Mahmud ġsmayil, maya bağirova ġƏKĠ xanliğI
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2. Sənətkarlıq
Azərbaycan, o cümlədən ġəki xanlığı öz sənətkarları, müxtəlif sənətkarlıq növləri ilə məĢhur idi. Xanlıqda sənətkarlıq əsasən Ģəhərdə, xanlığın mərkəz Ģəhəri olan ġəki Ģəhərində cəmləĢmiĢdi. ġəkidə ipək istehsalı və ipək emalı ilə məĢğul olan sənətkarlıq geniĢ inkiĢaf tapmıĢdı. Doğrudur, ipək emalının texniki səviyyəsi aĢağı idi. Buna baxmayaraq ipək ustaları yüksək keyfiyyətli ipək istehsal edirdilər. Təsadüfi deyildir ki, ġəki ipəyi Azərbaycan sərhədlərindən çox-çox uzaqlarda məĢhur idi. Çox inkiĢaf etmiĢ sənətkarlıq sahələrindən biri də məhsulları məiĢətdə geniĢ iĢlənən dulusçuluq idi. ġəkidə boyaqçılıq, misgərlik, dəmirçilik, ümumiyyətlə metaliĢləmə, toxuculuq, təkəlduzluq, dabbaqlıq, keçəçilik, qalayçılıq, xarratlıq, zərgərlik və s. sənət sahələri də var idi. XVIII əsrin sonu—XIX əsrin birinci yarısına dair məlumata görə ġəkidə 147 baĢmaqçı, 33 keçəçi, 178 dabbaq, 39 boyaqçı, 36 daĢyonan, 56 dəmirçi, 22 qalayçı, 29 dəyirmançı, 154 dərzi, 42 xarrat, 235 papaqçı, 82 baftaçı, 20 nalbənd, 41 zərgər və digər sənətkarlar var idi. Sənətkarlığın təkəlduzluq (paltar və ev Ģeyləri üstündə ipək sapla tikiĢ) sahəsi Azərbaycanda təkcə ġəkidə yayılmıĢdı. Bu iĢlə əsasən kiĢilər məĢğul olurdu. Bu sənətkarlar əsasən sifariĢ ilə iĢləyirdilər. SifariĢçi öz materialını təkəlduza verərək onun üstündə hansı naxıĢı toxumasını tapĢırırdı. Sənətkar sifariĢçidən günəmuzd haqq, eyni zamanda iĢlətdiyi ipək sapın haqqını alırdı. ġəkidə gön-dəri istehsalı xüsusilə inkiĢaf edirdi. XVIII əsrdə Ģəhərdə 13 dabbaq olmuĢdur. ġəkidə dulusçuluq, metaliĢləmə, dəmirçilik də inkiĢaf etmiĢdi. Bunlardan dəmirçiləri xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onların hamısı Ģəhərin mərkəz hissəsində cəmləĢmiĢdi. Dəmirçilər oraq, dəryaz, balta, xıĢ, bıçaq və s. təsərrüfat alətləri istehsal edirdilər. Onlar həm sifariĢçi, həm də bazar üçün iĢləyirdilər. BaĢqa Ģəhərlərdə olduğu kimi, ġəkidə də hər sənət sahəsi bir məhəllədə yerləĢir və məhəllə həmin sənət sahəsinin adını daĢıyırdı. Azərbaycan sənətkarlarının sənətkar birləĢmələri, daha doğrusu sex təĢkilatları var idi və bu birləĢmələr həmkar, yaxud əsnaf adlanırdı. Əsnafın üzvləri üç kateqoriyaya bölünürdü: ustalar, kargərlər—yarımustalar və Ģagirdlər. Qeyd etməliyik ki, bir Ģəkili ziyalının ġəki Ģəhəri sex təĢkilatları barədə, bizim nöqteyi- nəzərimizcə, həcmcə çox da böyük olmayan, Azərb. EA. A. Bakıxanov adına tarix institutunun elmi arxivində saxlanan əlyazmasında (inventar 10) çox qiymətli məlumat və material toplanmıĢdır və biz sex quruluĢu barəsində məlumatı bu əlyazmasından, daha doğrusu bu yazı əsasında sənətkarlıq təĢkilatları barəsində geniĢ məlumat verən F. Əliyevin kitabından götürmüĢük. 99
99 F. M. Ə l i y e v ġimali Azərbaycan Ģəhərləri, B, 1960, səh. 63—83. 47
Azərbaycan Ģəhərlərindəki əsnaflar, demək olar ki, bütün Yaxın ġərqdə olduğu kimi, sözün tam mənasında, təkcə sənətkarları deyil, eyni zamanda peĢə və iĢ sahiblərini də öz ətrafında birləĢdirirdi. Əsnafın hər bir üzvü, hüququndan asılı olmayaraq (usta, kargər—yarımusta, Ģagird), dini adətlərə mütləq əməl etməli və dini ayinləri yerinə yetirməli idi. Dua oxumaqdan boyun qaçıranı hətta təĢkilatdan qovurdular. 100
Azərbaycan Ģəhərlərində sənətkar təĢkilatlarının üzvləri ilə yanaĢı fərdi sənətkarlar da mövcud idi. Demək olar ki, bütün əsnafların öz bayraqları var idi. Hər bayrağın üzərində həmin əsnafın gerbi vurulurdu. Gerbdə adətən həmin sənətə aid olan alətlər təmsil olunurdu. Əsnafların bayrağını R. Əfəndizadə belə təsvir edir: «Bayraqlar qırmızı mahud üzərində qullab tikilmiĢ, güləbətin saçağı və qotaz ilə bəzənmiĢ halda hər əsnafın özünə məxsus idi. Bu xüsusiyyət hər əsnafın öz həcətlərini (yəni alətlərini) andırırdı. Bunları təkəlduzlar ipək ilə iĢlərdi». 101
Bayramlarda, təntənəli günlərdə və ya baĢqa xanlıqlardan nümayəndələr qonaq gəldikdə onların qarĢısına əsnaflar öz bayraqları ilə çıxmalı idilər. Bu barədə S. Əfəndizadə belə yazır: «Bir hakim vilayəti ġəkiyə gəlməli olsaydı, o zaman onun piĢvazına bütün Ģəhər nümayəndələrini çıxarırdılar. O nümayəndələrin arasında həmkarlar da öz bayraqları və ustagərləri ilə gələn müsafirlərin piĢvazında iĢtirak edərdilər. Əsnaflar öz bayraqları ilə adətən xanın tuğu ətrafında toplaĢırdılar. 102
təsərrüfat çərçivəsində məhdudlaĢırdı. Əsnafların daxili həyatlarında nəsildən-nəslə keçən ənənələri, bunların hərəsinin ayrı-ayrılıqda idarəsi, idarə qaydası, yığıncağı, ümumi Ģurası və öz məhkəməsi var idi. Əsnaflarda inzibati idarə iĢləri aĢağıdakı Ģəxslərin əlində cəmlənmiĢdi: UstabaĢı, ağsaqqal, xəzinədar və igidbaĢı. Sənətkar birliyinin baĢçısı ustabaĢı idi. «PeĢəkarlardan hər bir əsnaf özlərinin xarici və daxili iĢlərini idarə etmək üçün öz iĢçilərindən bir nəfər mötəbər ustanı «ustagər» (yəni ustabaĢı—müəl.) intixab edərdilər. Üç ildən üç ilə o intixabı təzələrdi: nəhayət, ya köhnə ustagəri qəbul, ya da təzəsini bərdaĢt edərdilər». UstabaĢıya istehsal məsələlərindən baĢqa, həm də məhkəmə və inzibati iĢlər həvalə olunmuĢdu. Xanın divanxanası öz əmr və göstəriĢlərini həmkarların üzvlərinə ustabaĢı və ağsaqqalların vasitəsilə çatdırırdı. UstabaĢının vəzifəsi təkcə bunlardan ibarət deyildi. UstabaĢı həmkarlar arasında bağlanan müqaviləni təsdiq edir, Ģagird qəbul etmək haqqında müqavilə
100
В. А. Г о р д л е в с к и й. Османские исторические сказания. «Этнографическое обозрение» № 1—2, 1915, səh. 13. 101 R. Ə f ə n d i z a d ə. Göstərilən əsəri, səh. 7. 102 R. Ə f ə n d i z a d ə. Göstərilən əsəri, səh. 7.
48
bağlanılmasında iĢtirak edir, Ģagirdin təhsil müddətini nizama salır, sənətkarın məiĢətdə özünü necə aparmasına diqqət yetirirdi və s. 103
UstabaĢı eyni zamanda əsnaf və həmkarların bazarda nümayəndəsi idi. O, qiymətləri və nırxı təyin edir, xammal satıcıları ilə danıĢıqlar aparırdı. Çünki istehsal etmək üçün sənətkarların özlərinə müstəqil surətdə mal almaq ixtiyarı verilməmiĢdi. Əsnaf üzvlərinin hamısı üçün xammalın birlikdə alınması adət Ģəklini almıĢdı. Bazara mal gətirildikdə hər həmkarlığın nümayəndəsi və ustabaĢı özü tacirlərlə danıĢığa giriĢir və bütün sənətkarlar üçün birlikdə xammal alaraq onların arasında bölüĢdürürdü. R. Əfəndizadənin yazdığından məlum olur ki, Nuxada tacirlər öz mallarını yalnız ustabaĢı icazə verdikdən sonra sata bilərdilər. Yerdə qalan malı tacirlər baĢqa alıcılara yalnız ustabaĢının icazəsilə sata bilərdilər. Təbiidir ki, ustabaĢının hüquq və səlahiyyəti əsnaf həyatının bütün əsas sahələrini əhatə edirdi. Lakin ustabaĢı bu qədər iĢin öhdəsindən təklikdə gələ bilməzdi. Məhz buna görə də sexlərin sayından asılı olaraq ustabaĢı üçün köməkçi sifətində iki və ya üç, bəzən dörd nəfərdən ibarət ağsaqqal seçilirdi. Ağsaqqallar-ustabaĢının bütün sərəncamlarını yerinə yetirir, xəstələndikdə və ya baĢqa yerə getdiyi zaman onu əvəz edirdilər. Ağsaqqallar əsnaf məhkəmələrində iclasçı kimi iĢtirak edirdilər. Əsnaf xəzinəsinin pullarını idarə etmək üçün savadlı və daha etibarlı adamlardan xəzinədar seçilirdi. Əsnafların ümumi yığıncağı sex və sənətkarların iĢinə dair hər hansı bir məsələ barəsində qərar çıxara bilərdi. UstabaĢı hər hansı mühüm məsələni icra etməzdən qabaq onu yığıncaqda müzakirə etməli, ustaların rəylərini öyrənməli idi. Əsnafların yığıncaqlarında müxtəlif təsərrüfat məsələlərinə baxılır, Ģagird qəbul edilir, kargərlər ustalığa keçilirdi. Qərbi Avropa sexlərində olduğu kimi, əsnaflar da öz birliklərini nümayiĢ etdirərək, sənətlərə görə müəyyən küçələrdə və məhəllələrdə yerləĢirdilər. 104
maraqlanırdı. Məhz buna görə də onlar həvəslə sənətkarların yerləĢmələri üçün karvansaralar və dükanlar tikirdilər. Qədim Ģəhərlərdəki küçələrin adları bunu bir daha sübut edir. Nuxada belə məhəllələr digər Ģəhərlərə nisbətən daha səciyyəvi idi: 1. ġalbaflar (Ģal toxuyanlar); 2. Sabunçular; 3. Xarratlar; 4. Zərgərlər; 5. Dulusçular; 6. Dabbaqlar; 7. Çanaqçılar; 8. Çolmaqçılar; 9. QıĢlaq; 10. Bağbanlar; 11. Sərkərlər (qoyunçular) və s. 105
Ticarətdə olduğu kimi, sənətkarlığın da mərkəzi bazar idi. Məhz buna görə də təsadüfi deyildi ki, sənətkar dükanlarının əksəriyyəti bazarlarda cəmləĢirdi. Sənətkar təĢkilatlarında özünə məxsus sex ierarxiyası mövcud idi. Əsnaf və həmkarlarda təxminən aĢağıdakı qaydada ierarxiya sistemi müĢahidə edilirdi:
103 Y e n ə orada, səh. 16. 104 A. К. Б о р о з д и н. Об американцах в Закавказье, ЗКОИРО. X cild, II buraxılıĢ, səh. 25. 105 R. Ə f ə n d i z a d ə. Göstərilən əsəri, səh. 8. 49
ustabaĢı və ya ustagər-sex təĢkilatının baĢçısı, onun köməkçisi, ağsaqqal, xəzinədar, igidbaĢı-qasid, usta. ġagird həm də ustanın bir çox əmrlərini yerinə yetirməli idi. ġagirdin öhdəsinə düĢən iĢ təkcə bununla bitmirdi. O, səhər tezdən dükana hamıdan əvvəl gəlməli, həyəti, dükanı, dükanın qabağını süpürməli və ustanın səhər bazardan aldığı Ģeyləri onun evinə aparmalı idi. Ustanın evində isə onu yeni iĢlər gözləyirdi. O, ustanın evinin həyətini süpürür, tövləni təmizləyir, su daĢıyır, odun doğrayır, ot çalır, çörək biĢirməyə kömək edirdi. Bundan baĢqa, əgər ustanın arvadı hamama gedirdisə, o zaman Ģagird onu hamama və hamamdan evə müĢayiət edir, Ģeyləri və uĢağı aparmaqda arvada kömək edirdi. 106
ġagirdlik müddəti əslində sənətin xarakterindən, Ģagirdin sənəti necə qavramasından, yəni Ģagirdin qabiliyyətindən və həmçinin ustanın istəyindən də asılı idi. ġagirdlər lazımi istehsal alətləri ilə təmin edilir, cüzi məbləğdə «Ģagirdanə» adı ilə pul alırdılar. Öz sənətini mükəmməl öyrənmiĢ Ģagird yarımusta, yəni kargər dərəcəsini alırdı. Kargərin öz əməyindən istədiyi kimi istifadə etməyə hüququ var idi. O, öz arzusu ilə ya baĢqa ustanın yanına keçə, ya da köhnə ustanın yanında qala və yaxud da imkanı olduqda birdən-birə özü üçün ayrıca dükan açıb müstəqil bir usta kimi sənətkarlıqla məĢğul ola bilərdi. 107
bilərdi ki, onun özünə məxsus karxanası—dükanı ola bilsin. Belə ustaların təĢkilatın bütün iĢlərində iĢtirak etməyə və hətta ustabaĢı seçilməyə belə hüququ var idi. Lakin ustaların yanında, demək olar ki, təhkimçi vəziyyətində olan kargər və Ģagirdlər həmin hüquqlardan məhrum idilər. ġagirdin vəziyyəti kargərə nisbətən daha ağır idi. Lakin bu vəziyyət sexlərin hamısında eyni deyildi. Onların vəziyyəti bilavasitə istehsalın xarakterindən asılı idi. Sənətin xüsusiyyətindən asılı olaraq Ģagirdlərin yaĢları da müxtəlif idi. Məsələn, dərzi, baĢmaqçı və bu kimi emalatxanalarda Ģagirdliyə təxminən 9 yaĢından 13 yaĢına qədər olan uĢaqları qəbul edirdilər. Kargərlərin ustalığa qəbul edilməsi dini və sənət ənənələri ilə müĢayiət edilirdi. Usta adı yalnız elə kargərə verilirdi ki, o, bu və ya digər sənətə dərindən yiyələnmiĢ olsun. Atanın sənətinin oğlu tərəfindən davam etdirilməsi elə adi bir hal Ģəklini almıĢdı ki, hələ qədim zamanlardan bəri xalq arasında belə bir zərb-məsəl meydana çıxmıĢdı: «Ustanın oğlu ustadır». Usta ona verilən geniĢ hüquqlardan istifadə etməklə bərabər, əsnaf və həmkarların qaydalarına ciddi riayət etməli idi. Özünü yaxĢı qələmə verən, böyük təcrübəsi, hörməti və dövləti olan sənətkar ustabaĢı vəzifəsinə seçilə bilərdi.
106 R.Ə f ə n d i z a d ə. Göstərilən əsəri, səh. 20. 107 Azərb. MDTA, f. 24, siyahı I, iĢ 155, vər. 6.
|