluq edirdi. Gürcüstan valisinin gücü və qüdrəti çox idi. Amma Ģaha qulluq eləmək səbəbi ilə Həsən Sultana gücü çatmadı. ġah Ġsmayıl ölən ildə Gürcüstan valisi Levon xan qoĢun götürüb gəldi və Həsən Sultan da qoĢun ilə onun qabağına gedib dava elədilər. Davada Həsən Sultan öldürüldü. Sonra ġəki
8
vilayətinin böyükləri Həsən Sultanın oğlu DərviĢ Məhəmməd xanı özlərinə hakim elədilər». Həmin dövrdə Səfəvilərin mərkəzi hökuməti ilə ġəki arasında münasibətlər pisləĢdi. 1538-ci ildə Səfəvi Ģahı Təhmasib ġirvanı Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qatmaq üçün ġirvana yürüĢ etdi. ġəki hakimi Buğurt qalasında mühasirədə olan ġirvanĢah ġahruxun köməyinə gəldi. «O, qızılbaĢ ordusuna yaxınlaĢdı. Nağara vurulub Ģeypur çalındı, qorqu və sairədən ibarət bir dəstə döyüĢə gəldi. DərviĢ Məhəmməd xan, qoĢunundan bir çoxunu ölümə verdi və heç bir iĢ görə bilməyib geri qayıtdı». ġirvan Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qatıldı. ġirvanĢahların hakimiyyətinə son qoyulduqdan sonra ġəki hakimi Ġran Ģahı Təhmasiblə yaxınlaĢmağa və beləliklə, öz hakimiyyətini saxlamağa çalıĢırdı. DərviĢ Məhəmməd xan 1539-cu ildə Səfəvilərlə qohum oldu. O, ġirvanĢah II Xəlilullahın dul qadını, ġah Təhmasibin bacısı Pərixan xanımla evləndi. Lakin Pərixan xanımın vəfatından sonra (1547) ġəki ilə Səfəvilərin münasibətləri yenə pisləĢdi. DərviĢ Məhəmməd xan öz qardaĢının, yəni mərkəzi Səfəvi hökumətinə qarĢı çıxıĢ etmiĢ Əlqas Mirzənin tərəfinə keçdi, ona kömək etmək üçün qardaĢı ġahnəzərin baĢçılığı altında qoĢun göndərdi. Əlqas Mirzənin qiyamı yatırıldıqdan sonra 1548-ci ildə ġah Təhmasib xanı cəzalandırmaq üçün ġəkiyə cəza qoĢunu göndərdi. Xan KiĢ qalasında gizləndi. Səfəvi qoĢunları ətraf yerləri xaraba qoyaraq böyük qənimətlə geri qayıtdılar. 1551-ci ildə ġah Təhmasib ġəkinin müstəqilliyinə son qoymağı qərara aldı və böyük qoĢunla ġəki tərəfə hərəkət etdi. ƏrəĢ yaxınlığında Səfəvilərin vassalı Kaxetiya çarı Levon da öz dəstəsi ilə Səfəvi qoĢunlarına qoĢuldu. DərviĢ Məhəmməd xan nəinki Ģahı qarĢılamağa çıxdı, hətta Ģahın dəvətini rədd edərək onun yanına getmədi. ġəkililər KiĢ və Gələsən-görəsən qalasında möhkəmləndilər. ġəkililərin bir qismi isə dağ ətəklərini özlərinə sığınacaq etdilər. DərviĢ Məhəmməd xan ġəki əyanları ilə birlikdə Gələsən-görəsən qalasında idi. ġah qoĢunları üç tərəfdən ġəki üzərinə hücuma keçdilər. ġəkililər sayca çox olan Səfəvi qoĢunlarına ciddi müqavimət göstərdilər. 20 günlük mühasirədən sonra qalabəyi Mahmud bəy müqavimətin mənasız olduğunu görərək təslim oldu və qalanın açarını Ģaha verdi. KiĢ qalasının məğlub olması xəbərini almıĢ sığınaqlardakı müdafiəçilər də dəstə-dəstə təslim oldular. Vəziyyətin çıxılmazlığını görən DərviĢ Məhəmməd xan 400 nəfər atlı ilə Gələsən-görəsən qalasından çıxıb qaçmaq istədi. Lakin Səfəvi qoĢunları onun dəstəsini haqlayıb darmadağın etdilər. DərviĢ Məhəmməd xan döyüĢdə öldürüldü. A. Bakıxanov yazır: «ġah Təhmasib özü hicri 958-ci (1551) ildə ġəki ölkəsini almaq qəsdilə hərəkət etdi. Kaxet valisi Gürcü Levon xan itaət izhar edib, əmrə tabe olmaq qəsdilə ƏrəĢ qəsəbəsində hüzura gəldi və Ģahın nəvaziĢlərinə tabe oldu. ġah tərəfindən DərviĢ Məhəmməd xanın adına lütf və mərhəmət müjdəsi verən bir fərman sadir oldu. Lakin o, yerinin möhkəmliyinə arxalanaraq inad göstərməyə baĢladı. ġəki böyüklərindən bəzisi KiĢ qalasına, 9
DərviĢ Məhəmməd xan özü isə çox möhkəm və uca olan Gələsən-görəsən qalasına çəkildi. Bir dəstə də Əlburuz dağının ətəyində möhkəm bir yeri özlərinə sığınaq edib vuruĢa hazır oldular. QoruqçibaĢı Sevindik bəy, Bədir xan və ġahqulu Sultan Ustacallı bir dəstə qoĢunla KiĢ qalasını almağa, Kaxet valisi Levon xan və ġirvan hakimi Abdulla xan Gələsən-görəsən qalası üzərinə, möhürdar ġahqulu xəlifə də baĢqa bir dəstə ilə dağ ətəyindəki sığınağı almağa təyin edildilər.» A. Bakıxanov hadisələrin Ģərhinə davam edərək göstərirdi ki, əmirlər mühasirə və qalanı almaq iĢlərilə məĢğul olub, topların zərbilə hasar və qalanın bürclərini dağıtdılar. Bu halı görən KiĢ qalabəyisi, qılınc və kəfən ilə Ģahın dərgahına gəldi, qalanın açarlarını təqdim edərək təltif olundu. Hökm və fərmana görə, qalanı dağıdıb hasar və bürclərini yerlə-yeksan etdilər. Bundan sonra, Ģahın ordusu dağ ətəyindəki sığınaq tərəfə hərəkət etdi. Buranın sakinləri də Ģahın əzəmətindən qorxuya düĢüb əfv və aman istədilər. DərviĢ Məhəmməd xan öz əməlindən peĢman olub, bir gecə Gələsən-görəsən qalasından çıxıb qaçdı. ĠĢin tərsliyindən onun yolu Levon və Abdulla xanın ordusunun yanından düĢdü. Bu qoĢundan bir dəstə DərviĢ Məhəmməd xanı təqib edərək ona yetiĢdi. O, yanında olan 400 nəfərlə müdafiəyə baĢladı. Adamların hamısı öldürüldü. DərviĢ Məhəmməd xan özü Çərəndab Sultan ġamlının mülazimi Kosa Pirqulu ilə əlbəyaxa oldu. Kosa qalib gələrək «onun rəyasət havası ilə dolu olan baĢını öz padĢahının atının ayağı altına, torpaq üzərinə atdı». ġəki ölkəsi tamamilə Ģahın qüvvət və qüdrət sahibi olan baĢçılarının hakimiyyəti altına keçdi. Beləliklə, 1551-ci ildə ġəkinin müstəqilliyinə son qoyuldu. O Səfəvilər dövlətinin əyalətinə çevrildi. Bu əyaləti dövlətin göndərdiyi caniĢinlər idarə edirdi. DərviĢ Məhəmməd xan öldürüldükdə, oğlu Baqi bəy hələ uĢaq idi. ġah Təhmasib sarayında qulluq edən Hüseyncan adlı bir Ģəkili ġəki hakimi təyin olundu. «Məlik Hüseyncanın oğlu Məlik Ziyaüddin yüzbaĢı, onun oğlu Məlik Əhməd xandır. Bir neçə arxa ġəki mahalında bunlar məliklik ediblər». Əhməd xan öldükdən sonra isə ġəkiyə baĢqa nəsildən olan Hüseyn Saqi məlik təyin edildi. Onun nəsli müstəqil ġəki xanlığı yaranana qədər ġəkidə məlik olmuĢdur. 1578-ci ildə 100 minlik Türkiyə ordusu Lala paĢanın komandanlığı ilə Azərbaycana, o cümlədən Ġsa xanın idarəsi altında olan ġəki mahalına basqın etdi. Bu hücum ġəki mahalının təsərrüfat həyatına çox böyük ziyan vurdu. XVI əsrin 80-ci illərində ġəki hakimi yerli Qara KeĢiĢoğlu nəslindən olan ġahmar xan, 1628- ci ildən Məhəmməd Sultan, 1633-cü ildən isə Aslan Sultan olmuĢdu. XVII əsrin 50-ci illərindən, artıq ġəkini Qara KeĢiĢoğlu nəsli deyil, Səfəvilərin təyin etdiyi məliklər idarə edirdi. Bu dövrdə, daha doğrusu 1647-ci ildə ġəkidə olmuĢ türk səyyahı Evliya Çələbinin yazdığına görə, ġəkidə 3000 ev var idi. Əhalisinin sayı 25—30 min nəfər idi. Evliya Çələbi göstərir ki, ġəkinin iki darvazası—Gəncə və ġirvan qapıları var idi. Burada 7 məscid və qala tikilmiĢdi. O, eyni zamanda ġəkidə ipəkçiliyin geniĢ surətdə inkiĢaf etdiyini də göstərir.
10
Ġpəkçilikdən, xüsusən də baramaçılıqdan gələn gəlir Ģah xəzinəsini çox maraqlandırırdı. Təsadüfi deyildir ki, ġah Abbas barama üzərinə dövlət inhisarı qoymuĢdu, yəni barama yalnız dövlətə satılmalı idi. Lakin ġəki və ġirvan ipəyi Osmanlı Türkiyəsini də maraqlandırırdı. 1609—1612-ci illərdə Türkiyə ġəki və ġirvanı zəbt etmək üçün yenidən cəhd göstərdi. Bu cəhd nəticəsiz qalsa da, 1612-ci ildə bağlanan sülh müqaviləsinə görə Səfəvilər hər il Türkiyəyə 100 dəvə yükü ġəki və ġirvan ipəyi verməyi öhdələrinə götürdülər. Sonralar bağlanmıĢ müqavilə ilə veriləsi ipəyin çəkisi 50 dəvə yükünə endirildi. Ġsgəndər MünĢinin «Tarix aləm-arayi-Abbasi» əsərinə istinad edən tədqiqatçı T. Musəvi göstərir ki, ġah Abbas 1617-ci ildə osmanlılarla üçüncü dəfə sülh bağladıqdan sonra həmin ilin payızında ġəki vilayətinə gəlmiĢ və 1618-ci ilin yazına qədər burada qalmıĢdı. ġah Abbasın ġəki hakimliyinə təyin etdiyi cəyirli Məhəmməd Sultan 1629-cu ilə qədər hakim olmuĢdu. I ġah Səfi zamanı ġəki hakimliyi Aslan Sultan adlı bir nəfərə tapĢırıldı. Bütün bu dövrdə ġəki əhalisi—Ģəhər sənətkarları, xüsusilə zəhmətkeĢ kəndlilər həm Ġranın Ģah hökuməti və onun caniĢini (məlik), həm də yerli feodallar tərəfindən istismar olunur, ağır mükəlləfiyyət və vergilər ödəyirdilər. Əhali həddən artıq vergi toplayan, torpaqları zəbt edən Məlik Aslan Sultandan Ģaha Ģikayət etdi. 1648-ci ildə isə ġəki camaatı II ġah Abbasa göndərdiyi ərizədə ġəki hakimi Abbasqulu Sultanın özbaĢınalığından, əhalini soymasından gileylənirdi. Camaat bununla kifayətlənməyib vergi verməkdən imtina etdi. 1650-ci ildə Səfəvilər sarayında böyük mövqeyə malik Ģəkili Davudun qardaĢı Səfiqulu ġəki vilayətinə məlik təyin edildi. Onun 15 illik hakimiyyəti dövründə əhali üzərinə yeni ağır vergilər qoyuldu, 1650—51-ci ilə aid bir sənəddən görünür ki, bəzi yerlərdə əhali ġəki hakimi Səfiquluya vergi verməkdən imtina edirmiĢ. ĠĢ o yerə çatmıĢdı ki, Ġran Ģahı xüsusi fərmanla ġirvan və Qarabağ bəylərinə vergiləri toplamaqda Səfiquluya kömək etmək göstəriĢi vermiĢdi. 1665-ci ildə ġəki ġirvan bəylərbəyinə tabe edilmiĢdi. Lakin bir qədər sonra hakimiyyətə gəlmiĢ ġah Süleyman (1667—1694) Allahqulu Sultanı ġəki vilayətinə məlik təyin etdi. Köhnə idarə sistemi bərpa olundu. Əhalinin vəziyyəti pisləĢir, istismarın, soyğunçuluğun dərəcəsi durmadan artırdı. XVII əsrin 70-ci illərinin sonunda vəziyyət xüsusilə ağırlaĢdı. Zülmkarlığı ilə məĢhur olan Məlik Həsənin soyğunçuluğu ucbatından vilayət əhalisinin xeyli hissəsi öz doğma yurdundan Gürcüstana və Qarabağa köçməyə məcbur oldu. Cəzanə gəlmiĢ əhali ġah Sultan Hüseynə (1694—1722) Ģikayət etmiĢ və ġah, Məlik Həsəni 1701-ci ildə hakimiyyətdən kənar etməyə məcbur olmuĢdu. Ġran hökumətinin təyin etdiyi sonrakı hakimlər (Məhəmməd xan, Əlimərdan bəy) əvvəlki məlik nəslindən idilər. ġah hökumətinin iradəsi ilə caniĢin olan bu hakimlər yerli feodal zümrəsindən çıxmıĢdılar və zəhmətkeĢ əhalinin Ġran Ģahları tərəfindən amansız istismarında fəal iĢtirak edirdilər.
|