Mahmud ġsmayil, maya bağirova ġƏKĠ xanliğI
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mədəniyyət
|
112
F.Ə l i y e v. ġimali Azərbaycan Ģəhərləri, səh. 110-112. 113
Azərb. MDTA, f. 24, iĢ 155, vər. 10 və 24. 114
Y e n ə orada, səh. 26.
53
XVIII əsrdə ġəki, xanlığın siyasi mərkəzi olmaqla bərabər, mühüm mədəniyyət mərkəzi idi. Burada mədrəsələr vardı. ġəkidə bir çox Ģairlər yaĢamıĢ və yaratmıĢlar. Onlardan bəziləri saray Ģairi olmuĢdur. ġəki xanları sarayında yaĢayan Rafei və ġəki xanı Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaq saray Ģer ənənələrinə sadiq qalır, nəzirəçiliyi davam etdirirdilər. Feodal-ruhani görüĢləri təbliğ edən bu Ģairlərin əsas mövzuları din idi. Onlar xan məclislərində oxumaq üçün klassik Ģerlərə nəzirələr yazırdılar. ġairlərin çoxu farsca yazırdı. Azərbaycan dilində yazanlar isə əruz vəznində yazır, həddindən artıq ərəb-fars sözləri iĢlədərək milli dilimizi korlayırdılar. XVIII əsrdə tarixi mənzumələri ilə daha çox Ģöhrətlənən Ģair Nəbi olmuĢdur. Nəbi, Hacı Çələbi xan və Məhəmmədhüseyn xanın hakimiyyəti dövründə baĢ vermiĢ hadisələri qələmə almıĢdır. O, Vaqiflə Ģəxsən tanıĢ idi; həm klassik Ģer təsirində, həm də Ģifahi xalq ədəbiyyatı üslubunda Ģerlər yazırdı. Nəbinin Ģerlərində xalqın həyatı, yaĢayıĢı, onun zalımlarla mübarizəsi məsələlərinə də yer verilirdi. O, Küngüt kəndində Məhəmmədhüseyn xana qarĢı üsyanı yatırmaq üçün kəndə gəlmiĢ cəza dəstəsinin əhaliyə tutduğu divanı ürəkağrısı ilə belə qələmə almıĢdı:
Çəkdi malı, Dustu Məmməd, saldı talan Küngütə, Yaru-qəmxar olmadı hərgiz bir insan Küngütə Cürmü zülm oldu cəzayi lütfi ehsan Küngütə Əlli divan hökm olub təmbihi bədkar olmadı.
Nəbi mədh səciyyəli Ģerlər də yazmıĢdır. ġəki əhalisinin Hacı Çələbinin baĢçılığı altında Nadir Ģaha qarĢı mübarizəsi münasibətilə onun yazdığı Ģer çox maraqlıdır:
Ey bəyim, rəngin otağın bəzmi-ürfandır bugün, Nemətin nuĢi-müsafir quti-mehmandır bugün. Göfti-kuyi-rifətin bihəddi payandır bugün, Same olkin söyləyim mən, gör nə dastandır bugün. ġükrü həqq etmək gərəkdir, yaxĢı dövrandır bugün,
ġah Nadir çün gətirdi üstünə yüz min süvar, Sən bərabər cəngə durdun, kimdə var bu iqtidar... Döndü getdi xəcalətindən axır, oldu Ģərmikar.
Nəbi Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaq hakimiyyət baĢına gələndə də mədhiyyə yazmıĢdı. Onun Hacı Çələbi xanın oğlu AğakiĢi bəyin öldürülməsinə 54
ithaf etdiyi «Ağlar» rədifli Ģeri mərsiyyə səciyyəsi daĢısa da, tarixi mənzumə olub, dövrün ictimai-siyasi hadisələrini əks etdirir. Ümumiyyətlə, Nəbi yaradıcılığı üçün tarixi hadisələr səciyyəvidir. XVIII əsrin ikinci yarısında ġəkidə Süleyman adlı bir Ģair də yaĢamıĢdır. Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, ġəkidə anadan olmuĢ, XX əsrin əvvəllərində «Molla «Nəsrəddin» jurnalında və baĢqa qabaqcıl mətbuatda yaxından iĢtirak etmiĢ görkəmli ədəbiyyatĢünas Salman Mümtazın verdiyi məlumata görə onun Vaqifə təsiri olmuĢ, Vaqif Süleyman Ģerinə nəzirə yazmıĢdır. 115
Süleymanın Ģerlərində lirika üstün yer tuturdu. Bunu aĢağıdakı Ģerdən görmək olar:
Ey simi bədən, mehri dürəxĢəndə Züleyxa, Ey kami məlahət, ləbi pürxəndə Züleyxa, Qılma saçını bunca pərakəndə Züleyxa. Ey gözləri Ģəhla Ey qaməti rəna Ey saneyi Leyla Rüxsarı gözəldir Rəftarı gözəldir Tuti kimi hər ləhmeyi qoftarı gözəldir Kimi gördü ki, yüz ruh olan bir təndə Züleyxa. 116
Xanlıqlar dövründə kətxudaların etdiyi zülm və əziyyətləri qələmə alan sənətkarlardan Zare təxəllüslü Ģairi göstərmək olar. O, Nemətabad və Mürsəl kənd yoxsullarının dilindən Məhəmmədhüseyn xan MüĢtaqa yazmıĢ olduğu mənzum bir ərizədə kənd əhalisinə koxaların necə zülm etdiyini göstərir:
Kimisi əqli ixtiyar etdi, Kimisi zülm iĢin Ģüar etdi... Aqibət tutdu zülm yer üzünü, Çəkdi əflanə mədələt özünü.
Xanların hakimiyyəti illərində zülmün, ədalətsizliyin yer üzünü tutduğunu söyləyən Ģair yazır: Çox çəkiblər bikari-darüğə Füqəradə nə qaldı azuqə, Naleyi-xəlq oldu ərĢə dirək, Kim edə çarə səndən özgə görək. 117
115 S. M ü m t a z. Azərbaycan ədəbiyyatı. El Ģairləri. I cild, Bakı, 1928. səh. 101. 116 Y e n ə orada. 117 H. A r a s l ı. XVII—XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. səh. 239—240. 55
Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda rəssamlıq və memarlıq sənəti də xeyli inkiĢaf etmiĢdi. 1764-cü ildə tikilmiĢ, Azərbaycan memarlıq və rəssamlıq sənətinin görkəmli abidələrindən biri olan Xan sarayı qala içərisində idi. Qala hər tərəfdən dərin xəndəklə əhatə olunmuĢdu. Yerli çay daĢından tikilmiĢ qala divarlarının ümumi uzunluğu bir kilometrdən çox idi. Qalada xan və onun ailəsi, onlara xidmət edənlər üçün bir sıra binalar və məscid tikilmiĢdi. ġəkidə olan Ġsfahani, Təbriz, Ləzgi və digər karvansaralar gözəl memarlıq abidələri idilər. ġəki qalasından cənubda, Qurcana çayının sağ sahilində XVIII əsrin sonunda iki karvansara tikilmiĢdi. Bu karvansaralar indi də qalmaqdadır. Yuxarı karvansara fasadının memarlıq xüsusiyyətinə görə fərqlənir. Bu karvansara orta əsr Qərbi Avropa tikililərinə oxĢayır. MöhtəĢəm ikimərtəbəli bina olan karvansaranın sütunlu qalereyaları, dəhlizləri, ticarət otaqları, böyük həyəti və iri darvazaları var. Sırf feodal orta əsr Ģəhəri olan ġəkidə evlər plansız tikilirdi. Bunun nəticəsində çoxlu döngələri olan küçələr dar və əyri idi. ġərqin bütün baĢqa Ģəhərlərində olduğu kimi, ġəkidə də evlər hündür hasarlarla əhatə olunmuĢ həyətdə tikilirdi. Varlıların evləri çox vaxt ikimərtəbəli olub, bir sıra otaqlara bölünürdü. Yoxsulların evləri isə adətən bir və ya ikiotaqlı, birmərtəbəli idi, üstü samanla örtülürdü. Evlər və hasarlar əsasən çaydaĢından tikilirdi. ġəhərdə olan bir neçə yüz dükan, kiçik ipəkəyirən karxanalar da çaydaĢından tikilmiĢdir. 1836-cı ilə dair olan məlumata görə ġəkidə 2791 ev var idi. Bu evlərin çoxu xanlıq dövründən qalmıĢdı. ġəhər dağ çeĢmələrindən saxsı lülələrlə axıdılan su ilə təmin olunurdu. Böyük rus Ģairi A. S. PuĢkinin müasiri və dostu N. N. Rayevski də öz qohumlarına yazırdı ki, mən ġəki xanlığının mərkəzi Nuxanın yaxınlığındakı düĢərgədəyəm. Nuxa gözəldir. Bu Baxçasarayın yüksək pilləsidir. ġəkidə təsviri incəsənət də müəyyən dərəcədə inkiĢaf etmiĢdi. ġəkidə Xan sarayı divarlarındakı bəzək naxıĢları, divar rəsmləri bu dövrdəki təsviri incəsənətin ən gözəl abidələrindəndir. Xan sarayının içərisi, rəsmləri pozulmuĢ divarları yerli ustalar tərəfindən yüksək səviyyədə bərpa edilmiĢdir. ġəki kimi nisbətən iri ticarət və sənətkarlıq mərkəzində əhali, demək olar ki, heç bir tibbi yardım almırdı. Xəstəxana və həkim yox idi.
|