Mahmud ġsmayil, maya bağirova ġƏKĠ xanliğI
Xanlığın inzibati quruluĢu
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2. Xanlığın inzibati quruluĢu
ġəki xanlığının ərazisi Ģimal-qərbdə Dağıstan və Ġlisu sultanlığı, Ģimal- Ģərqdə Quba xanlığı, ġərqdə ġamaxı xanlığı, qərbdə Gürcüstan və cənubda Qarabağ xanlığı ilə həmsərhəd idi. QutqaĢen, ƏrəĢ və Qəbələ sultanlıqları ġəki xanlığından asılı idi. Mənbələrdə qeyd olunur ki, «ƏrəĢ və Qəbələ mahalları» Hacı Çələbiyə «tabe idi». 18
nəticəsində qədim ġəki Ģəhəri demək olar tamamilə məhv olmuĢ, Ģəhər əhalisinin bir qismi tələfata uğramıĢ, bir qismi baĢqa yerlərə köçüb getmiĢ, bir qismi isə indiki Ģəhərin yerləĢdiyi ərazidə məskən salmıĢdı. 19
ġəki Ģəhərinə üz vermiĢ fəlakət hətta XIX əsr mətbuatının da diqqətini cəlb edirdi. «Kavkaz» qəzeti yazırdı: «Dərədən böyük sürətlə çıxan KiĢ çayının daĢması nəticəsində Nuxa yerlə-yeksan oldu, yaĢayıĢ evləri və zəngin ipəkçilik bağları əvəzinə böyük daĢ səhrası əmələ gəldi, minlərlə adam qudurmuĢ selin qurbanı oldu. O vaxtdan nuxalılar dərənin Ģərqində olan dağ ətəklərinə köçdülər və indiki Nuxanı saldılar». 20
olunmamıĢdı. Ona görə də düĢmən hücumu zamanı əhali «Gələsən-görəsən» qalasına çəkilirdi. 1765-ci ildə isə Ģəhər qala hasarları ilə əhatə olundu. 21 ġəhərin iki darvazası var idi. 1772-ci il fəlakətdən sonra yeni yerdə dirçələn Ģəhər də qala divarı ilə əhatə olunmuĢdu. Bundan baĢqa burada daha iki istehkam-qala tikildi: Ģəhərin kənarındakı qala və Ģəhərdəki Məhəmmədhəsən xan qalası. Ġkinci qalada Xan sarayı yerləĢirdi. Həmin qalaya saxsı borularla su kəməri çəkilmiĢdi. 22 Bundan
baĢqa qalada iki su quyusu var idi. ġəkidən aralı hündür yerdə qüllələr tikildi. Bu qüllələrdə keĢikçilər yerləĢir və düĢmənin gəlməsini od yandırmaqla xəbər verirdilər. Azərbaycan ərazisində yaranmıĢ baĢqa xanlıqlarla bərabər ġəki xanlığı da xanın qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olduğu feodal mütləqiyyət üsuli-idarəsi idi. A. Bakıxanov yazırdı ki, «Xan monqol sözü olub, hakim, çarlıq eləyən Ģəxs deməkdir». Xanlığın xarici münasibətlər məsələlərini xan həll edirdi. Xanın həm qanun vermək və onu icra etmək, həm də məhkəmə hüququ var idi. ġəki xanı Məhəmməd Həsən xanın hakimiyyəti dövründə «Dəstur ül-əməl» adlanan qanunlar külliyyatı tərtib edilmiĢdi. Təəssüf ki, bu qanunlar külliyyatının əsli bizim günlərə
18 Azərb. MDHTA, Hərbi dairə rəisi fondu, iĢ 14, vər. 413. 19 Г а с и Абдуллаев. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношение с Россией, с. 127. 20 «Kavkaz» qəzeti, 15 iyun 1846-сı il. 21 Краткий исторический очерк городов Закавказского края, Кавказский календарь на 1846 года, стр. 51. 22 С. Г. О в е н е с о в. Старинные водоправоды в Нухе. Исвестия об-ва обслед. изучения Азербайджана, 1926, № 6, стр. 126—136. 19
gəlib çıxmamıĢdır. Xan ölüm hökmü verə bilər və ya ölüm hökmü verilmiĢ adamı bağıĢlaya bilərdi. XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanda səyahətdə olmuĢ Ġ. Berezin yazır ki, xan heç kimdən soruĢmadan və heç kimə hesabat vermədən mövqeyindən asılı olmayaraq kimi istəsə qətl edə və ya bağıĢlaya bilərdi. 23
Xan hakim feodal sinfinin mənafeyini müdafiə edirdi. Xanın yanında xüsusi divan var idi. MəĢvərətçi orqan olan divanın üzvləri xanın yaxın adamlarından, sultanlardan və bəylərdən ibarət idi. Müharibə, sülh, vergi qoymaq və s. mühüm məsələlərin həlli üçün xan divanla məsləhətləĢirdi. Xan və divan çıxardıqları hökmlərdə yerli adət-ənənəyə və Ģəriətə riayət edirdilər. Divanda müəyyən məsələni həll etmək lazım gəldikdə xan qabaqcadan öz qərarını bildirir, divan üzvləri baĢlarını tərpətməklə razı olduqlarını bildirirdilər. Divanda olan baĢ dini xadim həmin an ayağa durub fitva verməli, xana dua etməli idi. Fitva qurtaran kimi divan üzvlərinin hamısı ayağa durub xana təzim etməli idilər. Xan divan yığıncağında olan üzvlərinə qonaqlıq düzəldirdi. Bəzi hallarda xan ölüm cəzası, əmlakın müsadirəsi barədə hökm edir, sonra bu məsələləri formal olaraq divanın təsdiqinə verirdi. Xandan sonra ən nüfuzlu dövlət xadimi vəzir idi. O, xanın ən yaxın köməkçisi hesab olunurdu. Maliyyə iĢlərinə baxan sərkari-ali, xanın Ģəxsi təsərrüfatını idarə edən eĢikağası, xan xəzinəsinin məxaric iĢlərinə baxan sanduxtarağası, xan anbarlarında taxıl və digər ehtiyatlara nəzarət edən anbardarağası xanlıqda yüksək mənsəbli məmurlar idilər. Bundan baĢqa xan sarayında xeyli kiçik xidmət məmurları var idi. Bütün bu vəzifə sahiblərinə ya idarə olunmaq üçün kəndlər, yaxud rəncbərlər paylanır, yaxud da rəiyyətdən və Ģəhər sənətkarlarından vergi toplamaq hüququ verilirdi. Xan xəzinəsi üçün isə vergiləri xan məmurları-sərkarlar toplayırdılar. Onlara mahal naibləri və kətxudalar kömək edirdilər. Sərkarlar gördükləri iĢə görə topladıqları vergilərin bir qismini alırdılar. ġəki xanlığında maliyyə iĢləri xeyli inkiĢaf etmiĢdi və sərkari-ali ilə yanaĢı xanın özü də maliyyə iĢləri ilə məĢğul olurdu. ġəki xanlığının ərazisi 8 mahala bölünmüĢdü: ġəki, Xaçmaz, QutqaĢen, ƏrəĢ, Padar, AğdaĢ, Alpaut və Göynük mahalları. Onları xan tərəfindən təyin olunmuĢ iri feodallar—mahal naibləri idarə edirdilər. Naiblər vergi və mükəlləfiyyətlərin ayrı-ayrı kəndlər üzrə bölünməsi, mahal sərvətlərinin mühafizəsi, mübahisə doğuran dövlət məsələlərinin həlli, məhkəmə hökmünün icra edilməsi, xan üçün qoĢun dəstələri yaratmaq və bu dəstələri ərzaqla təmin etmək və s. iĢlərə nəzarət edirdilər. Mahal naibi vəzifəsi çox vaxt irsi xarakter alırdı. Bu vəzifənin atadan oğula keçməsi xanın razılığı ilə həyata keçirilirdi. Mahal naibləri özlərini mahalın tam hüquqlu sahibi hesab edirdilər.
23 И. Б е р е з и н. Путешествие по Востоку, II hissə, Kazan, 1850, səh. 45. 20
Mahal naibləri məvacib almırdılar, bunun müqabilində onlar mahaldan gələn gəlirin 1/10 hissəsini götürürdülər. Bundan baĢqa onlara nökərlər verilirdi. Bu barədə ilk qaynaqlarda da məlumat verilir: «Məmurlar, naiblər yaxud xanların təyin etdikləri caniĢinlər... maaĢ almırdılar, onlar kəndlərdən daxil olan gəlirlərlə və xanın ayırdığı məbləğ, yaxud ərzaqla kifayətlənirdilər». 24 Bundan baĢqa mahalın camaatı taxılı yığmaq və döyməkdə mahal naibinin rəncbərlərinə kömək etməli, naibin təĢkil etdiyi toyların hər biri üçün toy payı verməli, onun qonaqlarına qonaq payı və s. verməli idilər. Mahal camaatının arasında nifaq yarandıqda, naib onları barıĢdıracağı təqdirdə hər iki tərəf ona müəyyən məbləğ verməli idi. BarıĢıq mümkün olmadıqda və təqsirkar müəyyən edildikdə həmin məbləği təqsirkar tərəf ödəməli idi. Varlanmaq hərisi olan mahal naibləri kəndliləri qarət edir, müəyyən olunmuĢ vergiləri artıqlaması ilə yığırdılar: «Xan mahal naibini öz yanına çağırıb kəndlilərdən 500, 1000 və daha çox çervon toplamağı əmr etdikdə, mahal naibləri xanın göstərdiyi məbləği iki qat edir və yarısını özünə götürürdü. Bundan baĢqa xan onun tapĢırığına dəqiq əməl etdiyinə görə onlara müəyyən məbləğ ayırırdı». 25
kətxudalar idarə edirdilər. Kətxuda vəzifəsi də irsi olduğundan, onlar özlərini kəndin ağası hesab edirdilər. Kətxudalar maaĢ almaz, topladıqları verginin müəyyən hissəsini özlərinə götürərdilər. ġəhər kələntər tərəfindən idarə olunurdu. ġəhərin idarə aparatına kələntərdən baĢqa qalabəyi — Ģəhər qalasının komendantı, əsasbaĢı adlanan polis idarəsi baĢçısı, bazara nəzarət edən baĢçı və məhəllə baĢçıları daxil idilər. 26 ġəhər
darvazalarının açarlarını özündə saxlayan qalabəyi darvazaların və xan sarayının müdafiəsi ilə məĢğul olmalı idi. Onun sərəncamında xüsusi mühafizə dəstələri var idi. ġəki Ģəhərində polis də mühüm rol oynayırdı. ġəhərdə iki polis idarəsi var idi. Onlardan biri Ģəhərdə qayda-qanunun riayət olunmasına nəzarət edir, ikincisi isə Ģəhər bazarında olub, orda nizam-intizama nəzarət edir, bazar mükəlləfiyyətlərinin toplanmasında iĢtirak edirdi. Birinci polis idarəsinə əsasbaĢı, ikinciyə isə bazar darğası baĢçılıq edirdi. Bilavasitə xanın nəzarəti altında olub kələntər tərəfindən idarə olunan ġəki Ģəhəri bir neçə inzibati məhəlləyə bölünürdü. Hər məhəllədə məhəlləbaĢı var idi. Onun baĢlıca vəzifəsi vergiləri vaxtında toplamaq idi. Hər məhəllənin öz darğası və yüzbaĢısı var idi. Azərbaycanın baĢqa xanlıqlarında olduğu kimi ġəki xanlığında üç məhkəmə orqanı: divan, Ģəriət və əsnaf məhkəmələri fəaliyyət göstərirdi. Divan məhkəməsində dövlət əhəmiyyətli və xüsusilə mühüm cinayət məsələlərinə baxılırdı. ġəriət məhkəməsi vərəsəlik hüququ, əmlak bölgüsü, müxtəlif məiĢət
24 Rusiya MDHTA, f. VUA, iĢ 18474, II hissə, vər. 14. 25 AKAK, VII cild, sənəd 412, səh. 463. 26 А. Ш. М и л Ь м а н. Политический строб Азербайджана в XIX начале XX веков. Б, 1966, сəһ. 45.
21
mübahisələri məsələlərinə baxır, kəbin kəsir və s. məsələləri həll edirdi. Axund və mollalardan ibarət olan bu məhkəmələr öz iĢlərində bu və ya baĢqa məsələyə baxarkən, rəsmən Quranı və Ģəriəti əsas götürürdülər. Məhkəmələrdə özbaĢınalıq hökm sürür, hökmlərin çıxarılmasında xanın göstəriĢləri həlledici rol oynayırdı. 27
Əsnaf məhkəmələri ustalar, usta köməkçiləri və Ģagirdlər arasında baĢ verən mübahisələri həll edir, sex nizamnaməsini pozanları cərimə edir, əhalinin sənətkarlardan narazılıqlarını dinləyir, həll edir və s. Əsnaf məhkəməsinin hökmündən narazı olanlar Ģəriət məhkəməsinə müraciət edə bilərdilər. Əsnaf məhkəməsinə müxtəlif sexlərdən olan ağsaqqallar daxil idilər. Xanlığın daxili və xarici təhlükəsizliyini təmin etmək üçün silahlı qüvvələr var idi. Bu silahlı qüvvələrə-qoĢuna xan özü baĢçılıq edirdi. Xan qoĢunlarının əsasını maaflar təĢkil edirdilər. ġəki xanlığında qoĢunların sayı 10.000 nəfərə çatırdı 28 və Azərbaycan xanlıqları içərisində birinci yeri tuturdu. ġəki xanlığında pul kəsmək üçün zərbxana və silah emalatxanaları var idi. Belə zərbxanalar baĢqa xanlıqlarda da var idi və onlarda kəsilmiĢ pulların qiymətləri müxtəlif idi. XVIII əsrin sonlarında ġəki xanlığının əhalisinin sayı 90.000 nəfərə, Ģəhər əhalisinin sayı isə 6000-ə çatırdı.
Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|