Mahmud ġsmayil, maya bağirova ġƏKĠ xanliğI
Xanlığın ictimai-siyasi vəziyyəti
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3. Xanlığın ictimai-siyasi vəziyyəti
1747-ci ildə Nadir Ģah öldürüldükdən sonra Hacı Çələbi xan qarĢısına qoyduğu vəzifələri həyata keçirmək imkanı tapdı. Lakin Ġranda hakimiyyəti Əmir Aslan xan adlı birisinin zəbt etməsi bu iĢi bir qədər ləngitdi. Əmir Aslan xan Azərbaycanda yaradılmıĢ xanlıqları özünə tabe etməyə giriĢdi. Qarabağ xanı əhalini qırğına verməmək üçün Əmir Aslan xanın hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur oldu. Hacı Çələbi xan isə ona rədd cavabı verdi və qoĢununun qarĢısına böyük oğlu Həsən ağanın baĢçılığı altında qoĢun göndərdi. Doğrudur, döyüĢdə Həsən ağa öldürüldü, lakin Əmir Aslan xan ġəkini tuta bilmədi. 29 Hacı Çələbi xan vəziyyəti əlveriĢli hesab edərək böyük qoĢunla Təbrizə qədər hərəkət etdisə də, Əmir Aslan xan onu geri oturtdu. Azərbaycan torpaqlarını öz xanlığı ətrafında birləĢdirmək istəyən Hacı Çələbi xan bu iĢə Cardan baĢladı. 1750-ci ilin yazında Hacı Çələbi xan Gürcü çarı Ġrakli ilə ittifaqa girərək Car üzərinə yeridi. Lakin tezliklə Hacı Çələbi xana məlum oldu ki, Ġrakli nəinki ġamaxı və Gəncə xanlıqlarını, hətta ġəki xanlığını özünə tabe etmək istəyir. Ona görə də «Hacı Çələbi Teymuraza qarĢı çıxdı, dağıstanlılarla və carlılarla birləĢərək Teymurazın üzərinə hücuma keçib onun qoĢunlarını darmadağın etdi». 30
27 А. М и л Ь м а н. Политический строй Азербайджана в XIX—начале XX веков, стр. 44—47. 28 Б у т к о в П. Г. Сведения о Кубинском и Дербендском владениях... səh. 210. 29 И. Л. С е г а л Ь .
Елизаветполвская губерния. Тифлис, 1912, səһ. 5. 30 P. Q. B u t k o v. Göstərilən əsəri, I hissə, səh. 238. 22
Hacı Çələbi xanın Gürcüstan, Kartli — Kaxeti çarlığı ilə münasibətləri hər iki tərəfin, xüsusilə Gürcü çarlarının ikibaĢlı siyasəti nəticəsində həmiĢə eyni cür olmamıĢdır. Məsələ burasındadır ki, Gürcü çarlarının, xüsusən II Ġraklinin iddiaları çox böyük idi. O, nəinki təkcə Azərbaycan torpaqlarına yiyələnmək, hətta Ġrana qədər gedib, orada qanun-qayda yaratmaq fikrində idi. 31 Ġrakli Hacı Çələbi xanın simasında özünün potensial rəqibini görürdü. Gürcü çarları hesab edirdilər ki, Azərbaycan xanları da Hacı Çələbinin güclənməsindən qorxurlar və buna görə də gürcü çarları ilə Çələbi xanın toqquĢmasında onlara kömək edəcəklər. Bununla belə Kartli—Kaxeti çarlarının Hacı Çələbi xanla münasibətləri normal olan vaxtlar da olurdu. Gürcü müəlliflərindən biri qeyd edir ki, 1750-ci ilin əvvəllərində Teymuraz öz oğlu II Ġrakliyə toy edərkən Gəncə, Ġrəvan xanları ilə yanaĢı Hacı Çələbi xanı da dəvət etmiĢdi. Hacı Çələbi xan bu dəvəti qəbul etdi, ancaq müəyyən səbəblər üzündən Tiflisə gedə bilmədi, öz əvəzinə ġəkinin adlı-sanlı adamlarından biri olan qardaĢı oğlunu qiymətli hədiyyələrlə göndərdi. 32
Hacı Çələbi Qarabağ ərazisini də ġəki xanlığına qatmaq istəyirdi. O, Qarabağın bir hissəsini ələ keçirdisə də, tam ərazini tuta bilmədi. Cardan Qarabağa gəlmiĢ Pənah xan Hacı Çələbiyə müqavimət göstərdi. Hacı Çələbi xan ġamaxı xanı ilə birlikdə Qarabağa hücum etdi, Bayat qalasını bir aydan artıq mühasirədə saxladı. Lakin müttəfiqlər bu müharibədə qələbə qazanmadılar. 33
Məğlubiyyətdən sonra Kürün o biri tayına çəkilmiĢ Hacı Çələbi xan məyusluqla demiĢdi: «Pənahəli özünü xan elan etmiĢdi, mən isə öz məğlubiyyətimlə onun xanlığını təsdiq etdim». 34 Lakin Hacı Çələbi öz planlarından əl çəkmir, Qarabağ məlikləri ilə danıĢıq aparırdı. Öz növbəsində Qarabağ hakimi Pənah xan təbrizli Əmir Aslan xan ilə ittifaq bağladı. Çələbi xan isə arxasını bərkitmək məqsədilə oğlu AğakiĢi bəyi qazıqumuqlu Məhəmməd Həsən xanın qızına evləndirdi, daha sonra Çələbi xan müstəqilliyə meyl edən Qəbələ və ƏrəĢ sultanlıqlarını tabe vəziyyətə saldı. 35
Beləliklə, ġəki xanlığı bu dövrdə Azərbaycan xanlıqları içərisində güclü feodal dövləti oldu. Çələbi xan ġəkidə məscid, mədrəsə, hamam və s. ictimai binalar tikdirdi, vergi sistemini nizama saldı. O, təkcə ġəkinin deyil, ümumiyyətlə Azərbaycanın tarixi abidələri ilə maraqlanırdı. XIX əsrin ortalarında erməni arxiyepiskopu Sərkis Calalyan qeyd edir ki, Hacı Çələbi xan ġamaxı yaxınlığındakı Gülüstan qalasının, onun saraylarının və baĢqa tikililərinin təsvirini
31 K. K i k a d z e. II. Ġrakli, T, 1941, Bax: ġ. P. Həmidova. XVIII əsrin II yarısında Azərbaycan— Gürcüstan münasibətləri tarixindən, səh. 39. 32 ġ. P. Həmidova. Göstərilən əsəri, səh. 39. 33 M i r z ə Camal CavanĢir Qarabaği. Qarabağ tarixi. Bakı, 1959, səh. 15—16. 34 Ə h m ə d bəy CavanĢir. Qarabağ xanlığının tarixi. Bakı, 1961, səh. 19. 35 В. Н. Левиатов. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке, стр. 121.
23
tərtib etmiĢdi. Azərbaycanın tarixi abidələrinə bu maraq, «XVIII əsr Azərbaycan tarixi oçerkləri» müəllifinin bizcə düzgün müəyyən etdiyi kimi, Hacı Çələbi xanın siyasi marağı ilə bağlı idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Hacı Çələbi xan ġirvana da hakim olmaq, daha doğrusu, Azərbaycan torpaqlarını vahid dövlətdə birləĢdirmək istəyirdi. Təsadüfi deyildir ki, ġəkidə tikdirdiyi məsciddə mərmər üzərində Çələbi xan özünə belə bir titul həkk etdirmiĢdi: «ġəki hakimi, ġirvan əmiri (hökmdarı) Hacı Çələbi Sultan Qurban oğlu. Tarixi—1162-ci il hicri 1748— 1749-cu il». 36
Lakin bu məqsəd yolunda Çələbi xan istismarçı hakim feodal sinfinin baĢqa nümayəndələri kimi sırf feodal vasitə və üsullarına əl atırdı. Bu mübarizə feodal ara qovğaları və çəkiĢmələri üçün meydan açır, bu isə ölkənin təsərrüfat həyatına, inkiĢafına xeyli ziyan vururdu. ġəki xanlığının güclənməsi, onun Gəncə və s. qərb torpaqları uğrunda mübarizəsi Azərbaycanın digər xanlıqlarını, xüsusən Qarabağ xanlığını, həmçinin Kartli və Kaxeti çarlarını ciddi narahat edirdi. ġah hakimiyyəti uğrunda mübarizə Ģəraitində Ġranın zəifləməsindən istifadə edən Kartli çarı Teymuraz Gəncəni və hətta Qarabağı tutmağa çalıĢırdı. Teymuraz və onun oğlu, Kaxeti çarı Ġrakli əvvəlcə Car vilayətini ələ keçirmək istədilər. 1751-ci ilin fevralında onlar Car torpağında Çələbi xan ilə qarĢılaĢdılar; XVIII əsr gürcü xronikasının verdiyi məlumata görə hər iki çarın yürüĢü uğursuz nəticələndi. 37
onlar yaxĢı dərk edirdilər ki, ġəki və Qarabağ xanları da Gəncəni ələ keçirmək istəyirlər. Ġrakli birinci növbədə hiylə ilə Pənah xanı zərərsizləĢdirməyi planlaĢdırdı. O, Pənah xanla danıĢığa girərək getdikcə güclənməkdə olan Çələbi xana qarĢı ittifaq bağlamağı təklif etdi. Pənah xan bu təkliflə razılaĢdı. Bu ittifaqa Gəncə xanı ġahverdi xan, Qarabağ xanı Pənah xan, Qaradağlı Kazım xan, Ġrəvan xanı Hüseynəli xan və Naxçıvan xanı Heydərqulu xan da qoĢuldular. Çələbi xana qarĢı güclü koalisiya yarandı. Xanlar Ġrakli ilə görüĢüb danıĢıq aparmaq üçün Gəncəyə gələrkən, Ġraklinin pusquda durmuĢ qoĢun hissəsi qəflətən hücum edərək onları əsir aldı. 38 Ġrakli bu yolla Qarabağ və digər xanlıqları özündən asılı vəziyyətə salmaq istəyirdi. Gürcü mülkədarları bu hadisəni belə təsvir edirlər: müttəfiqlər müĢavirə üçün Gəncəyə toplaĢmağı qərara aldılar. I Teymurazı və onun oğlu II Ġraklini Ģəhərə çatar-çatmaz ġahverdi xan, Kazım xan və Pənah xan çoxlu hədiyyələrlə qarĢıladılar. Lakin bu görüĢ heç də xanların gözlədiyi kimi nəticələnmədi. I Teymuraz və II Ġrakli hədiyyələri qəbul etdikdən sonra xanlarla danıĢıqlar aparmaq üçün onlarla birlikdə əvvəlcədən qurulmuĢ çadıra daxil oldular. Bu zaman çadırı çarların özləri ilə xəlvəti gətirdikləri gizli qoĢun mühasirəyə aldı. I
36 В. Н. Л е в и а т о в. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке, стр. 122. 37 Y e n ə orada. 38 Y e n ə orada, səh. 123. 24
Teymurazla II Ġrakli əsirlərlə Gürcüstana yola düĢdülər. Çarlar xanları əsir edib, Gürcüstanda girov saxlamaqla xanlıqları özlərindən asılı vəziyyətə salmaq, xanlıqların taxtına öz tərəfdarlarını oturtmaq və beləliklə də, ildə hər xanlıqdan istədiyi qədər bac almaq məqsədi güdürdülər. 39
ġəki xanlığına qarĢı Ġrakli və Pənah xanın baĢçılığı altında ittifaq yaranmasından xəbər tutan Hacı Çələbi xan öz qoĢunu ilə Kür çayının sol sahilində mövqe tutdu, Ġraklinin xəyanəti barədə məlumat alandan sonra isə Gəncəyə tərəf hərəkət etdi. O, Ġraklinin qoĢunlarını Ağstafa çayına qədər təqib edərək onlara zərbə endirdi. Gürcü mənbələri əsasında öz monoqrafiyasını yazmıĢ müəllif göstərir ki, gürcü çarları xanları əsir elan edən zaman Qarabağ xanı Pənah xanın təkidi ilə oğlu Ġbrahim Xəlil xan imkan tapıb aradan çıxmıĢ və vaxt itirmədən özünü ġəkiyə çatdırıb, əhvalatı Hacı Çələbi xana bildirmiĢ və xanların onun köməyinə ehtiyacları olduğunu söyləmiĢdi. Ġbrahim Xəlil xanın dediyinə görə, Hacı Çələbi xan onları əsirlikdən azad edərsə, onlar ġəki xanlığına tabe olacaqlarına söz vermiĢlər. Hacı Çələbi xan Zaqafqaziyada böyük Ģücaət qazanan Ağarza bəylə Gürcüstana yola düĢdü. Hacı Çələbi xanı belə addım atmağa vadar edən, xanların verdikləri vəd yox, onun çarlarla olan sabiq ədavəti idi. Tiflisə üç-dörd kilometr qalmıĢ Ģəkililər gürcü qoĢunlarına çatdılar. Bu, çarların özlərini itirməsinə səbəb oldu. Onlar müqavimət göstərə bilməyib, əsirləri qoyub qaçdılar. 40
edir: «Bir neçə vaxtdan sonra Xoylu Əhməd xan və Qaradağlı Qasım xan və Qarabağlı Pənah xan və Gəncəli ġahverdi xan həsəd elərlər ki, Hacı Çələbi neçün bir belə böyük olmaq gərək. Bunlar dördü Gürcüstan valisinə adam və kağız göndərərlər ki, biz və sən də qoĢun götürüb gedib Hacı Çələbiyə tənbeh eləyək. Vali çox qoĢun yığıb gəlir. O dörd xanlara adam göndərir. Onlar da gəlir. Vali onların dördünü də tutub, öz qoĢunu ilə Hacı Çələbinin üstünə gəlir. Xanları da öz yanında dustaq gətirir. Hacı Çələbi bunu eĢidib, bu da qoĢun götürüb gedib ġəmkir tərəfində vali ilə dava eləyib, vali çox pis basılıb, çox adamı ölüb, qayıdıb gediblər. Hacı Çələbi o dörd xanları da valinin əlindən alıb, mürəxxəs eləyib, öz ölkələrinə gedibdirlər». 41 Beləliklə, Hacı Çələbi xan Azərbaycan xanlarını əsirlikdən azad edir. XVIII əsrə aid Gürcü xronikasında da bu hadisə öz əksini tapmıĢdır. Burada göstərilir ki, Çələbi xan qalib gəldikdən sonra Borçalını ələ keçirdi, oğlu AğakiĢi bəyi buraya hakim təyin etdi və o burada iki ilə yaxın qaldı.
39 Y.S. T a k a i Ģ v i l i. Gürcüstan tarixi məsələlərə dair. T. 1895, səh. 1-66. Bax: ġ.P. Həmidova. XVIII əsrin II yarısında Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri tarixindən. Bakı, 1985, s.41-42. 40 ġ.P. H ə m i d o v a. Göstərilən əsəri, səh.43. 41 K ə r i m Ağa Fateh. ġəki xanlarının müxtəsər tarixi. ġəki xanlığının tarixindən. səh. 17.
25
Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, Hacı Çələbi xan xanları azad etdikdən sonra onlarla görüĢməyi lazım bilmədi. O, Gəncəyə gəldi, Borçalı, Qazax və ġəmĢəddildə yaĢayan Azərbaycanlıların yanına nümayəndələr göndərərək onlardan Kartli—Kaxeti çarlarına qarĢı çıxmağı tələb etdi. Onlar Hacı Çələbi xanın təklifini qəbul edib, silahlı çıxıĢa hazırlaĢdılar. Qazax, Borçalı, ġəmĢəddil, həmçinin Ġrəvan və Gəncə xanlıqları Hacı Çələbi xanın qoĢunu ilə birləĢərək Kartli çarlığına qarĢı çıxmağa hazır oldular. Çarəsiz qalan II Ġrakli vəziyyətdən çıxmaq üçün Tiflisdə girov qalan Gəncə xanının əmisi Qoca xandan istifadə etməyi qərara aldı. Ondan Hacı Çələbi xanla danıĢıq aparmağı xahiĢ etdi. Qoca xan Hacı Çələbi xana aĢağıdakı məzmunda məktub yazdı: «Əgər istəsən səninlə Kartli—Kaxeti çarlığı arasında sülh yarada bilərəm.. Hacı Çələbi xan sülh danıĢıqları aparmaq üçün nümayəndələr göndərilməsinə razılıq verdi. Nümayəndələr ilə də danıĢıq baĢ tutmadı». 42
bərpa etmək üçün Gürcü çarı Teymurazın yanına elçi göndərdi. Lakin çar Teymuraz Kabardadan göndərilən 2000 nəfərlik qoĢunun köməyi ilə AğakiĢi bəyi Borçalını və Qazaxı tərk etməyə məcbur etdi. 43 Daha sonra Ġrakli Car üzərinə hücum etdi. «Hacı Çələbi Car camaatının köməyinə gəlib, Qanıq çayının sağ sahilində, çox Ģiddətli bir müharibəyə giriĢdi. Gürcüstan valisi əvvəlkindən daha ciddi məğlub olub geri qayıtdı». 44
1752-ci ilin sentyabrında Hacı Çələbi xan öz oğlu AğakiĢi bəyin baĢçılığı altında Tiflis Ģəhərini tutmaq üçün qoĢun göndərdi. Bundan xəbər tutan Gürcü çarı Teymurazın oğlu Ġrakli bütün Gürcüstandan qoĢun toplayıb Tiflisdən 60 km aralı dayanmıĢ ġəki qoĢunlarının üzərinə yeridi. AğakiĢi bəy bu döyüĢdə məğlub olaraq geri çəkildi. Bu barədə bir arxiv sənədində geniĢ məlumat verilir. Bu sənəd o zaman Azərbaycanda olmuĢ Qızlar qazisi tərəfindən tərtib olunmuĢdur. O yazırdı: «Ġran əyaləti ġəki—Qəbələdən Hacı Çələbinin oğlu AğakiĢi bəy 2500 nəfərlik qoĢun yığaraq Avar knyazı Əhməd xanın yanına gəldi. Onun 8000 nəfərlik qoĢunu ilə birləĢərək Gürcü çarının oğlu Ġraklinin üzərinə getdilər... Gürcü çarı adları çəkilən düĢmənlərinə qalib gəldi... Onlar hərəsi öz yerinə qayıtdı». 45
keçirmək və təsir dairəsini geniĢləndirmək uğrunda gah bu, gah da digər tərəfin müvəffəqiyyət qazandığı mübarizə davam etməkdə idi. Çoxdan bəri ġirvanı da öz ərazisinə qatmağa çalıĢan Çələbi xan 1755-ci ildə ġirvan üzərinə yürüdü. Ağsu Ģəhərini mühasirəyə aldı. O, Bakını da tutmaq istəyirdi. Bu hadisəni A. Bakıxanov belə təsvir edir: «Burada olan Hacı Məhəmmədəli xan Quba hakimi Hüseynəli
42 ġ. P. H ə m i d o v a. Göstərilən əsəri, səh. 44. 43 В. Н. Левиатов. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке, стр. 124. 44 A. B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, səh. 163. 45 Rusiya MDHTA, f. 20, iĢ. 22, vər. 166.
26
xandan kömək istədi. O da 3000 nəfər Quba qoĢunu və 500 nəfər qüvvəyə malik olan Əmir Həmzə ilə bərabər iki düĢməni barıĢdırmaq üçün gəldi. Hacı Çələbi Hacı Piri adlı bir nəfəri elçi göndərib, onu hədələdi və geri qayıtmağı təklif etdi. Beləliklə, iĢ müharibə ilə nəticələndi. ġəkinin külli qoĢunu bu azacıq camaatın qarĢısında məğlub olub qarət edildi və çoxu öldürüldü». 46
müsbət hal kimi qiymətləndirmək lazımdır, çünki o, Azərbaycanın bütün torpaqlarını vahid dövlətin tərkibində görmək istəyirdi. Hacı Çələbi 12 il xanlıq etdikdən sonra, 1755-ci ildə vəfat etdi. Hacı Çələbi XVIII əsrin I yarısının sonu—II yarısının əvvəllərində Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimlərindən olmuĢdur. O, Ġran əsarətinə qarĢı mübarizəyə baĢçılıq edərək ġəkinin istiqlaliyyətini təmin etmiĢ, daha sonra Azərbaycan torpaqlarını birləĢdirməyə cəhd göstərmiĢdir. Lakin Hacı Çələbi xan bu iĢi görə bilmədi. Ölkədə siyasi birləĢmə üçün iqtisadi əsas olmadığından bu planı həyata keçirmək mümkün olmadı. Hündür boylu, pəhləvan cüssəli adam olan Hacı Çələbi xan, xalq rəvayətinə görə ağıllı, tədbirli bir adam idi. Rəvayətə görə onun dövründə əhalinin güzəranı Ģah zülmü aradan götürüldüyü üçün xeyli yaxĢılaĢmıĢdı. 47 Rus burjua- dvoryan tarixçisi P. Butkov Hacı Çələbini xalq içərisindən çıxmıĢ adam kimi qiymətləndirir və qeyd edir ki, Hacı Çələbi xan hakimiyyətini aĢağı təbəqədən olan kütlələrin köməyi ilə ələ keçirmiĢdi. 48
1755-ci ildə Hacı Çələbi xan dünyasını dəyiĢdikdən sonra ġəki xanlığında hakimiyyət onun oğlu AğakiĢi bəyə keçdi. Bir müddət əvvəl Hacı Çələbi xan ġəki xanlığını möhkəmlətmək və qüdrətli müttəfiq qazanmaq üçün onu, böyük hərbi qüvvəyə malik olan Qazıqumuq hökmdarı Məhəmməd xanın qızı ilə evləndirmiĢdi. Hacı Çələbi xanın vəfatından sonra ġəki xanlığının nisbətən zəifləməsini, ƏrəĢ sultanlığının müstəqilliyə can atmasını görən Məhəmməd xan 1759-cu ildə öz qoĢunu ilə ƏrəĢ sultanlığına gəldi və AğakiĢi xana xəbər göndərdi ki, onunla görüĢmək istəyir. Məhəmməd xanın ƏrəĢ sultanı Məlik Əli ilə birlikdə ona qəsd hazırlamalarından xəbəri olmayan AğakiĢi xan etiraz etmədi, az qüvvə ilə ƏrəĢə gəldi. Məhəmməd xan onu xaincəsinə öldürərək öz qoĢunu ilə ġəki xanlığı ərazisinə daxil oldu və xanın xəzinəsini talan etdi. Qaynaqlarda qeyd olunur ki, Məhəmməd xan ġəki camaatının baĢına minbir oyun açdı. ġəki bəylərinin bir qismi Hacı Çələbi xanın böyük nəvəsi (Həsən ağanın oğlu) Hüseyn xanı özləri ilə götürərək ġamaxı xanlığına getdilər. 49 Məhəmməd xanın özbaĢınalığından cəzanə gəlmiĢ ġəki camaatı ona qarĢı üsyan etdi. Bu üsyana baĢçılıq edən Hüseyn xan Qarabağ xanı Pənahəli xana müraciət edərək ondan kömək istədi. Bir neçə il əvvəl
46 A. B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, səh. 163—164. 47 И. Л. С е г а л Ь .
Елизаветполвская губерния. Тифлис, 1912, səһ. 5. 48 П. Г. Бутков. Материалы для новой истории Кавказа. СПБ, 1869, ч. I, стр. 514. 49 Kərimzadə F a t e h. Göstərilən əsəri, səh. 48.
27
Hacı Çələbi xanın onu Gürcü çarının əsirliyindən xilas etməsini unutmamıĢ Pənahəli xan Hüseyn xanın xahiĢinə müsbət cavab verdi, qoĢunla qazıqumuqlu Məhəmməd xanın üzərinə yeriyərək onu məğlubiyyətə uğratdı. Məhəmməd xan öz yurduna qayıtmalı oldu. 50
Qazıqumuqlu Məhəmməd xanın ġəki xanlığına soxulmasından istifadə edən ƏrəĢ sultanı Məlik Əli Məhəmməd xanın məğlub olub qaçmasından sonra da özünü müstəqil hesab edir, ġəki xanı Hüseyn xana tabe olmaq istəmirdi. O, hətta ġəki xanlığında xan olmaq xülyasına düĢürdü. Bu vaxt Ġranda hakimiyyəti ələ keçirmiĢ Fətəli xan ƏfĢar Azərbaycana soxularaq Qarabağı tutdu. Məlik Əli Fətəli xan ƏfĢarın düĢərgəsinə gəlib ona tabe olduğunu bildirdi və eyni zamanda ġəki xanlığını ona həvalə etmək təklifini irəli sürdü. ġəki xanı Hüseyn xan da yaranmıĢ vəziyyəti düzgün qiymətləndirə bildi. Fətəli xan ƏfĢara müqavimətin xeyirsiz olduğunu nəzərə alaraq, Ġran Ģahının hüzuruna gəlib ona tabe olduğunu bildirdi. Fətəli xan ƏfĢar Hüseyn xanın ġəki xanlığının xanı kimi qalmasına razılıq verdi. 51
xanla yaxınlaĢmağa məcbur etdi. ġəki xanı belə hesab edirdi ki, o, Fətəli xanla ittifaqda ġamaxı xanı üzərində qələbə çalacağı təqdirdə, Fətəli xan ġamaxını ələ keçirməkdə ona kömək etdiyinə görə xanlıq ərazisinin bir hissəsini ona güzəĢtə gedəcəkdir. O özünün 700 nəfərlik qoĢununu qubalı Fətəli xanın 7000 nəfərlik qoĢunu ilə birləĢdirdi. Vəziyyəti çıxılmaz görən ġamaxı xanı Məhəmməd Səid xan müttafiqlərə təslim olmağa məcbur oldu. Rus konsulunun Peterburqa yazdığı məktubda bu dəlil təsdiq olunur. Konsulun məktubunda qeyd edilir ki, ġamaxı xanı tabe olması barədə Quba xanı ilə müqavilə bağladı. Bununla belə ġamaxı xanları təslim olurkən, Quba xanının deyil, ġəki xanı Hüseyn xanın düĢərgəsinə gəldilər. Rus konsulu yazırdı: «ġamaxı xanı (Məhəmmədsəid xan nəzərdə tutulur—müəl.) yanındakı ortancıl qardaĢı Ağası xanla birlikdə Ģəhərdən çıxaraq ġəki xanı Hüseyn xanın yanına gəldilər və belə hesab etdilər ki, onlar müdafiə olunacaqlar». Lakin ġəki xanı Fətəli xana bu barədə məlumat verdi. Fətəli xan ġəki xanına Ağası xanı kor etməyi, Məhəmmədsəid xanı isə ciddi nəzarət altında saxlamağı tapĢırdı. Fətəli xanın Ağası xanı kor etdirməkdə məqsədi onu hakimiyyətdən tam kənarlaĢdırmaq idi. O belə hesab edirdi ki, Məhəmmədsəid xan yaĢlıdır (onun 60 yaĢı var idi) və gələcəkdə fəaliyyətində o qədər də təhlükəli deyildir. Ağası xan isə cavan olmaqdan baĢqa çox bacarıqlı idi və Quba xanının düĢməni idi. Onun «olduqca güclü və hərbi iĢlərdə çox bacarıqlı» olmasını çar rotmistri Çerkasski də Qızların komendantına yazdığı məktubunda qeyd edirdi. Kor edilmiĢ Ağası xan Dərbəndə göndərildi. O, burada həbsxanada saxlanılırdı.
50 M i r z ə C a m a l C a v a n Ģ i r. Göstərilən əsəri, səh. 125. 51 A. B a k ı x a n o v. Göstərilən əsəri, səh. 164—165.
28
ġamaxı xanı məğlub edildikdən sonra ġamaxı xanlığının Sədərə və Qəsai mahalları Yeni ġamaxı ilə birlikdə ġəki xanına çatdı. ġamaxı xanlığının mərkəzi Köhnə ġamaxı və xanlığın qalan ərazisi qubalı Fətəli xanın ixtiyarına keçdi. ġəki və Quba xanları yeni ələ keçirilmiĢ torpaqları idarə etmək üçün naiblər təyin etdilər. ġəki xanlığının sərəncamına keçmiĢ iki mahala və Yeni ġamaxıya Manaf bəy təyin olundu. 52
1768-ci ilin avqustunda ġamaxıda Quba xanlığına qarĢı qəsd aĢkar edildi. Bu qəsdi Manaf bəyin baĢçılığı altında ġəki meyilli bəylər təĢkil etmiĢdilər. Bu qrup Köhnə ġamaxı, ümumiyyətlə qubalı Fətəli xanın nəzarəti altında olan ərazilərdə yaĢayan ġamaxı feodallarına müraciət etdi, onlardan kömək istədi. Sui- qəsdçilər öz planlarını qabaqcadan ġəki xanına xəbər vermiĢdilər. 53 Sui-qəsddən məqsəd Quba xanını ġamaxı xanlığından sıxıĢdırıb çıxarmaq idi. ġamaxı xanlığını bütövlükdə ələ keçirməyə çalıĢan ġəki xanı Hüseyn xan sui-qəsdçiləri hər vəchlə müdafiə edirdi. Lakin sui-qəsdçilərin planları həyata keçmədi. ġamaxı xanlığı feodallarının bir qrupu sui-qəsdçilərə qoĢulmadı, qüvvələr parçalandı, ġəkidən isə silahlı qüvvələr vaxtında gəlib çıxmadı. Hakimiyyətdən kənar edilmiĢ ġamaxı xanları və onları müdafiə edən feodallar da ġəki xanının Fətəli xanı kənar edib ġamaxı xanlığına bütövlükdə yiyələnmək istəməsindən xəbər tutub, ona qoĢulmaq istəmədilər. Bunu eĢidən ġəki xanı Manaf bəyə tapĢırdı ki, diqqətli olsun, ġamaxının darvazalarını elə bağlasın ki, oradan heç kim çıxıb, Fətəli xana xəbər apara bilməsin. Tezliklə ġəki xanlığından Təzə ġamaxıya qoĢun girdi. Lakin artıq gec idi. Öz yaxın adamları vasitəsilə ġəki xanının məqsədlərini öyrənmiĢ qubalı Fətəli xan onu qabaqladı və sui-qəsdçilərin öz qüvvələrini iĢə salmasına imkan vermədi. Fətəli xan 1768-ci il avqustun 17-də Yeni ġamaxıdan 2 km aralıda düĢərgə saldı. O biri gün isə o, Yeni ġamaxını ələ keçirdi, Manaf bəyi digər üç nəfər kətxuda ilə birlikdə həbs edərək Dərbəndə göndərdi. Fətəli xan digər sui- qəsdçiləri də kənarda qoymadı, onların hamısı cəzalandılar. ġamaxı xanlığında baĢ vermiĢ bu hadisələrdən xəbərsiz olan ġəki xanı öz qoĢunu ilə Manaf bəyin çağırıĢına gedirdi. Quba xanı qoĢunlarının ən yaxĢı təlim görmüĢ və döyüĢ bacarığı olan bölmələri vasitəsi ilə Hüseyn xana tələ qurdu. Bu döyüĢ qubalıların qələbəsi ilə nəticələndi. DöyüĢlərin nəticəsi barəsində Adil Çərkəzski adlı bir Rusiya kəĢfiyyatçısı yazırdı: «1768-ci il sentyabrın 20-də Hüseyn xan ġamaxıya yaxınlaĢdı və Fətəli xan qoĢunlarının bir cinahını məğlubiyyətə uğratdı. Bu vaxt ġamxal öz qoĢunları ilə Fətəli xanın köməyinə gəldi, onlar birləĢərək Hüseyn xana hücum etdilər, onun düĢərgəsini qənimətlər və qoĢunla birlikdə ələ keçirdilər. Bu qələbədən sonra Fətəli xan ġəki xanlığının vergi yığan və baĢqa məmurlarını ġamaxıdan qovdu, ġəki xanlığının idarəsində olan
52 Ġ s k ə n d ə r b ə y H a c ı n s k i. Qubalı Fətəli xan, B. 1959, səh. 11. 53 AVPR Ġran fondu, iĢ 12, vər. 98. Г. Абдуллаев. Из истории Северо-восточного Азербайджана, səh. 30.
29
əraziləri öz hakimiyyəti altına aldı. ġamaxı xanlığı ərazisinin Yeni və Köhnə ġamaxı adı altında inzibati bölgüsü ləğv olundu. Bütün ġamaxı xanlığının ərazisi Fətəli xanın yaratdığı birləĢmiĢ ġimal-Ģərqi Azərbaycan torpaqlarının tərkibinə qatıldı. 54
Öz iddialarından əl çəkməyən ġəki xanı ikinci döyüĢdə də məğlub oldu və 1769-cu ilin iyulunda Hüseyn xanla Fətəli xan arasında yeni müqavilə bağlandı. Bu müqavilə Fətəli xana üstünlük verirdi. Hüseyn xan Fətəli xana köməkçi hərbi qüvvə lazım olduqda ona qoĢun verməyi və ġamaxının iĢlərinə qarıĢmamağı öhdəsinə götürürdü. 55
1774-cü ildə Avar hakimi Nutsal xan Ağası xanın vasitəçiliyi ilə Ģəkili Hüseyn xanla yeni ittifaq bağlayaraq ġamaxıya bir daha hücum etdi. Lakin Hüseyn xan Ağası xandan üz döndərərək geri qayıtdı. Fətəli xan 20 minlik qoĢunla Ağası xanı məğlub etdi. Nutsal xan döyüĢdə öldürüldü, Ağası xan isə yenidən Kotevana qayıtdı. 56
20 ildən artıq ġəkidə hökmran olmuĢ Hüseyn xan hakimiyyət uğrunda, xüsusilə öz əmiləri ilə gərgin çəkiĢmələr aparırdı. 1779-cu ildə xanın əmisi Hacı Əbdülqadir, Hacı Çələbinin əmisi oğlu Hacı Rəsul bəy Hacı ġeyx Əli oğlunun köməkliyi, ƏrəĢ məlikzadələri və ġəki əyanının ittifaqilə qəflətən Nuxu qalasına soxuldu. 22 il hökmranlıq sürməkdə olan Hüseyn xanı öldürüb, hökumət bayrağını qaldırdı. Hüseyn xan hünərli, Ģücaətli... olmaqla bərabər, təbiətən rəhmsiz adam idi. 57
1783-cü ildə Gürcüstan Rusiyanın himayəsini qəbul etdi. Rusiya hökuməti Azərbaycan xanlarının da bu yolla gedə biləcəyini zənn edərək, bütün Azərbaycan xanlarına, o cümlədən yenicə hakimiyyətə gəlmiĢ ġəki xanı Əbdülqadir xana da bu barədə məlumat verdi. Hacı Əbdülqadir xan isə Gürcüstanın atdığı addımı atmaq fikrində deyildi. Hüseyn xandan fərqli olaraq Əbdülqadir xan qubalı Fətəli xanla dostluq siyasəti yürüdürdü. Məsələn, 1784-cü ildə qubalı Fətəli xan Qarabağ xanı Ġbrahimxəlil xanla müharibəyə baĢlayanda, ġəki xanı Hacı Əbdülqadir öz qoĢunu ilə ona köməyə gəldi. Bu isə Fətəli xanla mübarizə aparan qarabağlı Ġbrahimxəlil xanın planlarına uyğun gəlmirdi. Ġbrahimxəlil xan, Hüseyn xanın Qarabağa qaçmıĢ oğlu Məhəmmədhəsən ağanı həbsdən azad edib Cara göndərdi ki, öz ətrafına qüvvə toplayıb ġəki xanlığı uğrunda mübarizə aparsın. O, ləzgilərdən ibarət qoĢunla ġəkiyə basqın edib Ģəhəri tutdu. Əbdülqadir xan Ağası xanın yanına qaçdı.
54 Г а с и Абдуллаев. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией, Б, 1965, səһ. 221—225. 55 Г а с и Абдуллаев. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией, Б, 1965, səһ. 257—259. 56 В. Н. Л е в и а т о в. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке, стр. 122. 57 A.B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, səh. 172.
30
Lakin o, Əbdülqadir xanı Məhəmmədhəsən ağaya verdi. Əbdülqadir xan və oğlanları öldürüldü. Məhəmmədhəsən ağa özünü ġəki xanı elan etdi. 58
Rus generalı A. P. Yermolov Məhəmmədhəsən xan haqqında demiĢdi ki, o həm öz ağlı, həm də xanlığının quruluĢuna görə baĢqalarından fərqlənir. O, eyni zamanda çox Ģöhrətpərəst, hakimiyyət düĢkünü və qəddar adam olmuĢ, öz qohumlarının çoxunu, eyni zamanda Ģübhələndiyi adamları məhv etmiĢdi. 59 O
qardaĢlarından biri, anası tərəfindən ƏrəĢ sultanın (vaxtilə ġəki xanı Hüseyn xan tərəfindən öldürülmüĢ Məlik Əlinin) qohumu olan qardaĢı Fətəli ağanı kor etmiĢdi. Bir qədər sonra o digər qardaĢı Səlimi aradan götürməyə giriĢdi. Lakin Səlim qardaĢının hərəkətlərindən Ģübhələnərək bir neçə bəylə Cara qaçmaqla yaxa qurtara bildi. 60
Məhəmmədhəsən xan ġəki qalasını tikdirmiĢ, xanlıq üçün «Dəstur ul-əməl» adlanan xüsusi qanunnamə yazmıĢdı. Bu qanunla vergi sistemi, qiymətlər, feodal- asılılıq münasibətləri, silk məsələləri, istismar edən və istismar olunan siniflərin hüququ və vəzifələri nizama salınmıĢdı. 61 Ticarət və vergi məsələlərini öyrənmək üçün çox mühüm mənbə olan bu qanunnamənin əsli təəssüf ki, qalmamıĢdır. Məhəmmədhəsən xan qubalı Fətəli xanın Azərbaycanı Quba xanlığı ətrafında birləĢdirməsi siyasətinin əleyhinə idi. O, Fətəli xana qarĢı mübarizədə hakimiyyətdən kənar edilmiĢ ġirvan xanlarından istifadə etməyə çalıĢırdı. Lakin 1785-ci ildə baĢ vermiĢ döyüĢdə Məhəmmədhəsən xan məğlub oldu. Fətəli xan «Ağası xana qarĢı hər iki tərəfdən qoĢun göndərdi. Ağası xan məcbur qalıb Fətəli xanın hüzuruna gəldi, oğlanları ilə bərabər məhbus olaraq, Qubaya göndərildi. Bundan sonra, Fətəli xan ġəki üzərinə yürüĢ etdi. Bu müharibədə məğlub olan Məhəmmədhəsən xan, öz bacısını Fətəli xana verib barıĢdı. Fətəli xan da ittifaqı möhkəmləndirmək məqsədilə öz bacısı Huri Peykər xanımı ona verdi». 62
qorxulu olduğunu baĢa düĢən ġamaxı xanı Məhəmmədsəid xan Quba xanlığından intiqam almaq üçün fürsət axtardığı bir zamanda Fətəli xan Qubada dustaq olan Ağası xanı və onun oğlanları Əhməd və Məhəmməd bəyi özü ilə Qonaqkəndə gətirdi və belə bir Ģayiə yaydırdı ki, Ağası xanı ġamaxıya hakim təyin etməkdən ötrü onları ġamaxıya aparırlar. Məhəmmədsəid xan bu xəbəri eĢitcək ġəkiyə gəldi, onun oğlu Məhəmməd Rza bəy isə qaynı Fətəli xanı qarĢılamaq üçün Qonaqkəndə getdi. Fətəli xan ona Ağası xanı oğlanları ilə birlikdə Bakıya aparmağı əmr etdi, özü isə ġamaxıya gəlib yeznəsi Məhəmməd Rza bəyi formal olaraq ġamaxı xanı elan etdi, hakimiyyəti öz əlinə aldı. O, ġəki xanı Məhəmmədhəsən xandan
58 A. B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, səh. 173. 59 AKAK. VI cild, I hissə, sənəd 1168, səh. 781. 60 H a c ı S ə i d Ə b d ü l h ə m i d. Göstərilən əsəri, səh. 60. 61 В. Н. Л е в и а т о в. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке, стр. 150. 62 B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, səh.173; Ġskəndər bəy Hacınski. Göstərilən əsəri, səh, 20. 31
Məhəmmədsəid xanı iki oğlu ilə və onun yanında olan Ağası xanın oğlu Mustafa bəyi tələb etdi. Məhəmmədhəsən xan Fətəli xanın göstəriĢinə əməl etdi, Məhəmmədsəid xan iki oğlu və Ġskəndər bəylə Fətəli xanın yanına gəldi. Fətəli xan onları həbs edib Səlyana göndərdi. Bu zaman ƏrəĢ sultanı ġəki xanı Məhəmmədhəsən xanın əmrilə Məhəmmədsəid xanın ġuĢaya qaçmıĢ iki oğlunu və Mustafa bəyi (sonralar ġamaxı xanı olmuĢ) müxtəlif bəhanələrlə yanına çağırtdırıb ġəki xanının etimadlı adamı Hacı Seyid bəylə ġamaxıya göndərdi. Dustaqlar yolda ikən (Göyçayda) Fətəli xanın adamları belə bir Ģayiə yaydılar ki, guya Fətəli xan ġəki tacirlərini həbs etmiĢ və güclü qoĢunla ġəkiyə girmək üçün tədarük görür. Hacı Seyid bəy buna inanıb dustaqlarını azad edərək ġəkiyə gəldi. Onlar isə Avarstana, oradan isə Türkiyəyə qaçdılar. Buna görə Fətəli xan Məhəmmədsəid xanla onun iki oğlunu Səlyanda öldürməyi, Ağası xanla iki oğlunu isə ya öldürməyi, ya da kor etməyi əmr etdi. ġəki xanı Məhəmmədhəsən xan bu hadisənin Ģamaxılılara bağıĢladığı təsirdən və avarların Fətəli xana qarĢı bəslədikləri ədavətdən istifadə edərək həmin 1788-ci ildə güclü qoĢun topladı və Avar hakimi ilə birlikdə ġamaxı üzərinə hərəkət etdi. Fətəli xan düĢməni sərhəddə qarĢılamağa imkan tapmayıb onunla köhnə ġamaxının lap yaxınlığında rastlaĢdı. Uzun sürən Ģiddətli toqquĢmalar baĢlandı. Bu toqquĢmalarda Məhəmmədhəsən xanın qoĢunları həmiĢə üstünlük qazanırdılar, qələbə onun tərəfində idi, qoĢunlarının bir hissəsi ġamaxıya da girmiĢdi. Fətəli xanla birlikdə gəlmiĢ Mehdi bəy ġamxalın oğlu Məhəmmədhəsən xanla bağladığı gizli saziĢə sadiq qalaraq döyüĢə girmirdi. Fətəli xanın qoĢun baĢçıları bunu baĢa düĢərək, geri çəkilib onun qoĢunları olan sahəyə doluĢdular ki, onu döyüĢə vadar etsinlər. Buna nail oldular. ġamxalın qoĢunları hücuma keçdi. DöyüĢün taleyi Fətəli xanın xeyrinə həll olundu. Məhəmmədhəsən xan ġəkiyə qayıtdı. 63
«Məhəmmədhəsən xan öz əməlindən peĢman oldu, əyalı olan Fətəli xanın bacısını əfv və aman diləməyə göndərdi. Özü də Fətəli xanın hüzuruna gəldi. Fətəli xan cah-cəlalla Nuxu Ģəhərinə getdi. Bir neçə gün qonaqlıq və Ģadlıqla keçirib, Gəncəyə yola düĢdü». 64
dağılmağa baĢladı. «Fətəli xanın böyük oğlu Əhməd xan idarə etmək iĢlərindən bixəbər idi. O, hökumət bayrağını yüksəltdi. Onun baĢında gənclik ehtirası və hökmranlıq qüruru var idi. Bir ildən sonra Məhəmmədhəsən xan köhnə ədavətə görə, onun əleyhinə Ģirvanlılarla ittifaq bağladı. Osmanlı ölkəsindən Qarabağa gəlmiĢ nümayəndə Əsgər bəyi, Qasım bəyi və Mustafa bəyi öz yanına çağırdı. Hacı
63 Ġ s k ə n d ə r bəy Hacınski. Göstərilən əsəri, səh. 24—25. 64 A. B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, səh. 176.
32
Məhəmmədəli xanın oğlu Manaf bəylə ġirvan üzərinə hərəkət etdi. Əhməd xan müqavimət göstərə bilməyib Qubaya getdi. Məhəmmədhəsən xan Ali-sərkarı elat arasında, Manaf bəyi isə Ağsu Ģəhərində hakim təyin etdi. Cürbəcür vasitələrlə tacirlərdən və baĢqalarından çoxlu mal topladı və orada bir neçə gün qaldıqdan sonra ġəkiyə qayıtdı. 65
yerləri də öz nüfuz dairəsinə cəlb edə bildi. O, 1790-cı ildə ġirvan ilə ittifaq bağladı, Əhməd xanı ġirvandan sıxıĢdırdı. ġirvan xanlarının hakimiyyətini bərpa etdi və böyük qənimətlə ġəkiyə qayıtdı. Məhəmmədhəsən xan ġamaxı xanlığı taxtında bərpa etdiyi xanların vasitəsilə, onların xanlığı üzərində öz nüfuzunu saxlamaq fikrindən əl çəkməmiĢdi. Məhəmmədhəsən xanın bu hərəkəti ġamaxı xanı Mustafa xanı narahat etdi və o qazıqumuqlu II Surxay xanla əlaqəyə girib Qəbələ və ƏrəĢ sultanlarını Məhəmmədhəsən xana qarĢı qaldırdı. Mustafa xan Qarabağ xanlığının köməyinə də Ġbrahim xandan razılıq almıĢdı. Məhəmmədhəsən xan çox çətinliklə, özünün ağlı və Ģəxsi igidliyi ilə düĢmənlərini üstələdi, Qəbələ və ƏrəĢ sultanlarını hakimiyyətdən kənar etdi. 66
1794-cu ildə Məhəmmədhəsən xan Quba xanı ġeyxəli xan ilə birlikdə Mustafa xanı ġamaxı xanlığından kənar edib, onun yerini qardaĢı Qasım xana vermək üçün Ağsunu mühasirəyə aldı. Bu vaxt yağmağa baĢlamıĢ leysan yağıĢları Ağsuda mühasirədə olanların yardımına gəldi. Leysan mühasirəçilərin düĢərgəsini dağıtdı. Ağsulular mühasirədən çıxıb hücuma keçdilər və düĢməni məğlubiyyətə uğratdılar. Məhəmmədhəsən xan ġəkiyə, ġeyxəli xan isə Dərbəndə qayıtmağa məcbur oldular. Beləliklə, Azərbaycan xanlarının bir-birlərinin torpaqlarına yiyələnmək üçün apardıqları ara müharibələri onlara öz aralarında əlaqə yaratmağa mane olur, onların Ġran, Rusiya, yaxud Türkiyə tərəfindən iĢğal olunması üçün əlveriĢli Ģərait yaradırdı. 1795-ci ildə Ġran hökmdarı Ağa Məhəmməd Ģah Qacar Azərbaycana basqın etdi. O, ilk növbədə Qarabağı, ġuĢanı zəbt etməyə çalıĢdı. Lakin yerli əhali ona Ģiddətli müqavimət göstərdi. Bu zaman Məhəmmədhəsən xan Qarabağ və ġirvan xanları kimi müqavimət göstərmək əvəzinə, öz mənsəbi və mənafeyi xatirinə, düĢmənçilik etdiyi bəzi xanlardan intiqam almaq məqsədilə Qacarın tərəfinə keçdi. O, Ağa Məhəmməd Ģahın ġirvanı ələ keçirmək üçün göndərdiyi dəstəyə qoĢuldu. Vətən torpağının taleyi ilə oynaması ona baha baĢa gəldi və o öz hakimiyyətindən məhrum oldu. Xanın düĢmən yürüĢünə qoĢulmasından istifadə edən qardaĢı Səlim xan 1795-ci ilin dekabrında hakimiyyəti ələ keçirdi.
65 Y e n ə orada. 66 V. N. L e v i a t o v. Göstərilən əsəri, səh. 153.
33
Hələ bu hadisədən xeyli əvvəl, Məhəmmədhəsən xan doğma qardaĢı Fətəlidən ehtiyat edərək, onu kor etmiĢdi. O biri qardaĢı Səlim xan «Məhəmmədhəsən xanın yamanlıq qəsdindən qorxub bir para ġəki vilayətinin bəylərindən özünə yoldaĢ eyləyib... ġəkidən qaçıb, Car vilayətinə getmiĢdi. 1795-ci ildə Səlim xan Cardan və Avarıstandan aldığı qoĢunla ġəki üzərinə yürüĢ etdi. Ağa Məhəmməd Ģah Qacara düĢmən münasibət bəsləyən ġəki camaatı tərəddüd etmədən Səlim xan tərəfə keçdi. Ġki qardaĢın qoĢunları arasında baĢ vermiĢ döyüĢdə Məhəmmədhəsən xan məğlub oldu, Ġran hərbi rəislərindən biri olan Mustafa xan Dəvəlinin düĢərgə saldığı Xaçmaz mahalının TerkeĢ kəndinə qaçdı. Öz hakimiyyətini itirmiĢ Məhəmmədhəsən xan Ağa Məhəmməd Ģah Qacarın gözündən düĢdü. Bu təsadüfi deyildi. Ġran Ģahına onun hakimiyyətini Azərbaycanda saxlayan adam lazım idi. Ağa Məhəmməd Ģah Qacar hətta Məhəmmədhəsən xandan Ģübhələnməyə, onu satqın hesab etməyə baĢladı. Sərdar Mustafa xan Dəvəli Ağa Məhəmməd Ģahdan Məhəmmədhəsən xanı kor edib Təbrizə göndərmək əmrini aldı. Ağa Məhəmməd Ģahın sərəncamına əməl olundu. 67
bütün uĢaqlarını məhv etdi. Ağa Məhəmməd Ģah Azərbaycanın bütün xanlarına, o cümlədən Səlim xana fərman göndərdi. Fərmanda Əbdül Lətif Əfəndinin yazdığı kimi «Ġranın ali hökmdarının fərmanında deyilirdi ki, sizə məlum olsun ki, mən Ġranda Ģah olmaq Ģərəfinə nail olmuĢam, Azərbaycan xanları və hakimləri hamısı mənə tabe olmuĢlar. Ġndi mən qoĢunumla bu taya ona görə gəlmiĢəm ki, əleyhdarlarımı cəzalandıram. Ona görə də siz də öz nümayəndənizi göndərib bağıĢlanmağınızı xahiĢ etməli və sizə aid olan məsələləri izah etməlisiniz, mən bunları hörmət əlaməti kimi qəbul edirəm. Siz mənim yanıma sizin bağıĢlanmanız barəsində xahiĢinizlə öz nümayəndənizi göndərməlisiniz. Buna əməl etsəniz və qulluq göstərsəniz üstünüzdən mərhəmət əskik olmayacaq, baĢqaları kimi siz də sakit olacaqsınız». 68
köçürüb Gələsən-görəsənə aparıb, orada sığınaq elədi. Lakin Səlim xanın belə ehtiyat etməsi əbəs oldu, belə ki, Qarabağda heç bir müvəffəqiyyət qazana bilməyən Qacar ġuĢanın mühasirəsindən əl çəkməyə məcbur oldu. O, Tiflisə hərəkət etdi, onu qarət edərək, geriyə, Ġrana qayıtdı». 69
iddiasında olan çar Rusiyasını xeyli narahat etmiĢdi. Təsadüfi deyildi ki, Azərbaycanı, xüsusilə onun Xəzərsahili vilayətlərini iĢğal etməyə hazırlıq görən Rusiya çarı II Yekaterina 1795-ci il noyabrın 16-da Qafqazda olan rus qoĢunlarının
67 V. N. Leviatov. Göstərilən əsəri, səh 173. 68 Ə b d ü l Lətif. Əfəndi. Göstərilən əsəri, səh.12. 69 K ə r i m Ağa Fateh. ġəki xanlarının müxtəsər tarixi. ġəki xanlarının tarixindən, səh. 20. 34
komendantı general Qudoviçə xüsusi sərəncam göndərərək Gürcüstanı, ġirvanı və Bakını müdafiə etməyi tapĢırmıĢdı. 70
1796-cı ildə general V. Zubovun komandanlığı altında rus qoĢunları Azərbaycanın Xəzərsahili vilayətlərini iĢğal etdilər. Rus qoĢunlarının bir dəstəsinə baĢçılıq edən general-mayor RtiĢçev Pirsaat çayı yaxınlığında salınmıĢ düĢərgədən, ġəki ərazisindən keçərək Gəncə üzərinə hərəkət etdi. Gəncə «hakimi Cavad xan Ziyad xan oğlu tabe olmaq fikrilə qabağa çıxıb qalanı təslim etdi. Qarabağlı Ġbrahim xan və Ģəkili Səlim xan da, elçilər və məktublar göndərməklə ixlas və itaət göstərdilər». 71 Rus qoĢunları Azərbaycanda çox qalmadı. 1796-cı ildə imperatriçə II Yekaterinanın ölümündən sonra I Pavel, beynəlxalq vəziyyətlə əlaqədar olaraq, rus qoĢunlarını Azərbaycandan geri çağırdı. 1797-ci ildə Ağa Məhəmməd Ģah Qacar ikinci dəfə Azərbaycana basqın etdi. O, kor etdirdiyi Ģəkili Məhəmmədhəsən xanı da özü ilə gətirmiĢdi. Qacar, Məhəmmədhəsən xanı Muğanda qoyaraq ġuĢa qalasına hərəkət etdi. Qacarın birinci yürüĢü zamanı Qarabağın təsərrüfatına ağır zərbə vurulmuĢdu və 1797-ci ildə burada qıtlıq, aclıq, xəstəlik hökm sürürdü. ġuĢa camaatı Qacara müqavimət göstərə bilmədi. Qarabağ hökmdarı Ġbrahimxəlil Cara qaçdı. Qacar ġuĢanı aldı, lakin o, saray əyanları tərəfindən öldürüldü. Ġran qoĢunları geri çəkildilər. Ağa Məhəmməd Ģah Qacar öldürüldükdən sonra ġamaxı xanı Mustafa xan xanlığın ərazisini geniĢləndirmək üçün ciddi fəaliyyətə baĢladı. O, ilk növbədə ġəki xanlığını özünə tabe etmək üçün kor edilərək xanlıqdan kənarlaĢdırılmıĢ Məhəmmədhəsən xandan istifadə etdi. Belə ki, Ağa Məhəmməd Ģah öldürüldükdən sonra öz xanlığını bərpa etməyə çalıĢan Məhəmmədhəsən xan bir qədər əvvəl ona düĢmən olmuĢ ġamaxı xanı Mustafa xana müraciət edərək qızını ona ərə vermək istədiyini bildirdi. Mustafa xan bundan istifadə etməyə tələsdi. O, böyük qoĢunla ġəki xanlığı üzərinə yeridi. Ona müqavimət göstərə bilməyən Səlim xan Qarabağa, qohumu Ġbrahim xanın yanına qaçdı. 72
torpaqlarını ġirvan xanlığı tərkibinə qatmaq planını həyata keçirmək istəyirdi, ona görə də onun Məhəmmədhəsən xanla münasibətləri pozuldu. Mustafa xan ġəki xanlığı üzərinə yeridi. «Məhəmmədhəsən xan da qoĢun götürüb, Qarabağa gedəndə yolda iĢin üzərinə baxıb bildi ki, ölkədə bunu istəməyən Ģəxslər çoxdur. Mustafa xan ilə dava etməyə dəyməz. Naçar qoĢunu dağıdıb bir para adamla Mustafa xanın yanına gedər ki, bəlkə genə mənimlə dost ola, xanlıq bundan razı qalıb qayıda genə ġəkiyə gələ. Gedən kimi, Mustafa xan bunu tutdurub ġirvana göndərdi. 73
70 V. N. L e v i a t o v. Göstərilən əsəri, səh. 175—176. 71 A. B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, səh. 184. 72 A. B a kı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, səh. 186. 73 K ə r i m Ağa Fateh. ġəki xanlarının müxtəsər tarixi, ġəki xanlarının tarixindən. səh. 21.
35
Mustafa xan Səlim xanı da Qarabağdan öz yanına gətirdi. Beləliklə, Mustafa xan hər iki qardaĢı—Məhəmmədhəsən xanı da, Səlim xanı da hakimiyyətdən uzaqlaĢdırıb öz əmisi oğlu ġeyx Əli bəyi ġəkiyə naib təyin etdi. Lakin ġəki əhalisi üsyan etdi. «Mustafa xan çarəsiz qalıb, Səlim xanı ġəkiyə hakim göndərdi və onun qızını özü üçün aldı. Məhəmmədhəsən xan Qubaya, Dərbəndə və buradan da Cara, axırda rusların yanına» getdi. 74 Beləliklə, Səlim xan 1304-cü ildə ġəki xanlığında öz hakimiyyətini bərpa etdi.
Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|