Mahmud ġsmayil, maya bağirova ġƏKĠ xanliğI
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
| SOSĠAL - SĠYASĠ HƏYAT
ġƏKĠ XANLIĞININ YARANMASI XVIII əsrin əvvəlində Səfəvi dövləti xeyli zəiflədi. Bu dövrdə feodal ara müharibələri güclənir, feodal hakimlər qənimət xatirinə bir-birinin ölkəsinə basqın edirdilər. Həmin dövrdə yaĢamıĢ Ġsa Həsən Cəlaliyan yazır ki, osmanlılar tərəfindən himayə olunan ərəĢli Əli Sultan 1712-ci ildə ġəkiyə hücumlar edir, əhalini soyur, qarətlə məĢğul olurdu. Bir qədər sonra, yəni 20-ci illərin əvvəllərində Qazıqumux hakimi Surxay xan ġəkini zəbt etdi. Nadir xan Ġran taxtını ələ keçirdikdən sonra Azərbaycanda vəziyyət daha da ağırlaĢdı. O, «bir zülmkar kimi» öz xalqına və zəbt etdiyi ölkələrin xalqlarına «elə səfalət gətirdi ki, ondan yaxa qurtarmaq mümkün deyildi» 1 . Əhalidən toplanan vergilərin miqdarı hədsiz dərəcədə artdı. Nadir Ģahın qarətçi siyasəti xalq kütlələrinin və feodal əyanların ciddi müqaviməti ilə rastlaĢdı. «ÇıxıĢlar olmayan yerlərə çox az rast gəlmək olardı». 2 1735-ci ilin baĢlanğıcında ġəkidən 20 km aralı Bilicik kəndində, «Nadir o qədər qəddarlıq və ədalətsizliklə xərac toplamağa baĢladı ki, əhali onun əleyhinə üsyana qalxdı, Çanikdən, Taladan və baĢqa yerlərdən köməyə dəstələr çağıraraq ona qarĢı hərəkət etdi. Onun sərbazlarının çoxunu qırdı və əmlaklarını ələ keçirdi». 3 Nadir Ģah bu yerlərə cəza dəstələri göndərdi. Onun sərbazları bir çox kəndləri viranəyə döndərdilər, bağları və üzümlükləri məhv etdilər. Ġranda hakimiyyəti ələ keçirmiĢ Nadir ƏfĢar əvvəlcə Əlimərdan bəyi ġəki mahalına məlik təyin etdi. 1737-ci ildə isə Əlimərdan bəyin ölümündən sonra onun qardaĢı oğlu Nəcəfqulunu ġəkiyə məlik qoydu. Bu dövrdə Azərbaycanda və Dağıstanda, o cümlədən ġəkidə Ġran hakimiyyətinə qarĢı mübarizə gücləndi. Yerli əhali ilə iranlılar arasında tez-tez döyüĢlər olurdu. 1739-cu ilin payızında Nadir Ģah qardaĢı Ġbrahim xanın baĢçılığı ilə buraya qoĢun göndərdi. Bu qoĢun Qarabağ, ġirvan və ġəki vilayətlərini keçərək Cara yaxınlaĢdı. ġəki və ġirvandan bir çox qaçqınlar da Cara gəlmiĢdilər və üsyançılara yaxından kömək edirdilər. Canik dağı yaxınlığında, dar bir dərədə baĢ vermiĢ döyüĢdə Ġran qoĢunu məğlub edildi, Ġbrahim xan öldürüldü. Bu hadisəni A. Bakıxanov «Gülüstani-Ġrəm» əsərində belə təsvir edir: «Hicri 1151-ci ildə Nadir Ģah Hindistan səfərində olduğu zaman Car və Tala ləzgiləri yerlərinin möhkəmliyinə güvənərək üsyan etdilər. Zəhirüddövlə Ġbrahim xan onları
1 С. Г м е л и к. Путешествие по России для иследования всех трех царств в природе. ч. III, стб, 1785, səh. 173. 2 Е. З е в а к и н. Азербайджан в начале XVIII с. (журнал посланника Воланского. 1715—1718 гг.). Известия. Общества обследования в изучения Азербайджана. № 8, 6-cı buraxılıĢ. B. 1929, səһ. 6.
3 Хроника войн Джара в XVIII столетии, Б. 1931, səһ. 19.
12
cəzalandırmağa getdi. O, əvvəlcə qalib gəldi, lakin o tayfanın dağ baĢında səngərlərdə pusquda duran dəstəsi ətrafdan hücuma keçdi. Ġbrahim xanın qoĢununu məğlub etdilər və onlardan bir çoxunu öldürdülər. Ġbrahim xanın özü də tüfəng gülləsi ilə öldürüldü». 4
1740-cı ildə Nadir Ģah Qəni xanın baĢçılığı altında Azərbaycana cəza dəstəsi göndərdi. QoĢunlar ġəki və ġirvan vilayətlərini qarət etdilər. Lakin amansız cəza tədbirləri əhalinin iradəsini qıra bilmədi. Ġran hakimiyyətinə qarĢı mübarizə davam edirdi. ġəkililərin Nadir Ģah hakimiyyətinə qarĢı mübarizəsinin baĢında Hacı Çələbi dururdu. Bu hadisəni A. Bakıxanov belə təsvir edir: «Nadir Ģah Hindistanı fəth etdikdən sonra Əfqanıstana gəldi. Hicri 1152-ci (1740) ildə Nadirabaddan Qəni xan Abdullanı, öz tayfası ilə Türküstan səfərindən azad edib ġirvana göndərdi. Ona tapĢırdı ki, qıĢ zamanı, Əlbürz dağlarının gediĢ-gəliĢ yolları bağlandığı bir zamanda, Car və Tala camaatını cəzalandırsın». 5 Kosaəhmədli Fətəli xan və Azərbaycanın yeni sərdarı Qırxlı Məhəmmədəli xanı da 15 minlik Xorasan qoĢunu ilə bu iĢə cəlb etdi. O, Gürcüstan hakimlərini də onlara qoĢdu. Göründüyü kimi çox böyük qoĢun göndərilmiĢdi. «1741-ci il fevralın 23-də Qanıq çayı yaxınlığında baĢ vermiĢ döyüĢdə üsyançılar bu böyük qüvvənin qarĢısında dura bilmədilər, məğlub oldular. Lakin bu məğlubiyyət onları sındırmadı. Mübarizə davam edirdi». 6
Nadir Ģaha Ģikayət yazdılar. Bu Ģikayətdə Məlik Nəcəfin vergi toplamaq iĢində hərisliyindən, zorakılığından danıĢılır və onun əvəzinə ġəkiyə baĢqa məlik təyin edilməsi xahiĢ olunurdu. 7 ġah yerli əyanlardan bir nəfəri vəkil kimi onun hüzuruna göndərməyi tələb etdi. ġəki əhalisi «Ģahın əmrinə görə, məĢvərət edərlər ki, Hacı Çələbinin ata-babalarında böyüklük var və özü də rəĢid və iĢbilən adamdır. Bunu vəkil eyləyək... Xalq onu vəkil edib padĢahın hüzuruna göndərirlər. ġah buna fərman verib, ġəki mahalına vəkil edir ki, Məlik Nəcəf bunsuz rəiyyətə qulluq həvalə eləməsin». 8
«ġəki xanlarının müxtəsər tarixi»nin müəllifi Kərim Ağa Fateh və «ġəki xanları və onların nəsilləri» yazısının müəllifi Hacı Seyid Əbdülhəmid ġəkidə hakimiyyəti ələ keçirmiĢ, ġəki xanlığının əsasını qoymuĢ Hacı Çələbi xanın Ģəcərəsi barəsində məlumat verirlər. Buradan aydın olur ki, Çələbi Qurban oğlu, heç də ġəkinin sıravi rəiyyətlərindən olmayıb, «Tarixi keçmiĢə nəzər» bölməsində adını çəkdiyimiz orta əsrlər ġəki xanlığının baĢçısı DərviĢ Məhəmməd xanın
4 A. B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, B, 1961, səh, 152—153. 5 Y e n ə orada, səh. 15. 6 A. B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, Bakı, 1961 səh. 153. 7 K ə r i m Ağa Fateh. ġəki xanlarının müxtəsər tarixi. Bakı, 1958. səh. 15. 8 Y e n ə orada, səh. 15 və В. Н. Левиатов. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке, Баку, 1948, стр. 117. 13
nəslindəndir. 9 Onların verdiyi məlumata görə ġəki xanlığı Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qatıldıqdan, DərviĢ Məhəmmməd xanın nəslindən olan Ģəxslər öləndən sonra Səfəvi Ģahları bu nəsli məliklikdən kənarlaĢdırıb. Məlik Hüseyn-Saqi adlı birisini ġəki məliyi təyin etmiĢlər. Məlik Nəcəf onun nəslindən idi. Çələbi xanın isə nəsli belədir: «Baqi bəy ki, DərviĢ Məhəmməd xanın oğlu idi, onda bəylik olmayıb, onun oğlu Əlican, onun oğlu Əsgər və Əsgərin oğlu Allahverdi, onun oğlu Əlican və Əlicanın iki oğlu olub: biri Qurban və biri Əhməd. Qurbanın oğlu Hacı Çələbi.» 10
Hacı Çələbi Nadir Ģahın düĢərgəsindən vəkil rütbəsində qayıtdıqdan sonra Ģahın fərmanına əsasən Məlik Nəcəfqulu bütün tədbirlərini onun rizası ilə həyata keçirməli idi. Məlik Nəcəfqulu yaxĢı baĢa düĢürdü ki, ġəki camaatı Hacı Çələbiyə xüsusi rəğbət bəslədiyi üçün Nadir Ģah onu vəkil təyin etmiĢdir. Ġran hökmdarı ġəki əhalisinin üsyankarlığından ehtiyat etmiĢ və bir oxla iki ov ovlamaq—bir tərəfdən əhalini sakitləĢdirmək, digər tərəfdən isə Hacı Çələbi kimi nüfuzlu bir Ģəxsi öz tərəfinə çəkmək istəmiĢ və Məlik Nəcəfqulunu bunun yolunda qurban vermiĢdi. Nəcəfqulu baĢa düĢürdü ki, Hacı Çələbi özünü ġəkinin hakimi hesab edib onu tədricən sıxıĢdıracaq, təkbaĢına idarə etməyə çalıĢacaqdır. Hələ ki bunu açıqcasına etmək istəmir, deməli Ģah qoĢunlarının yaxınlıqda olmasından, Ģahı qəzəbləndirib Ģəhəri sərbazların talanına düçar edə biləcəyindən ehtiyat edir. Hacı Çələbinin vəkil təyin edilməsi təlaĢ keçirən Məlik Nəcəfquludan baĢqa ġəkidə hamının sevincinə səbəb olmuĢdu. Bu, azadlıq hərəkatının qazandığı ilk qələbə demək idi. 1742-ci il may ayının üçüncü cümə günündə bayram əhval-ruhiyyəli ġəki camaatı küçələrə çıxmıĢdı. Öz məhəllələrində cəmləĢmiĢ ġəki camaatı KiĢ çayı sahilindəki düzənliyə, cıdır və çovqan oyunu keçirilən meydana axıĢırdı. Çoxdandı ki, ġəki belə bir mənzərənin, Ģadyanalığın Ģahidi olmamıĢdı. Beləliklə, ġəkidə əslində iki hakim var idi: Məlik Nəcəf və vəkil Hacı Çələbi. Qeyd etdik ki, Nadir Ģah Hacı Çələbinin nüfuzundan istifadə etmək məqsədilə onu ġəki vilayətinin vəkili təyin etdi. Hacı Çələbi isə bundan istifadə edərək xalq arasında daha da Ģöhrətlənməyə, Məlik Nəcəfin xalqa zülm etməsinin qarĢısını alıb onu sıxıĢdırmağa çalıĢırdı. Öz vəziyyətinin getdikcə pisləĢdiyini görən Məlik Nəcəf «bundan ürəyi kinli, ədalətli olub, bəhanə axtarırdı ki, bunu Ģahın yanında sahibi təqsir eləsin. Neçə vaxt bundan sonra Məlik, Ģah yanına gedir... Ģaha ərz edir ki, Çələbi məni qoymur ki, Ģahın qulluğun rəiyyətə buyuram. ġahın qulluğun tutmurlar. Nə özü qulaq asır, nə xalqı qoyur». 11
salmıĢ Ģahın hüzuruna gəlir. ġah Hacı Çələbini dara çəkməyi əmr edir. Lakin Hacı Çələbi özünü itirməyərək Məlik Nəcəfin xalqa zülm etməsi və özbaĢınalığı
9 K ə r i m Ağa Fateh. ġəki xanlarının müxtəsər tarixi. səh. 13—16, 43—44. 10 ġəki xanlarının tarixindən. Bakı 1958, səh. 15. 11 Kərim Ağa F a t e h. ġəki xanlarının müxtəsər tarixi. səh. 15—16. 14
haqqında Ģaha soyuqqanlıqla məlumat verir. «Çələbinin boğazına kəndir salırlar. Bu anda, kəndir boğazında, ərz eləyir ki, baĢına dönüm, mənim təqsirim nədir, bihəq yerə məni öldürürsən? ġah buyurur ki, məlik deyir: Çələbi qoymur Ģahın qulluğu əmələ gələ. Ərz eylər ki, sənə fəda olum, məsələn Ģahdan bir qulluq gəlsə Məlik dörd-beĢ qulluq da onun üstünə qoyub rəiyyətə həvalə eylər. Mən deyirəm ki, Ģah məni vəkil edibdir. Razı olmanam ki, Ģahın rəiyyətini əbəs yerə xarab eləyəsən. Məlik bu səbəbdən xilaf yerə ərz eylər. Rəiyyət padĢahın ixtiyarındadır». 12
Vəzir Mirzə Mehdi xan Hacı Çələbiyə baxaraq Ģaha tərəf əyildi və yavaĢdan dedi:
«— Qibleyi-aləm, tələsmə, mültəfit ol, o sənin əlindədir, nə vaxt istəsən dara çəkdirə bilərsən. Elə əyyamdır ki, onu öldürmək bizə xeyirli deyil, biləks, təhlükəlidir. Burada dağlarla üz-üzə dayanmıĢıq. ġirvanda da çaxnaĢma var. Öz camaatı arasında çox böyük hörməti olan bu adamı öldürsən, ġəki mahalında da böyük narazılıq baĢ verər». Nadir Ģah vəziri dinləyir, onun söylədiklərinin həqiqət olduğunu baĢa düĢürdü. Sərkərdəlik bacarığı qədər hiyləgər və zəkalı olan Nadir Ģah ölkənin, həmçinin qoĢun yeridib aldığı əyalətlərin vəziyyətini yaxĢı bilirdi. Lakin Hacı Çələbinin əyilməzliyi, məğrur duruĢu onu tərəddüdə salsa da, o vəzirlə razılaĢmalı oldu və edam əmrini ləğv etdi. Hacı Çələbi yeni fərmanla ġəkiyə vəkil təyin olunur. Hacı Çələbinin igid davranıĢı Nadir Ģaha dərin təsir etmiĢ, onu qorxuya salmıĢdı. «ġah, gecə fikir eyləyib, öz əmirlərinə buyurur ki, mənim hüzurumda bir kəsin həddi yoxdur ki, nəfəs çəkə. ġəkili Çələbi nə cürət sahibi varmıĢ ki, boğazında kəndir cürət eləyib bu ərzləri mənə elədi. Heç sözün yanılmadı. Əlbəttə bundan bir xəta əmələ gələcək». 13
Hacı Çələbi ġəkidə hakimiyyəti ələ almaq üçün fürsət axtarırdı. Nadir Ģahın caniĢini Məlik Nəcəf də Hacı Çələbini aradan qaldırmağa çalıĢırdı. Nəcəfqulunun Nadir Ģahdan aldığı məktub onun əl-qolunu açdı. Nadir Ģahın adından Məlik Nəcəfquluya yazılmıĢ məktubu vəzir Mirzə Mehdi xan imzalamıĢdı. Allahın və peyğəmbərin, onların yer üzündə yeganə nümayəndəsi olan Nadir Ģahın uzun-uzadı tərifi ilə baĢlanan məktubdan aydın olurdu ki, yayın ortalarında Nadir Ģah dağlılara divan tutmaq üçün düĢərgəsini Dərbənd yaxınlığına köçürəcəkdir. Məlik Nəcəfquluya əmr olunurdu ki, düĢərgəyə çoxlu ərzaq göndərsin. Eyni zamanda Nəcəfqulu öz qızını Nadir Ģahın düĢərgəsinə, hərəmxanaya gətirməli idi. Nadir Ģahın adından gəlmiĢ məktub Məlik Nəcəfqulunun kefini xeyli durultmuĢdu. O artıq özünü Ģahın qayınatası hesab edir və qızı Ġran mələkəsi olandan sonra Ģah sarayında yüksək mövqe tutacağına, məxĢuĢçu, üsyankar ġəki
12 Kərim Ağa F a t e h. ġəki xanlarının müxtəsər tarixi. səh. 15-16. 13 Y e n ə orada, səh. 16.
15
camaatından uzaqlaĢacağına sevinirdi. Bununla belə o, Ģəkililərdən, ilk növbədə Hacı Çələbidən intiqam almaq fikrində idi. O, Hacı Çələbilə məsləhətləĢmədən, onunla hesablaĢmadan, Ģahın düĢərgəyə çoxlu ərzaq gətirmək tələbini bəhanə edib, müəyyən etdiyi əlavə vergiləri nəyin bahasına olursa-olsun toplamağı qət edərək xəzinədarla sərbazbaĢına bu iĢə baĢlamağı əmr etdi. Hacı Çələbi ilə məsləhətləĢmədən bu iĢi görməyin nə ilə nəticələnə biləcəyini baĢa düĢən xəzinədar, onunla məsləhətləĢməyi Məlik Nəcəfquluya tövsiyə etdisə də, bunun nəticəsi olmadı. Əhalinin soyulması, qarət olunması baĢlandı. Məlik Nəcəfqulu yenə Ģaha Hacı Çələbidən Ģikayət yazdı. ġah Hacı Çələbini öz hüzuruna çağırtdırdı, Hacı Çələbi yaxĢı baĢa düĢürdü ki, bu dəfə Nadir Ģah onu sağ buraxmayacaq. O, ġəki əyanları ilə məsləhətləĢdikdən sonra Məlik Nəcəfqulunu öldürdü. Məlik Nəcəfqulu öldürüldükdən sonra Nadir Ģah 1740-cı il noyabrın 23-də verdiyi fərmanla onun qardaĢı oğlu Məlik Cəfəri ġəki mahalının məliyi təyin etmiĢdi.
14
Hacı Çələbi yaranmıĢ vəziyyətdən istifadə edərək ġəkidə hakimiyyəti ələ almağa giriĢdi, Ġranın daxili siyasi vəziyyəti buna Ģərait yaratdı. Belə ki, Nadir Ģahın 1741 — 1742-ci illərdə Dağıstana yürüĢü müvəffəqiyyətsizliyə uğramıĢdı. Bundan baĢqa Türkiyənin qoĢunları da Ġran sərhəddi üçün təhlükə yaratdığından Nadir Ģah sərhədlərin müdafiəsini zəiflədərək üsyanları yatırmaq üçün qoĢun göndərməyə ehtiyat edirdi. ġirvanda və Gürcüstanda baĢ verən hadisələr də Hacı Çələbi xana öz qarĢısına qoyduğu məqsədə—ġəkinin müstəqilliyini əldə etməyə Ģərait yaradırdı. Gürcüstanda Knyaz Amilaxvarinin baĢçılığı altında birləĢmiĢ feodallar Türkiyə və ġirvanda baĢ qaldırmıĢ Səfi Mirzə ilə birgə Nadir Ģah əleyhinə qalxdılar. ġirvanda isə, adını çəkdiyimiz, özünü ġah Hüseynin varisi elan etmiĢ Səfi Mirzə (ədəbiyyatda o Səm Mirzə də adlandırılır) 1743-cü ilin ikinci yarısında Ġran hakimiyyətinə qarĢı çıxdı. O, Türkiyə və dağıstanlı Surxay xanın oğlu Məhəmmədlə əlaqə saxlayırdı. Hacı Çələbi qüvvələri Gələsən-görəsən qalasında yerləĢdirdi. Bu qala ġəki Ģəhərindən 8 km aralı, KiĢ kəndi yaxınlığında olan sıldırım qayalı yerdə idi. Nadirin hücumu zamanı düz yerdə onunla bacara bilməyəcəyini dərk edən Hacı Çələbi xan həmin yerə sığınaraq müqavimət göstərməyi qərara aldı. Ġ. L. Seqalın verdiyi məlumata görə Nadir Ģah Hacı Çələbi xana divan tutmaq məqsədilə öz qoĢunları ilə gəlmiĢ və Hacı Çələbi xana məktub yazaraq tabe olmasını tələb etmiĢ, əks təqdirdə dağlara qalxaraq müdafiəçilərin hamısını qıracağını bildirmiĢdi. Hacı Çələbi xan isə cavabında yazmıĢdı: «gələrsən-görərsən». Lakin qalanın adının həmin cavabdan yaranması haqda geniĢ yayılmıĢ fikir əsaslı deyildir.
14 ġəki xanlığının tarixindən, B. 1958, səh. 67—68. 16
1743-cü ilin sonu—1744-cü ilin əvvəlində artıq müstəqil ġəki xanlığı yaranmıĢ oldu. Müstəqil, yəni Ġran Ģahlarına tabe olmayan xanlığın yaranması əslində Azərbaycanın siyasi suverenliyinin və dövlət ənənələrinin bərpa olunması demək idi. Əlbəttə, ölkənin milli azadlığının əsas amili xalqın inadkar mübarizəsi olmuĢdur. Bu dövrdə azadlıq üsyanları bütün Azərbaycanı, xüsusilə Təbrizi, Ərdəbili, ġirvanı və ġəkini bürümüĢdü. Sözün əsl mənasında xalq azadlıq hərəkatı baĢlanmıĢdı. Bu xalq üsyanlarının ən böyüklərindən biri yenə 1743-cü ildə ġirvanda Nadir Ģah hakimiyyətinə qarĢı baĢ vermiĢdi. A. Bakıxanov yazır ki, «Nuxulu Hacı Çələbi Qurban oğlu istiqlaliyyət bayrağı qaldıraraq, ġəki, ƏrəĢ və Qəbələ mahallarını özünə tabe etdi». Bu zaman ümumiyyətlə Zaqafqaziyada azadlıq hərəkatı geniĢ vüsət almıĢdı. Belə ki, Gürcüstan əhalisi yerli feodalların iĢtirakı ilə Nadir Ģaha və onun tərəfdarlarına qarĢı silahlı çıxıĢ təĢkil etdi. Nadir Ģah ġirvanda və Gürcüstanda baĢ vermiĢ üsyanları çox çətinliklə də olsa yatıra bildi, lakin Gələsən-görəsən qalasında mövqe tutmuĢ ġəki üsyançılarının iradəsini qıra bilmədi. 1744-cü ildə «ġah qoĢun göndərib, gəlib DaĢbulaq kəndinin yanında Kotandüzü deyərlər, orada ordunu qoyub, bir para zübdə (seçmə) qoĢun götürüb Gələsən-görəsən tərəfinə gedər. Çox dava elərlər, hər iki tərəfdən çox adam ölər. Hətta Ģahın qabağında piĢxidməti qurarlar. ġahın ümarələri ərz elərlər ki, sənə fəda olaq bir para ac, bimənfəət adamlardan ötrü qoĢunu nə hacət qırdırırsan. Sonra Ģah qəbul edib, qayıdıb ordusunda bir para vaxt dəkləĢib (əyləĢib) sonra gedib, o biri ildə genə gəldi. Xülaseyi-kəlam üç il Hacı Çələbi ġəki əhli ilə Gələsən-görəsəndə oturub, çox aclıq və tənglik çəkibdilər. Sonra Ģah çıxıb gedib. Bunlar da Noxuya düĢübdürlər». 15
Hacı Çələbinin adamları gecələr qaladan çıxaraq meĢə ilə Ģah qoĢunlarına yaxınlaĢır, atəĢ açır, onlara rahatlıq vermirdilər. Car-balakənlilərin Ģəkililərə köməyə gəlməsi onların cəsarətini daha da artırmıĢ, Nadir Ģah qoĢunlarının ciddi tələfatına səbəb olmuĢdu. Nadir Ģah geri çəkilməyə məcbur olmuĢ, hətta geri çəkilərkən ölümdən güclə yaxa qurtara bilmiĢdi. ġəki döyüĢçüləri ilə Ģah qoĢunu arasında gedən qısamüddətli vuruĢmada Ģah əsgərlərindən 500 nəfər öldürülmüĢ və xeyli adam yaralanmıĢdı. Yerli döyüĢçülərin əlinə Ģah əsgərlərinin qoyub qaçdıqları çoxlu qənimət yüklü atlar keçmiĢdi. Məğlub olmuĢ Nadir Ģah Bərdəyə çəkildi. Ərzaq çətinliyi çəkən Nadir əhalini soyur, son tikəsini əlindən alırdı. O, 1744-cü ilin dekabrında Dərbəndə hərəkət etdi. Lakin burada da müvəffəqiyyətsizliyə uğrayaraq, 1745-ci ilin yanvarında Bərdəyə qayıtdı və həmin ilin fevralında yenə ġəki üzərinə yürüĢ etdi. Nadir Ģah irəlilədikcə yol boyu meĢələri qırır, partizan müharibəsi aparan dəstələri məhv etməyə çalıĢırdı. Nadir Hacı Çələbiyə hədiyyələr göndərərək təslim olmağı
15 K ə r i m Ağa Fateh. ġəki xanlarının müxtəsər tarixi, səh. 117. 17
təklif etdi, lakin xalqın əzminə arxalanan Hacı Çələbi Ģahın tələbini rədd etdi. Nadir Ģah qalanın müdafiəçilərini aclığa düçar etməkə diz çökdürməyə çalıĢdı. Bu da kömək eləmədi. 1745-ci ilin mayında Ġran qoĢunları, qala ətrafında qarnizon qoyaraq ġəkini tərk etdilər. Onlar yolları üstündə olan bütün kəndləri, yaĢayıĢ məntəqələrini talan edib viranəyə döndərdilər. 16
bildilər. Ərzaq çatıĢmazlığı, aclığın baĢlanması Çələbi xanı güzəĢtə getməyə, Nadir Ģahın təklifinə razı olub, üzdə də olsa onun hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur etdi. Azərbaycan xanlıqlarının tarixinə həsr edilmiĢ tədqiqatlarda (bu tədqiqatlar «giriĢ» hissəsindən göründüyü kimi belə tədqiqatlar az olmamıĢdır) nədənsə Nadir Ģahın 1746-cı il yanvarın 31-də verdiyi fərman nəzərdən qaçırılmıĢdır. Bu fərmandan göründüyü kimi Çələbi xan özünü xan elan etdikdən sonra Məlik Cəfər hələ də ġəki mahalında məlik olaraq qalırdı və Çələbi xan Nadir Ģaha müraciət edərək bağıĢlanmasını xahiĢ etmiĢdi. Nadir Ģah onu bağıĢlayaraq Məlik Cəfərlə birlikdə nəinki ġəki mahalında, hətta ġirvana gedib, orada da qayda-qanuna əməl olunmasına nəzarət etməyi tapĢırmıĢdı. 17
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Hacı Çələbi Nadir Ģahın basqınlarının qarĢısını almaq üçün diplomatik addım atmıĢ, Nadir Ģaha tabe olduğunu bildirməyə məcbur olmuĢdu. Ancaq Hacı Çələbinin baĢçılıq etdiyi ġəki əhalisi hər cür əziyyətə dözərək Ġran əsarətinə qarĢı mərdliklə mübarizə aparmıĢdı. 1747-ci ildə Nadir Ģahın öldürülməsi ilə, onsuz da dağılmaq həddində olan Ġran dövləti parçalandı. Ġran əsarəti altında olan Azərbaycan müstəqilləĢdi. Azərbaycan ərazisində hələ 1743-cü ildə yaradılmıĢ ġəki xanlığı tam müstəqilləĢdi, bundan əlavə Qarabağ, Quba, Gəncə, ġamaxı, Bakı, Naxçıvan, Dərbənd, Salyan, TalıĢ, Təbriz, Marağa, Maku, Xoy xanlıqları, Ġlisu, QutqaĢen, Qəbələ, ƏrəĢ, Qazax, ġəmsəddil sultanlıqları yarandı. Sultanlıqlar bu və ya digər xanlıqdan yarımasılı vəziyyətdə idilər. Xanlıqların hər biri müstəqil dövlət idi. Beləliklə, uzun müddətli fasilədən sonra Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini əldə etdi. Doğrudur, xanlıqların yaranması ilə Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü itirdi. Xanlıqlar arasında tez-tez ara müharibələri baĢ verir, bu isə əhaliyə çox baha otururdu. Buna baxmayaraq, Ģübhəsiz ki, xanlıqların yaranması Azərbaycan xalqının tarixində çox mühüm hadisə idi. Cəsarətlə demək olar ki, xanlıqların yaranması dövründə onların arasında ġəki xanlığı ən qüdrətlisi idi və təsadüfi deyildir ki, ġəki xanı Hacı Çələbi xan bütün Azərbaycanı öz xanlığı ətrafında vahid dövlətdə birləĢdirməyə çalıĢırdı.
16 Rusiya MDHTA, f. 2P. Siy. 1/47. iĢ 6, vər, 26. 17 ġəki xanlığının tarixindən, B, 1958, səh. 68. |