Mahmud ġsmayil, maya bağirova ġƏKĠ xanliğI
ġəki xanlığının çar Rusiyası tərəfindən iĢğalı
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 4. ġəki xanlığının çar Rusiyası tərəfindən iĢğalı
Üçüncü bölmədə qeyd etdiyimiz kimi, hələ XVIII əsrdə, xüsusən onun sonlarında çar Rusiyası Azərbaycan ərazisini zəbt etməyə çalıĢırdı. 1796-cı ildə o, general V. Zubovun komandanlığı altında qoĢun göndərmiĢ, Azərbaycan torpaqlarının xeyli hissəsi zəbt olunmuĢdu. Həmin ildə rus çarı II Yekaterinanın ölümündən sonra hakimiyyətə gəlmiĢ I Pavelin hakimiyyəti dövründə Rusiyanın xarici siyasi vəziyyəti mürəkkəbləĢdi və çar öz qoĢunlarını Azərbaycandan geri çağırdı. Lakin bu heç də o demək deyildi ki, Rusiya imperiyası Azərbaycanı iĢğal etmək planlarından əl çəkmiĢdi. O XIX əsrin lap baĢlanğıcında Azərbaycanı, ümumiyyətlə Qafqaz və Zaqafqaziyanın iĢğal planını həyata keçirməyə baĢladı. Onu da qeyd etməliyik ki, Azərbaycanı Ģah Ġranı və sultan Türkiyəsi də iĢğal etməyə çalıĢırdı. Belə bir Ģəraitdə Azərbaycan xanları beynəlxalq vəziyyətlə əlaqədar olaraq öz hakimiyyətlərini saxlamaq naminə həmin dövlətlərin himayəsinə meyl göstərir, hərbi-siyasi vəziyyət və qüvvələr nisbəti dəyiĢdikcə bu meyl də dəyiĢirdi. Rus dövlət məmurlarından biri xanların, o cümlədən Məhəmmədhəsən xanın mövqeyi haqqında 1800-cü ildə yazırdı ki, o, «ümumrusiya himayəsini qəbul etməyə hazır olduğunu bildirir. Bununla bərabər Babaxan (Fətəli Ģah — Qacarın varisi) ilə də nəvaziĢlə davranır». Ağa Məhəmməd Ģah ġuĢada öldürüldükdən sonra Ġranda hakimiyyəti ələ almıĢ Fətəli Ģah Zaqafqaziyanı ələ keçirmək üçün tədbirlər görməyə baĢladı. O, Ġrəvan xanlığından keçərək Qarabağı tutmaq və burada öz qoĢunlarının sayını artırmaq, Qarabağda, bacısının əri Ġbrahim xanın yanında sığınaq tapmıĢ Səlim xanı da götürüb ġəki üzərinə yürümək, Məhəmmədhəsən xanı devirib Səlim xanın hakimiyyətini bərpa etmək, bu sonuncunun və ġirvan hakimi Mustafa xanın köməyi ilə Car-Balakən üzərinə yerimək, sonra isə Gürcüstanı zəbt etmək istəyirdi. Lakin o öz niyyətlərini həyata keçirə bilmədi. 1801-ci ildə Gürcüstan Rusiyaya birləĢdirildi. P. Q. Butkov bu münasibətlə yazırdı: «General-leytenant Knorinq özünün məktubu ilə Ġmeretiya çarına, Axalsık, Kars və Bayazıt paĢalarına, Gəncə, Xoy, ġuĢa, ġəki və ġamaxı xanlarına və ləzgi cəmiyyətinə Gürcüstanın Rusiyanın
74 A. B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, səh. 194. 36
ali hakimiyyətini qəbul etməsini xəbər verir». 75 Həmin ildə çar I Aleksandr verdiyi sərəncamda qarĢıya belə bir vəzifə qoyurdu: «Ətraf hakimlər və xalqlarla əlaqə saxlayaraq Rusiyaya meyl edənlərin sayını artırmaq lazımdır, xüsusilə hələ üzərlərində Baba xanın (Fətəli xan) hakimiyyəti təsdiq olunmamıĢ və hazırkı Ģəraitdə özlərinin təhlükəsizliyi üçün Rusiyaya daha çox meyl göstərəcək Ġrəvan, Gəncə, ġəki, ġirvan, Bakı və baĢqa xanları cəlb etmək gərəkdir». 76 Rusiyanın belə bir siyasəti Rusiya dövlətinə müxalif olan Avropa dövlətləri tərəfindən müdafiə olunan Ġran və Türkiyənin əks tədbirlər keçirilməsinə səbəb oldu. Gürcüstanın Rusiyanın tərkibinə daxil olması bütün Zaqafqaziyanın Rusiya tərəfindən iĢğalının baĢlanğıcı oldu. Qafqazda rus qoĢunlarının baĢ komandanı təyin olunmuĢ, çarizmin müstəmləkəçilik siyasətini od və qılıncla həyata keçirən general Sisianov hərbi strateji əhəmiyyəti olan Car-Balakəni ələ keçirməyi qərara aldı. 1803-cü ilin martında çar qoĢunları general Qulyakovun baĢçılığı altında Qanıx çayı yaxınlığında Car-Balakən camaatının dəstələrini məğlub edib Balakəni ələ keçirdilər, heç bir hərbi zərurət olmadan onu top atəĢi ilə dağıtdılar, daha sonra isə Carı tutdular. 1804-cü il yanvarın 3-də çar qoĢunları ilə Gəncə hakimi Cavad xanın qoĢunu arasında döyüĢ oldu. Gəncə qalasının müdafiəçiləri məğlubiyyətə uğradı. Cavad xan öldürüldü. Gəncənin tutulması rus qoĢunlarının Azərbaycanın içərilərinə irəliləməsini asanlaĢdırdı. Digər tərəfdən Zaqafqaziyanı zəbt etmək planlarından əl çəkməyən Ġran, Britaniya diplomatiyasının təhriki ilə 1804-cü il iyulun 10-da Rusiyaya müharibə elan etdi. Bu hadisələrlə əlaqədar olaraq Azərbaycan xanları arasında qruplaĢma da sürətləndi. Qeyd etdik ki, hələ 1800-cü ildə ġəki hakimi Məhəmmədhəsən xan rus qoĢunlarının baĢ komandanı Knorrinqə məktub göndərərək Rusiyanın himayəsini qəbul etmək istədiyini bildirmiĢdi. Knorrinq Məhəmmədhəsən xana yazmıĢdı ki, çar Ģübhəsiz onun xahiĢinə əməl edəcəkdir, lakin birbaĢa çarın özünə müraciət etsə yaxĢıdır. Bu dövrdə Rusiyanın köməyinə meyl göstərən ġamaxı hakimi Mustafa xan da ġəki xanını müdafiə edirdi. Məhəmmədhəsən xanın Rusiya ilə əlaqə saxlaması Fətəli Ģah hökumətini ciddi narahat etdiyindən, onu taxtdan salmaq məqsədilə 1802-ci ilin ortalarında Ģah, oğlu Pirqulu xanın baĢçılığı altında kiçik qoĢun dəstəsi göndərdi. Həmin dəstə Ġrəvan xanlığında iliĢib qaldı və məqsədinə çatmadı. Məhəmmədhəsən xan Rusiyaya meylini davam etdirərək carlılara və Dağıstan feodallarına yazırdı: «Mənim əzizlərim. Sizin məktubunuzu aldım və məzmunu ilə tanıĢ oldum. Rusiya rəislərilə sülh yaratmaq sizin üçün də, bizim üçün də xeyirlidir. Siz onların yanına adamlarınızı göndərin və onlarla barıĢın, ancaq siz öz iĢinizdə yalnız ehtiyatlı olmağa çalıĢmayın, danıĢıqlarda sülh
75 P. Q. B u t k o v. Göstərilən əsəri, II hissə, səh. 512. 76 AKAK, II cild, sənəd 1116, səh. 643.
37
bağlayana qədər möhkəm olun, mən də əlimdən gələni edəcəyəm. Sizin danıĢıqlar və məsləhət almaq üçün xahiĢinizə əməl edərək 5 nəfər ən inanılmıĢ adamlarımı göndərirəm. Rus rəisinin yanına da ən inanılmıĢ adamım ġahverdi bəyi müqavilə bağlamağa göndərirəm və ona tapĢırmıĢam ki, sizin yanınıza gələndə bütün fikirlərimi sizə çatdırsın». 77 1803-cü ildə Fətəli Ģah özü külli miqdarda qoĢunla Ġrəvana yaxınlaĢdı. 1804-cü ilin əvvəlində, Gəncənin təslim olması xəbərindən sonra o, Məhəmmədhəsən xana fərman göndərərək Gürcüstan üzərinə yürüĢ edəcəyini bildirdi və qoĢun dəstəsi hazırlayaraq onu gözləməsini tapĢırdı. Ġran qoĢununun Zaqafqaziyaya gəlməsi xəbəri, həm də Sisianovun Gəncəni tutduğu zaman iĢlətdiyi siyasət (Cavad xanın arvadı Məhəmmədhəsən xanın bacısı idi. Bacısının taleyi isə onu narahat edirdi) ilə əlaqədar Məhəmmədhəsən xan artıq Ġrana meyl etməyə baĢlamıĢdı. Məhəmmədhəsən xan birinci növbədə öz hakimiyyətini itirməkdən qorxurdu, çünki xalqın tərəddüdündən xəbər tutan Sisianov ona yazmıĢdı: «Əmin ol ki, əgər mən əmr etsəm, Gəncə xanlığı kimi Nuxa xanlığı da olmayacaqdır». 78 Ġrana arxalanmağa can atan ġəki xanı müttəfiqi Mustafa xandan üz döndərdi. Bu hərəkəti Mustafa xanı Səlim xan ilə yaxınlaĢmağa sövq etdi. Əvvəllər Ġrana meyl göstərən Səlim xan isə, əksinə, daha güclü arxa olan Rusiyaya üz tutdu və Sisianova müraciət etdi. Öz məktubunda Səlim xan hələ 1796-cı ildə Rusiya təbəəliyini qəbul etdiyini bildirir və xahiĢ edirdi ki, onun hakimiyyətinin bərpa olunmasına kömək etsin. Səlim xan hər il Rusiya dövlət xəzinəsinə 7000 çervon xərac verəcəyini və rus qarnizonunu ġəkidə yerləĢdirəcəyini öhdəsinə götürürdü. 79 Anası Gürcü qızı (Borodino vuruĢmasının qəhrəmanı Baqrationun bacısı) olan Səlim xanın məktubu Sisianovun planlarına uyğun gəlirdi. Sisianovun Səlim xanla yaxınlaĢmaq istəməsinin bir səbəbi də Qarabağ hakimi Ġbrahim xanın Səlim xan ilə qohumluğu idi. Sisianov Səlim xan vasitəsilə Qarabağ xanına da təsir göstərmək istəyirdi. 80
istifadə etməyə çalıĢırdı. O, ruslar Ġrəvan xanlığı üzərinə hücuma keçdiyi zaman Dağıstan ruhanilərinə və feodallarına müraciətlə yazmıĢdı: «Rus govurları Gəncəni əsarət altına aldılar, onun əhalisini qırdılar və əsir aldılar, onların qoĢunlarının bir hissəsi Car üzərinə yeridi, oranın əhalisinə böyük ziyan vurdular və onların qonĢuluğunda düĢərgə saldılar... çeçenlər və kabardalılar onların yolunu kəsdilər. Ġndi govurların Dərbənddən keçməkdən baĢqa yolları yoxdur... onların yolunu kəsin... Bu iĢ üçün sizə kömək lazım olsa, biz göndərərik». 81
77 AKAK, II cild, sənəd 1282, səh. 638. 78 Y e n ə orada, səh. 636—637. 79 Акты, II cild, səh. 637. 80 Утверждение русского владычества на Кавказе, I т, Тифлис, 1901, стр. 190. 81 AKAK. II cild. sənəd 1280, səh. 637. 38
Sisianovun ona kömək edəcəyinə arxayın olan Səlim xan Mustafa xanla birlikdə ġəki üzərinə yeridi. Məhəmmədhəsən xan əsir alındı, lakin Mustafa xan Səlim xanı deyil, öz adamını ġəkiyə naib təyin etmək, beləliklə, ġəki xanlığını özündən asılı vəziyyətə salmaq istədi. O, Səlim xana bildirdi ki, qızını və oğlunu onun yanında əmanət qoymayınca, xanlığı ona verməyəcəkdir. Səlim xan razı oldu. Eyni zamanda Mustafa xan Səlim xanın qardaĢı, vaxtilə Məhəmmədhəsən xan tərəfindən kor edilmiĢ Fətəli xana da xanlıq təklif etdi və uĢaqlarını əmanət istədi. Fətəli xan da razı oldu. Əslində isə Mustafa xan ġəkiyə gizlicə naib təyin etmiĢ və ona Məhəmmədhəsən xanın var-dövlətini ələ keçirməyi tapĢırmıĢdı. Aldanıldığını görən Səlim xan qardaĢı Fətəli ilə birləĢdi və ġəki əhalisinin köməyi ilə xanlığı ələ keçirə bildi. Səlim xan baĢa düĢürdü ki, o, ġəki xanlığını ələ keçirməklə ġamaxı xanı Mustafa xanı öz əleyhinə qaldırmıĢdır və buna görə də Rusiyaya müraciət edib kömək istədi. Sisianov da imperatora xəbər göndərdi ki, «Səlim xan məktubları və nümayəndələri vasitəsilə himayə və müdafiə xahiĢ edir, Rusiya imperyasına sadiq təbəə olacağına and içir». 82
Bu vaxt Rusiyadan Səlim xana hərbi kömək gəldi. Bu köməyin o qədər də böyük olmamasına, cəmi 300 əsgər və 2 topdan ibarət olmasına baxmayaraq, bu Səlim xanı ruhlandırdı. Mayor Akimovun baĢçılıq etdiyi bu dəstə Səlim xanın qüvvələri ilə birləĢərək Mustafa xanı məğlubiyyətə uğratdı. Sisianov, qaliblərə düĢməni təqib etməyə icazə vermədi. Mustafa xanın qoĢunları geri çəkilə-çəkilə qarət edir, əhalini əsir götürür, mal-qaranı aparırdılar. Həm Ġranın, həm də qonĢusu ġirvan xanlığının öhdəsindən gələ bilməyəcəyini görən Səlim xan Sisianova məktub yazaraq Rusiyaya sadiq olacağını bildirdi. Sisianov cavab məktubunda onu qələbə ilə təbrik etmiĢ və ona daima kömək edəcəyini bildirmiĢdi. Ġki xanlıq arasında gedən mübarizə Sisianova Zaqafqaziyada silah iĢlətmədən tədbirlərini həyata keçirməyə mane olurdu. O, bu iki xanlığın xanlarını birləĢdirməyə və öz tərəfinə çəkməyə çalıĢırdı. O, bu məqsədlə mayor Tarasovu Mustafa xanın yanına göndərərək bildirdi ki, Səlim xan Rusiya dövlətinin himayəsindədir, əgər o, Səlim xanla düĢmənçiliyi davam etdirsə Rusiyanın cəzasına məruz qala bilər. 83 Mustafa xan Səlim xanla barıĢmağa məcbur oldu və onunla dost olacağına and içərək apardığı əsirləri və mal-qaranı geri qaytardı. Bununla yanaĢı o, Səlim xanı Rusiyanın ali hakimiyyətini qəbul etməyə çağırır və öz Ģərtlərini bildirirdi. Nəhayət Səlim xan Rusiyanın ali hakimiyyətini qəbul etdi. Rusiyanın himayəsi ilə xanlıqda möhkəmlənmək istəyərək Gəncə yaxınlığında, Kürəkçay sahilində düĢərgə salmıĢ Sisianovun iqamətgahına gəldi, yeznəsi Ġbrahim xandan bir həftə sonra 1805-ci il mayın 21-də ġəki xanlığının Rusiyanın himayəsi altına keçməsi haqqında müqavilə imzaladı. Bu müqaviləyə
82 Y e n ə orada, sənəd 1291, səh. 643. 83 Н. Д у б р о в и н. История войны владычества русских на Кавказе, səh. 427. 39
görə Səlim xan hər il dövlət xəzinəsinə 7000 çervon xərac verməli, öz xanlığında 500 nəfərlik rus qoĢun dəstəsini yerləĢdirməli, onları və atlarını ərzaqla təmin etmək üçün hər il 529 xalvar un, 80,5 xalvar buğda verməli, qıĢda onları odunla təmin etməli idi. Bundan baĢqa xan 4 yaĢlı oğlunun əvəzinə beĢ bəyin uĢağını əmanət verməli, iki ildən sonra isə öz oğlunu Tiflisdə daimi yaĢamaq üçün əmanət göndərməli idi. ġəki xanlığı idarə məsələlərində də tam asılı vəziyyətə düĢdü. O öz tədbirlərini xanlıqda olan çar məmuru ilə razılaĢdırmalı, qonĢu xanlıqlarla əlaqəsi barədə Qafqaz qoĢunlarının baĢ komandanına məlumat verməli idi. Ümumiyyətlə, xan xanlıqda olan çar qarnizonu rəisindən siyasi baxımdan tam asılı idi. Elə bu vaxt Ġran Ģahı Fətəli Ģahın nümayəndəsi Səlim xanın yanına gələrək Rusiya ilə əlaqəni kəsməyi və Ġran tərəfə keçməyi tələb etdi. Səlim xan Ġranın tələbini rədd edərək, bu barədə Sisianova xəbər verdi: «Cümə axĢamı günü Babaxanın nümayəndəsi onun fərmanı ilə yanıma gəlmiĢdi. Onunla ġirvanlı Mustafa xanın nümayəndəsi də gəlmiĢdi. Fərmanı zati-alilərinizə təqdim edirəm. Adını çəkdiyim nümayəndə isə mənə bildirdi ki, mən ruslardan aralanmalıyam, belə olduqda mən onun himayəsinə nail olaram. Mən cavab verdim ki, mən əlahəzrətə Ġbrahim xanla birlikdə Rusiya qoĢunlarının ali sərdarı ilə görüĢən və müqavilə imzaladığım gün cavab vermiĢəm və bu cavabla adını çəkdiyim nümayəndəni yola saldım. Allahın mərhəmətilə, nə qədər ki sağam, nə hökmdardan, nə də siz əlahəzrətdən üz döndərmərəm». Az vaxtdan sonra Səlim xan Rusiyadan üz döndərməyə baĢladı. Rusiya himayəsini rədd edən Dağıstan ġamxalının nümayəndəsini onun məktubu ilə qəbul etdi. Bunun ardınca Quba xanı ġeyxəli xanın da nümayəndəsi Səlim xanın yanına gəldi. O, öz məktubunda Səlim xandan xahiĢ edirdi ki, Rusiyanın təbəəliyini rədd etsin və bildirirdi ki, Ġran Ģahı Fətəli Ģah ona hər cür kömək göstərəcəkdir. Səlim xan öz əvvəlki qeyri-məhdud hakimiyyətini bərpa etməyə çalıĢırdı. Bunu Kürəkçay müqaviləsi bağlanandan bir ay sonra Sisianovun Səlim xana göndərdiyi məktubdan da aydın görmək olar. Sisianov məktubunda Səlim xanı ləzgilərlə ittifaq bağlamaq istəməsində, Ġran Ģahının nümayəndəsini səmimiyyətlə qarĢılamaqda təqsirləndirirdi. 1806-cı ilin iyun ayında ġuĢa yaxınlığında Xankəndində çar zabiti Lisaneviçin əmri ilə Səlim xanın bacısı, əri Ġbrahim xan və bütün ailəsi ilə birlikdə güllələnib məhv edildi. Qarabağda gözlənilmədən baĢ vermiĢ bu faciə Səlim xanın Rusiya himayəsindən imtina etməsinə səbəb oldu. O, ġəkidə yerləĢən rus qarnizonuna basqın etdi. Rusiya ilə ġəki xanı arasında bağlanmıĢ Kürəkçay müqaviləsinə görə ġəki yaxınlığında, baĢda mayor Parfyanov olmaqla Tiflis alayının 2 rotası (təxminən 300 nəfər) yerləĢdirilmiĢdi. Səlim xan Parfyanovu əsir götürmək məqsədilə öz yanına «yığıncağa» çağırdı. Heç nədən Ģübhələnməyən Parfyanov 15 kazakla onun yanına yola düĢdü. Qalaya yaxınlaĢan Parfyanov Səlim xanın qoĢunlarını qaladan 40
kənarda, düzənlikdə gördü, Ģübhələnərək, qoĢunun nə üçün qalada olmadığını soruĢdu. Səlim xan bəhanə tapdı, söylədi ki, iranlıların yürüĢ edəcəklərindən Ģübhələnib və qoĢunlara baxıĢ keçirmək istəyir. Parfyanov xanın qərargahına daxil olan kimi, onu tərksilah edərək, əsir aldılar, döydülər və ġəki qalasına göndərdilər. Parfyanovu müĢayiət eləyən kazakların bir neçəsini qılıncdan keçirdilər, qalanını əsir etdilər. Həmin günün axĢamı Səlim xan Parfyanova çatdırdı ki, onu və əsir alınmıĢ kazakları azad etməyə hazırdır, bir Ģərtlə ki, öz qoĢun dəstəsini ġəkidən çıxartsın. Parfyanov Səlim xanın təklifini qəbul etməyə və dəstəsini ġəkidən çıxarmağa məcbur oldu. 84
general Qudoviç belə hesab edirdi ki, «xain çıxmıĢ ġəki xanına hələlik toxunmaq lazım deyildir». 85 O fikirləĢirdi ki, Qarabağ xanının və ailəsinin heç bir səbəb olmadan məhv edilməsilə bağlı olan bu çıxıĢına görə Səlim xanı günahlandırmaq düzgün deyildir. Qudoviç bu fikrini imperatora da yazmıĢdı. Tezliklə Abbas Mirzə ġəkiyə 300 sərbaz və Səlim xana 30.000 çervon pul göndərdi ki, ləzgilərdən muzdlu qoĢun yığsın. 1806-cı il sentyabrın 9-da general Bulqakova əmr olunur ki, Bakını ələ keçirəndən sonra «Kür boyu ilə irəliləyərək xəyanət etmiĢ ġəki xanını cəzalandırsın». Bu iĢdə Mustafa xan da ona kömək etməli, müqabilində ġəki xanlığı ərazisinin bir hissəsi Mustafa xana verilməli idi. Vəziyyətinin ağırlaĢdığını görən Səlim xan çar I Aleksandra məktub yazıb səhvə yol verdiyini bildirdi və bağıĢlanmasını xahiĢ etdi. Bununla əlaqədar olaraq baĢ komandan general Bulqakova Bakını aldıqdan sonra ġəki üzərinə getməyi xüsusi göstəriĢə qədər təxirə salmağı tapĢırdı. Lakin Səlim xan yenə tərəddüd edir, hansı vasitə ilə olursa-olsun öz hakimiyyətini saxlamağa çalıĢırdı. Odur ki, çarizm Səlim xanı kənar etməyi qət etdi və general Nebolsinin baĢçılığı altında qoĢun göndərdi. Abbas Mirzədən aldığı pulla avar və ləzgilərdən topladığı qoĢunun Səlim xana köməyi olmadı. 1806-cı il oktyabrın 22-də ġəki yaxınlığında baĢ vermiĢ döyüĢdə Səlim xan basıldı və ailəsi ilə birlikdə ġəki xanlığında olan Kəldək kəndinə qaçdı. Nebolsin Səlim xanı tutaraq Tiflisə göndərmək haqqında əmr aldı. Səlim xanın nəsli xan olmaq hüququndan məhrum edildi. Xanlığı idarə etmək üçün dörd bəydən ibarət müvəqqəti idarə yaradıldı. Səlim xan hər Ģeyin əldən çıxdığını görərək Abbas Mirzənin düĢərgəsinə qaçdı. Çar hökuməti Ġran Ģahından üz döndərərək Rusiyaya köçmüĢ xoylu Cəfərqulu xanı ġəkiyə hakim təyin etdi. Bu hadisələri A. Bakıxanov «Gülüstani-Ġrəm» əsərində belə Ģərh edir: «Bu zaman ġəki hakimi Səlim xan, Ġbrahim xanın arvadı olan bacısının öldürülməsi ədavətilə Rusiya dövləti ilə çəkiĢməyə baĢladı. Bir müddət bundan əvvəl, Gəncədən o özünə
84 K ə r i m A ğ a F a te h. Göstərilən əsəri, səh. 52. 85 Rusiya MDHTA, fond VUA, 1806, iĢ 4263, vər. 174.
41
kölə gətirdiyi ruslardan bir neçə nəfərini öldürdü, qalanları Gəncəyə qayıtdılar. Bu hadisədən sonra general Nebolsin, sərdar Qudoviçin əmrilə Gəncədən ġəkiyə hərəkət etdi. Səlim xan qabaqcadan Naibüs-səltənədən çoxlu pul almıĢdı. Car və Avar ləzgilərini gətirib, mükəmməl qüvvə ilə yerin çətinliyinə və lazımi hazırlığa arxalanaraq müqavimətə giriĢdi. Müharibə zamanı ləzgilər qaçdılar, o da naçar qalıb, ailə və əqrabasilə vətənini buraxıb Ġrana getdi. Səlim xan xoĢrəftar, kefcil və rəhmsiz bir əmir idi. Hicri 1221-ci (1806) ildə ġəki ölkəsi Rusiyanın ixtiyarına keçdi. Keçən il Koroğluya nisbət verilən Çənlibel adlı yerdən Rusiya dövlətinə pənah aparmıĢ olan general-leytenant Cəfərqulu xan Dünbülü, ġəki hakimliyinə təyin edildi». 86
ġəkinin Səlim xana tərəfdar olan bəyləri Cəfərqulu xanın ġəki xanı təyin olunmasının əleyhinə çıxdılar. Hətta bəzi toqquĢmalar baĢ verdi və bu toqquĢmalarda bir neçə rus soldatı öldürüldü. Səlim xan Ġrandan ġəkiyə öz adamlarını göndərir, onlar isə ġəki camaatı arasında narazılıq toxumu səpirdilər. Onlar belə Ģayiə yayırdılar ki, Fətəli xan ona 12 minlik qoĢun ayırmıĢdır və o gəlib ġəkini tutacaqdır. Bu Ģayiə Rusiya komandanlığını narahat etdi və baĢ komandan general-mayor Nebolsinə göstəriĢ verdi ki, «ġəkidə olan kabardin rotalarına kömək üçün Troitsk müĢketyor alayının bir batalyonunu göndərsin». 87 Adları çəkilən rotaların komandirinin 1808-ci il iyulun 9-da yazdığı raportda xəbər verilirdi ki, Səlim xanın qohumu Məmməd bəy 13 nəfərlə ġəkiyə gəlmiĢdir və 500 nəfər Səlim xan tərəfdarları ona qoĢulmuĢdur. Onların əleyhinə Cəfərqulu xana Ġsmayılın baĢçılığı altında 90 soldat və 400 kazak göndərilmiĢ, onlar Səlim xanın tərəfdarlarını təqib etmiĢ, dağıtmıĢ və 40 nəfərə qədər əsir götürmüĢlər. 88
Qafqaz qoĢunlarının baĢ komandanı Qudoviç general Nebolsinə 1807-ci il yanvarın 22-də göndərdiyi məktubunda «bəylərə, ruhanilərə, ağsaqqallara və bütün ġəki camaatına müraciət» göndərdi. Burada Qudoviç «satqın Səlim xanla birlikdə» çar qoĢunlarına atəĢ açmıĢ, bir neçə çar əsgərini öldürmüĢ ġəki əhalisinə hədə- qorxu gəlir və qeyd edirdi ki, tabe olmayanlar cəza alacaqlar. Qudoviç Cəfərqulu xana yazdığı məktubunda əhalini tərksilah etməyi zəruri hesab edir, ara sakitləĢənə qədər ġəkidə üç rota hərbi qüvvə saxlamağı, bundan əlavə ġəki bəylərindən və inanılmıĢ adamlardan 500 nəfərlik silahlı dəstə düzəltməyi lazım bilirdi. Buna baxmayaraq, AĢağı və Yuxarı Göynük kəndlərinin əhalisi üsyan etdi və Cəfərqulu xana tabe olmayacağını bildirdi. BaĢqa kəndlərdə də narazılıq artdı. ġəkidə olan kabardin atıcı alayının üç rotası, Cəfərqulu xanın dəstəsi və Ġlisu sultanının min nəfərlik dəstəsi üsyanı silah gücünə yatırdı. Ələ keçmiĢ 40 nəfər üsyançıya amansız divan tutularaq öldürüldü. Əhalinin bu çıxıĢı obyektiv olaraq çarizmin müstəmləkə siyasətinə qarĢı, habelə ona canla-baĢla
86 A. B a k ı x a n o v. Gülüstani-Ġrəm, səh 197—198. 87 AKAK, III cild, sənəd 504, səh. 280. 88 AKAK, III cild. Sənəd 512, səh. 287. 42
qulluq edən yerli feodal hakimlərə qarĢı yönəldildi. 1807-ci ilin sonuna yaxın Cəfərqulu xana qarĢı müvəffəqiyyətsiz sui-qəsd oldu. Çar hökuməti əhalini qorxutmaq üçün ġəkiyə əlavə bir batalyon da göndərdi. Rusiya—Ġran müharibəsi Ġranın tam məğlubiyyəti ilə qurtardı. 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində çar Rusiyası ilə Ġran arasında bağlanmıĢ müqaviləyə görə TalıĢ, ġirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ və ġəki xanlıqları Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil oldu. Bu müqavilə üzrə Azərbaycan iki hissəyə bölünmüĢ oldu. ġah Ġranı ġimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən iĢğal olunması ilə hesablaĢmaq istəmir, yeni müharibəyə hazırlaĢırdı. Bu iĢdə Ġngiltərə ona yaxından kömək edirdi. 1826-cı ildə Ģahzadə Abbas Mirzə müharibə elan etmədən öz qoĢunları ilə Azərbaycana soxuldu. Ġran qoĢunları Qarabağı tutaraq, ġuĢa qalasını mühasirəyə aldılar. Ġran qoĢunları ilə bərabər hakimiyyətlərini bərpa etmək istəyən keçmiĢ xanlar da Azərbaycana gəldilər. Qafqazda baĢ komandan general Yermolovun çara göndərdiyi məlumatdan aydın olur ki, Ġran qoĢunlarının hücumundan istifadə edən keçmiĢ xanlıqların əhalisinin bir qismi də çarizmə qarĢı çıxıĢ etdi. Bu, çarizmin milli-müstəmləkə siyasəti ilə yanaĢı keçmiĢ xanların yerinə təyin olunmuĢ komendantların, çar məmurlarının, çarizmə xidmət edən yerli feodalların özbaĢınalığı, zorakılığı ilə bağlı idi. Burjua-dvoryan tarixçisi Potto bu dövrdə xanlıqlarda baĢ vermiĢ hadisələri təsvir edərək yazır: «1826-cı ildə Ġranın basqını, bütün xanlıqları yenidən həyəcana gətirdi. Lakin bu ötəri qasırğa idi. Bu qasırğa ġəki torpağı üzərində yalnız dağıntı izləri qoyub keçdi». 89 General Yermolovun etirafına görə «ġəki əyalətində də həmin həyəcan özünü göstərirdi». Nuxa Ģəhərində olan iki rotanın çoxsaylı əhalinin cənginə keçmək təhlükəsini nəzərə alaraq, onların Ģəhərdən çıxarılması barədə əmr verildi. 90 Çar qoĢunu ġəkidən çıxan kimi Səlim xanın Ġranda yaĢayan oğlu Hüseyn xan ġəki xanlığını ələ keçirdi, lakin «ġəki əhalisi qruplara bölünmüĢ, onların çoxu gəlmə xana məcburiyyət qarĢısında» tabe olmuĢdu. Yeni ġəki xanı Gürcüstan Ģahzadəsi Aleksandrla birləĢərək Qarabağın kəndlərinə basqın edir, əhalini soyurdu. «Olduqca məzmunsuz və tənbəl» adam olan Hüseyn xan Abbas Mirzənin ümidlərini doğrultmağa qadir deyildi. Rus qoĢunlarının ġamxor və Gəncə altında çaldığı iki böyük qələbədən sonra, keçmiĢ xanlar qaçmağa baĢladılar. Rus qoĢunu 1826-cı il oktyabrın 19-da yenidən ġəkiyə daxil oldu. Hüseyn xan Ġrana qaçdı. Bu vaxt ġəkidə olan general Yermolov yazırdı ki, ġəki bəylərinin çox hissəsi xəyanət etmiĢdi, camaat isə xanın qovulmasından məmnun idi. 91 Az sonra buradakı rus hərbi qüvvələri artırıldı. Noyabr ayında altı topçu rotasının da daxil olduğu 2-ci Ulan diviziyası və bir kazak alayı, dekabrın 9-da isə Yermolov ġəkiyə gəldi. Beləliklə, ġəki xanlığının Rusiya tərəfindən iĢğalı baĢa çatdı.
89 П. Г. П о т т о. Кавказския.., II c., səh. 672, 90 M i r z ə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə, Bakı, 1950, səh.123. 91 AKAK, VI cild, I hissə, səh. 384 |