Mahmud ġsmayil, maya bağirova ġƏKĠ xanliğI
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
| XANLIĞIN ĠQTĠSADĠ HƏYATI
1. Kənd təsərrüfatı ġəki xanlığı əhalisinin əsas kütləsi kənd təsərrüfatı ilə məĢğul olurdu. Burada əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq, baramaçılıq və s. inkiĢaf etmiĢdi. ġəhərin özündə də meyvə bağları, üzümlüklər böyük bir sahəni əhatə edirdi. 92 Xanlığın dağlıq yerlərində də, aran yerlərində də taxıl istehsalı kənd təsərrüfat istehsalında üstün mövqe tuturdu. Arxiv sənədində qeyd olunur ki, ġəkidə və Qəbələdə yaĢayan «xalq öz mənəviyyatı və adətlərinə görə Dərbənd və Quba camaatı ilə eynidir.., istehsal sahəsi əkinçilik, arıçılıqdır. Onlarda bağ məhsulları istənilən qədərdir». 93
Kənd təsərrüfatının texniki təchizatı aĢağı səviyyədə idi. Əsas əkinçilik alətləri xıĢ və 8—10 heyvanın hərəkətə gətirə biləcəyi kotan idi. Suvarma iĢi yaxĢı aparılmırdı. Torpaqların xeyli hissəsi bəylərin ixtiyarında idi. Bu torpaqlar iki kateqoriyaya bölünürdü: mülk və tiul. Mülklər mülkədarların mülkiyyətində idi. Tiul isə dövlət xəzinəsinə məxsus olub, ayrı-ayrı bəylərə müvəqqəti, yaxud daimi istifadə üçün verilmiĢ torpaqlar idi. Tiul daimi istifadəyə verildikdə ondan istifadə edən tiuldar ölərsə, tiul dövlət xəzinəsinin ixtiyarına keçir, yaxud xanın fərmanı ilə onun xələflərinin istifadəsinə verilirdi. Bununla yanaĢı bu dövrdə titulun bəzi tiuldarların mülkiyyətinə keçməsi, «mülk»ə çevrilməsi prosesi gedirdi. Xanlıqda qıĢlaq və yaylaq adlandırılan otlaqlar var idi və bu otlaqlar əsasən bəylərin mülkiyyətində, yaxud istifadəsində olub, onların mal-qarasının otlağı idi. Bu torpaqlardan maldarlar da müəyyən ödəniĢ müqabilində istifadə edirdilər. Məscidlərə və baĢqa dini idarələrə məxsus olan torpaq sahələri də var idi və bu torpaqlar vəqf adlanırdı. Vəqf sahibləri xüsusi vəziyyətdə olub, xan xəzinəsinə hər cür vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad idi. Xanlığın əhalisinin sinfi tərkibi məhsuldar qüvvələrin inkiĢafı və hakim istehsal münasibətləri ilə bağlı idi. Cəmiyyət iki sinfə bölünürdü: feodallar və kəndlilər. Birinci qrupa sultanlar, məliklər, bəylər, tayfabaĢılar, ağalar, həmçinin din xadimləri olan Ģeyxlər, axundlar, qazılar, mollalar daxil idilər. Onlardan hər biri feodal ierarxiyası pillələrində özlərinin silki mənĢəyi, mülklərinin həcmi, hərbi dəstələrinin sayı və tutduqları vəzifələrə görə müxtəlif yerlərdə dururdular. Feodal ierarxiya pilləsinin baĢını xanlığın ali hakimi olan xan tuturdu. Xan nəslindən olanlar da bu pillənin baĢında dururdular. Onlardan sonrakı yerləri xana tabe olan,
92 «Kavkaz» qəzeti, № 24, 1846. 93 Rusiya MDHTA, f. VUA, iĢ 18486, vər. 67.
44
müəyyən əraziyə baĢçılıq edən Sultanlar və Məliklər tuturdular. Sultanlar cəmisi iki nəfər idi: QutqaĢen və ƏrəĢ sultanları. Feodal ierarxiyasının sonrakı pillələrində mülkədar-bəylər, tiuldar-bəylər və ağalar dururdular. Tarixçilərin çoxu nədənsə maafları da bu ierarxiyaya daxil edirlər. Biz belə hesab edirik ki, bu düz deyildir. Maaflar kəndlilər içərisindən çıxmıĢ, feodallara xidmət müqabilində (əsasən qoĢun dəstələrində) müəyyən güzəĢtlər edilmiĢ, vergi və mükəlləfiyyətdən azad edilmiĢ kəndlilər idi. Doğrudur, maaflardan bəziləri xüsusi xidmətlərə görə hətta bəylik rütbəsinə də çatırdılar. Bunları feodal ierarxiyasına daxil etmək olar. Onlar bəzən kətxuda, yüzbaĢı təyin olunur, kəndli kütləsi içərisində olub feodallara casusluq edir, xanın müxtəlif tapĢırıqlarını yerinə yetirirdilər. Bir arxiv sənədində deyilir ki, «Maafların vəzifəsi ondan ibarətdir ki, xanların hökmü ilə düĢmənə qarĢı hücuma göndərilir, yerli rəislərin göstəriĢlərini yerinə yetirir, gözətçilərə baĢçılıq edir, ancaq xəzinəyə vergi vermirdilər». 94 Beləliklə, onların böyük hissəsi güzəĢtlər almıĢ kəndlilər idilər. Ancaq bəziləri feodalın qəzəbinə keçib bütün hüquqlardan məhrum edilərək vergi- mükəlləfiyyətlər ödəyən kəndlilərin sırasına qayıtmalı olurdular. Azərbaycanın XVIII əsr tarixini tədqiq etmiĢ V. N. Leviatovun 1824-cü ildə əhalinin siyahıya alınması materiallarına isnad edərək apardığı hesablamalara görə maafların sayı 6250 nəfər olub, vergi ödəyən əhalinin, yəni kəndlilərin 7 faizini təĢkil edirmiĢlər. Elə bu rəqəmin özü də bizə haqq verir ki, maafları feodal ierarxiyasına aid etməyək. ġəki xanlığında maaflar Qarabağ və Quba xanlıqlarına nisbətən az idi, bu da həmin xanlıqlarda orduya səfərbərlərin sayının çox olması ilə bağlı idi. Kəndli sinfinə isə rəiyyət və rəncbərlər daxil idi. Özünün pay torpağı olub, bu və ya digər mülkədar və tiuldara, torpaqdan istifadə müqabilində vergi ödəyən və mükəlləfiyyətlər daĢıyan kəndlilər rəiyyətlər adlanırdılar. Bu kəndlilər feodaldan asılı kəndlilər idilər. Rəncbərlər isə torpaq payı olmayıb, bu və ya digər bəyin, yaxud xanın təsərrüfatında iĢləməyə məcbur olan, bunun müqabilində müəyyən pay alan kəndlilər idilər. XVIII əsrin sonlarında xanın, ġəki xanlığının 26 kəndində yerləĢən tut bağlarında 3280 rəncbər iĢləyirdi. Onlar xanlığın Xanabad və Cəfərabad kəndlərinin sakinlərinin böyük əksəriyyətini təĢkil edirdilər. Cəfərabad rəncbərinin hər biri ildə bir kürk, üç tağar buğda, iki tağar çəltik və 40 man. pul alırdı. Mülkədarlar və tiuldarların icazəsi ilə onlar bir təsərrüfatdan digərinə keçə bilir, xan isə xüsusi fərmanı ilə onları yeni sahiblərinə təhkim edirdi. Nadir hallarda olsa da rəncbərlər alınıb-satılır, bağıĢlanırdı. 95
Rəiyyətlər öz sahiblərinə—xanlara və bəylərə, onların torpaqlarından istifadə müqabilində müxtəlif vergilər ödəməli idilər. Bu vergilərdən ən geniĢ
94 Azərb. MDHTA, f. 91, iĢ 78, vər. 268. 95 H. B. A b d u l l a y e v. Göstərilən əsəri, səh. 159—165.
45
yayılanı malcəhət (mal-cəhət) vergisi idi. Kəndlilər topladıqları taxılın 1/5-dən 1/3- nə qədərini öz sahibkarına verməli idilər. Malcəhət bəzi xanlıqlarda bəhrə, ġəki xanlığında isə malcəhətin pulla ödənilən hissəsi töycü adlanırdı. Rəiyyətlərin daĢıdığı ən ağır vergilərdən biri bayramlıq idi, yəni kəndlilər bayram günlərində onlara «hədiyyə» verməyə borclu idilər. ġəki, ġamaxı və Qarabağ xanlıqlarının 1819—1823-cü illərdə tərtib olunmuĢ «Təsfiri»ndə qeyd olunur ki, bayramlıq vermək məcburi idi. Bayramlığın həcmi az deyildi. Məsələn, ġəki xanlığının Padar mahalının bir kəndində bayramlıq bir ġəki batmanı (13 kq.) yağ və 5 manat gümüĢ puldan ibarət idi. 96
düyü, buğda, yağ, yumurta və toyuq-xoruzdan ibarət idi. Bu verginin miqdarı hər kənd üçün xan tərəfindən müəyyənləĢdirilirdi. Ayrı-ayrı kəndlərin sahibləri də bu növ vergi yığırdılar. Ġxracat adlı vergi (o qullux, yaxud dırnaxlıq da adlanırdı) vergi yığanların nəfinə toplanırdı. Xanın atları üçün ələf (5000 yük), mustamir adlanan çəltik vergisi yığılırdı. Xan vəziri nəfinə toplanan vergi vəzirlik adlanırdı. 97
almaq lazımdır ki, mülkədarların Ģəxsi mülkiyyətində olan mülklərdən, tiuldarlara məxsus olan tiullardan, həmçinin xana məxsus olub rəncbərlər tərəfindən becərilən torpaqlardan baĢqa, icmalıqla istifadə olunan torpaqlar da var idi. Bu torpaqlar xan divanının ixtiyarında olsa da, icmalıqla becərilirdi və bu torpaqlar icma torpaqları adlanırdı. Torpaqdan icmalıqla istifadə edən kəndlilər də xanın rəiyyəti hesab olunur, malcəhət və baĢqa vergiləri ödəyirdilər. Ġcmalıqda çalıĢan rəiyyətlərin, mülkədar tiuldar və s. rəiyyətlərindən fərqi o idi ki, onlar istənilən vaxt, bu və ya digər sahibkara ötürülə bilməzdi, icma torpaqları hər dörd-beĢ ildən bir ailələr arasında, ailə üzvlərinin 15 yaĢdan yuxarı kiĢilərinin sayına uyğun olaraq bölünürdü və bu iĢə kənd icmasının ümumi yığıncağı nəzarət edirdi. Lakin XVIII əsrin sonunda xanlar, o cümlədən ġəki xanları icma hüquqlarını pozur, torpaq paylarını, bağlarını zəbt edərək, onları öz rəncbərlərinə çevirirdilər. Bu rəncbərlər əldə etdikləri məhsulun üçdə iki hissəsini xana verməli idilər. Vergilər çox idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz vergilərdən baĢqa bağ pulu, toy xərci və s. ümumiyyətlə 30-a qədər vergi var idi. Xanlar, mülkədarlar öz torpaqlarını yarıdarlıqla, yəni məhsulun yarısını almaqla da icarəyə verirdilər. Məsələn, ġəki xanlığının ƏrəĢ dairəsinin Göylüqatı kəndinin 28 ailəsi tut bağlarında barama hazırlamaqla məĢğul olur, məhsulun yarısını torpaq sahibinə verirdilər. 98
96 Описание Шекинского ханства. «Padar mahalı» bölməsi, cədvəl 9. 97 Ġ. P. P e t r u Ģ e v s k i. Göstərilən əsəri, səh. 304—305. 98 Azərb. MDTA, Bakı bəy komissiyası fondu, iĢ. 4, vər. 226. |