Maktabgacha pedagogik akmeologiya

Diagnostikadagi muammoli yondashuv.
Uni tatbiq etishning asosiy sohasi- bu tashkiliy- boshqaruv faoliyatidir.
Nazariy- metodologik bazasi: ijtimoiy tashkilotlar nazariyasi, boshqarish nazariyasi, o‘yin asosida loyihalash guruh bo‘lib yechish texnologiyalari va boshqalar.
Asosiy dastlabki holat

• 
  obyektni aktual konkret faoliyatiga qo‘shilgan sifatda bayon qilish zaruriyatini tan olish;
  
• 
  obyektga qo‘shilgan faoliyatni maqsadga erishishga yo‘nalgan va anglagan holda ko‘rish;
  
• 
  boshqaruvchilarda paydo bo‘ladigan muammolar kontekstida obyekt holatini maqsadga erishuv munosabati va maqsad yo‘lida paydo bo‘ladigan muammolarni yengib o‘tish jihatidan boshqaruv ma’nosini keltirish;
  
• 
  alohida individumlar va guruhlardan iborat ma’lum pozitsiyani egallab turgan va o‘z maqsad va qiziqishlarni ko‘zlovchi jamoaviy personlashgan subyekt deb qarashni etiladigan tashkilot va boshqaruv obyektlarni antropomorf tasvirlash;
  
• 
  amaliy o‘zgatuchi faoliyatni va ilmiy bilishga qarashni hal etib bo‘lmaydigan darajada faktik rad etish;
  
• 
  Xulqni prognozlash aksentini yoki obyekt xossasini loyihalashga ko‘chirish;
  
• 
  Diagnostikadagi aksentni obyektiv xossalarni bayon etishdan individ yoki guruhlar faoliyatida tug‘iladigan muammolarni yoritishga ko‘chirish;
  

Tashkil etish va boshqarishni asosiy muammolarini reallik xususidagi konvensional tasavvurlar bilan kelishuvga keltirish hamda unga erishish yo‘lidagi paydo bo‘ladigan muammolarni bartaraf etish va birgalikdagi faoliyat maqsadlari va shakllariga erishish vositalarini ishlab chiqish;
Muammolar tipologiyasida eng muhimlari sifatidagilarni ajratish- o‘zaro harakat va kommunikatsiyani tashkil etish muammolari;
-individda,guruhda,tashkilotda tug‘iladigan muammolarni aniqlashga obyekt holatini bayonini ma’nosini keltirish va boshqaruvchi subyekt nuqtai nazardan yechilishga moil muhim o‘ta muammolarni belgilash.
Muammoli yondashuv spetsifikasi, diagnosti o‘rganilayotgan obyektdan na faqat distansiyalanadi balki tashkilotni muhim figuralarini ushbu jarayonga jalb etadi,bunda ularni aktiv nazariyalariga qo‘shishga harakat qiladi.YA’ni diagnostika obyekti tashkilot emas, balki odamlar bo‘lishini unutmaslik kerak.
Diagnostikada vaziyatli yondashuv
Vaziyatli yondashuvni muhim holati masalalarni hal etish jarayonida yoki yangi maqsadlarga erishishda sodir bo‘ladigan unikal vaziyatlarning to‘xtovsiz maqsadi sifatida boshqaruv jarayonini ko‘rib chiqish hisoblaniladi.
Vaziyatli yondashuvda ikkita yo‘nalish ajratiladi:
-amaliy-vaziyatli (turli-tuman konkret kadr masalalari ma’nosidagi diagnostni ).
-muammoli-vaziyatli-diagnostikani mohiyati muammolarini ro‘yxatini va iyerarxiyasini aniqlashni tashkil etadi: ya’ni yangi noan’anaviy boshqarish maqsadi topshiriladi.Unga erishish yo‘lida bir qator o‘ylab ko‘rilmagan to‘siqlar va muammolar paydo bo‘lishi mumkin.Ularni paydo bo‘lish manbaida odatan maqsadlarning, qiziqishlarning qarama-qarshiligi,tashkilotdagi o‘zaro harakatdagi qatnashuvlarning pozitsion o‘zgarishi ko‘riladi.
Diagnostika protsedurasi ko‘pincha hujjatlarni statistikasini,kuzatuvlarni,intervyularni tahlili asosiga qo‘riladi va ular bazasida muammolar ro‘yxati aniqlaniladi (yoki sodir bo‘lish mumkin bo‘lganlar).Tashkilotda paydo bo‘lgan muammolar ro‘yxati o‘z qiymatiga ko‘ra aniqlangan tuzilmalangan iyerarxiyalashgan hamda muhim muammo aniqlangan, belgilangan, uni yo‘nalish va yechish yo‘llari topilgan bo‘lsa, diagnostika maqsadiga erishilgan hisoblaniladi.
Diagnostikada vaziyatli yondashuvni afzalligi diagnostlanayotgan obyektni unikal va spetsifik xususiyatlarini va boshqaruv vaziyatlarini spetsifikasini aks ettirilishi hisoblaniladi.
Yondashuvchi kamchiliklari
-vaziyatlar to‘xtovsiz emas diskret sifatida qaraladi bu esa o‘xshash sharoitlarda harakat qiluvchi bir butun sinf obyektlari uchun xarakterli bo‘lgan tipik xususiyatlarni ochib berolmaydi.
-diagnostika texnologiyaga aylanib beradi va u bilan faqat professionallargina ishlay oladilar.ya’ni protseduralar standartlashtirishga unifikatsiyalashga va to‘xtovsiz boshqa tashkiliy boshqaruv tizimlarda muamolarni yechishda yaxshi ish bermaydi.
Diagnostikadagi tizimli-genetik yondashuv ma’nosiga ko‘ra tashkiliy ekologikdir.Diagnostikani mulkiy bo‘lgan obyektlari sifatida mavjud mehnat taqsimoti tashqi muhitni fragmentlari tabiiy ramkasidagi maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatga kiritilgan ijtimoiy yaxlitliklar ko‘rib chiqiladi.
Ushbu diagnostikani obyektlari sun’iy teleologik dasturlangan va diskret-ratsional(loyihaviy) konsepsiyalar sifatida taqdim etilishi mumkin emas.Ushbu yondashuvda ular to‘g‘risidagi tasavvurlar sotsiomadaniy tizimlar xususi sifatida ishlatish unda rivojlanishi deganda tabiiy evolyutsion etapli jarayonlar tushuniladi.Dinamik ravishda o‘zgarmaydigan tashqi sharoitlardagi ishlashini oldingi fazasiga taqqoslaganda u yanada yaxshiroq sifatliroq faoliyatni sotsiomadaniy namunalarini va o‘zaro harakatini ishlab chiqishni ta’minlash bilan bog‘laydi.
Ushbu yondashuvni afzalliklari
Diagnostik obyektlar-dinamik sotsiomadaniy tizim bo‘lib harakatga sotsial muhitni ichida etapli o‘zaro harakatda o‘zini ichki mantig‘iga ko‘ra rivojlanib boradi.Obyektga bunday nazar obyektini boshqarish strategiyasini tanlashni ma’lum chegaralarini beradi-ya’ni lokal qo‘llashga tashkiliy loyihalashga yo‘l ochadi.Yondashuvni kamchilik madaniy tizim sifatidagi uni murakkabligida ko‘p omilligida va ko‘p funksionalligida hamda jamiyatni va inqiroz holatlarida yetarli o‘rganilmaganligida xamdir.Balki tabiiy va muhitiy ishlash mexanizmlarini prinsipial nuqtai nazardan oxirigacha o‘rganish og‘ir masaladir.
Ularni xulqini oldindan aytib berish (diagnostikalab) imkoniyati qayta konkret vaziyatda ham chegaralangan bo‘ladi va ehtimoliy sifatda aniqlanadi.Diagnozni qo‘yilishi taqqoslashni nazarda tutadi natijada obyektni holati va uni o‘zgarish jarayonlari xususida xulosa chiqaradi.Holatni belgilash ma’lum etalonni(normani) kiritilishini taxmin etadi.U bilan esa baholash protsedurasi yozish mumkin.Etalonni berilish qiymatini normativli yondashuv tashkilotni (uni elementlarini ham) eng yaxshi holatini ta’minlashni taklif etuvchi boshqarmani ratsional klassik normativ modellariga tayanadi.
Diagnostikadagi normativ yondashuv mohiyatini boshqaruvchi obyektlar guruhi (shaxs,jamoa,tashkilot) ularni normativ yoki natijaviy maqsadli holatini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar tizimini baholovchi mezonlari va boshqarish oriyentirlari sifatida to‘g‘ridan to‘g‘ri berilishdadir.Xarakterlovchi ko‘rsatkichlar va ijtimoiy ideallar yoki nazariy va konseptual qurilmalar asosida qabul qilish bilan aniqlash mumkin .Bu ko‘rsatkich oriyentir yoki imperativ sifatida chiqadi va bajarish uchun majburiy bo‘ladi.Normativ yondashuv ijtimoiy xohish istak sifatida berilgan hamda uni natijaviy holatini xarakterlovchi obyektning parametrlarini aniq nazarda tutadi.Ko‘rsatkichlarni xohishimizdagi ma’lum bir xil o‘sha xabarlari (ko‘pincha formallashgan bo‘ladi) bilan obyektni real holatini bahosini solishtirish diagnostika natijasini belgilab beradi.Berilgan etalon ko‘zlangan idealga erishish real imkoniyatiga ba’zida tuzatishlar kiritish obyekti xususidagi ideal tasavvurlarni modelini nazarda tutadi.Istalgan holat protsedurasini berish ekspertlarni so‘roqlari,yuqori tashkilot tomonidan o‘rnatilgan proyeksiyalar konseptual qurilishlar natijasi bo‘lishi mumkin.Ijtimoiy xohish holatini ta’minlash diagnostikalangan obyektni rivojlanish mexanizmi sifatida ko‘rib chiqiladi.Obyektni holatini bahosi turli asoslarda diagnostika vositalarini tasniflashga bog‘liq bo‘ladi.
Obyektlarni tipologiyasi bo‘yicha .

• 
  Obyektni holatini bahosi har bir istalgan obyektni yaxlit va uni tashkiliy boshqaruv faoliyatini kontekstga kiritilganligini ko‘rib chiqish lozimligi shartligidan ko‘rib chiqishga taqdim etiladi.
  
• 
  Formallashtirish darajasi bo‘yicha ularni qattiq algoritmlashgan metodikalarga bo‘lish mumkin bunda diagnostika notariallari ijrochilarni shaxsiga kam bog‘liq bo‘ladi hamda qisman va bo‘sh algoritmlangan bo‘ladi.
  
• 
  Yechiladigan masalalarni konkretlik darajasiga ko‘ra diagnostik vositalar ham maxsus vositalarga konkret masala bo‘yicha yaratilgan obyektni to‘la diagnostik tekshiruvida qoidaga binoan qo‘llaniladigan kompleks diagnostik vositalarga bo‘linadi.
  
• 
  Boshqarish faoliyatini yo‘nalishlariga ko‘ra –tashkiliy o‘zgarishlarni kodlarini tanlash joy-joyga qo‘yish harakati jamoani tarkibini shakllantirishni diagnostik vositalari.
  
• 
  -boshqarishni strategik maqsadlarga rivojlantirish ishlash tashkilotni qayta shakllantirishga ko‘ra diagnostik vositalarni tasniflash.
  
• 
  Obyekt holati xususidagi axborotlarni olish manbalari va metodlar bo‘yicha statistik hujjatli obyektiv subyektiv so‘roqnoma savolsiz qo‘shma axborot manbalari ko‘zda tutiladi.
  
• 
  Foydalanilayotgan nazariy –metodologik va konseptual asoslar bo‘yicha diagnostikada predmetli muammoli vaziyatli tizimli-genetik yondashuvlar ajratiladi.
  
• 
  
• 
  Muammoli vaziyatlar tiplari bo‘yicha konkret tarixiy muammoli vaziyatlar, ijtimoiy-guruhiy yoki institutsional, lokal hayotiy vaziyatlar.
  
• 
  Konkret tarixiy muammoli vaziyatlar jamiyatni iqtisodiy darajasi va jamiyatdagi psixologiya prizmasidan utgan turli guruh va qatlamlarning vakillarini praktik ongidagi ularga bog‘liq bo‘lmagan tarzda alohida shaxslar va qatlamlar, guruhlar hayotiy faoliyatida sodir bo‘ladigan fundamental va qonuniy ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy – madaniy, ijtimoiy-psixologik jarayonlarni determeninatsiya qilinish bilan belgilanadi.
  
• 
  Konkret tarixiy vaziyatda odam xam jamiyat a’zosi xam fuqaro sifatida chiqadi. Ijtimoiy-guruhiy yoki institutsional problemali vaziyat turli guruh va jamiyat vakillari hayot faoliyatini mazmuni va tuzilmasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirini o‘tkazishi orqali xuddi shu hayot faoliyatini tashkil etish va sharoitlariga mos tushadi. Lokal hayotiy vaziyat hayot faoliyatining shaxsiy darajasiga to‘g‘ri keladi: psixofiziologik ijtimoiy-psixologik, shaxsning hayot faoliyati, madaniy – ta’limiy faktorlaridan tashkil topadi.
  
• 
  Yuqoridagi fikrlarga yakun yasar ekanmiz, diagnozni uch tipini ajratamiz.
  
• 
  Obyektni normadan chetlanishini belgilovchi diagnoz. Bunday norma sifatida akmeologik profissiogrammalar, psixogrammalar faoliyatiga xususiyatidagi etalonli, idealli tasavvurlarni taklif etadi.
  
• 
  Obyektni u yoki bu sinfiga, tipga, guruhga mansubligini belgilovchi diagnoz. Obyektni unikal hayotini belgilarini ya’ni uni spetsifik xususiyatlarini bayon etuvchi diagnoz.
  
• 
  Qoidalarga ko‘ra diagnostika murakkab formaga ega bo‘lib, diagnozning barcha uch turini o‘z ichiga oladi .
  
• 
  
• 
  Akmeologik diagnostikaning obyektni spetsifikasi, predmeti, masalalari.
  
• 
  Diagnostikaning akmeologiyadagi o‘zgaruvchanlik mohiyati, o‘ziga xos mazmuni, bayoniy tasavvurlardan va tushuntiruvchi nazariyalardan farqi bilan xarakterlanadi.
  
• 
  Bilish obyektlari protsessual spetsifikaga ega bo‘lar ekan, ushbu nazariyalarni gnoseologik imkoniyatlari yetarli bo‘lmay qoladi; ya’ni o‘zgaruvchan obyektlarni spetsifikatsiyasiga qobiliyati bilan u shunday xarakteristikalarga: o‘zini-o‘zi belgilash, identifikatsiya, takror ishlab chiqish va h.k. ularni maqsadi, vazifalari, ko‘rsatmalari tafakkur tuzilmalariga aylanishni boshlaydi, ular mantiqiy formalarga ega bo‘la boshlaydi, ya’ni analiz, sintez, kategoriyalash usullariga aylanadi.
  
• 
  Akmeologiyadagi diagnostika shunday qilib, bir butun kompleks tadqiqot va amaliy masalalarni bajaradi:
  
• 
  diagnostika metodlari yordamida obyektni holatini bahosi, muammoli vaziyatlarni ochish amalga oshiriladi;
  
• 
  mumkin bo‘lgan eng aktual ustuvor yo‘nalishlari ajratilib, etapma-etap yechimning iyerarxiya tarkibidagi muammoli vaziyatlar qiyosiy analizi ishlab chiqiladi;
  
• 
  diagnostika o‘zgarishlar jarayonini konstruktiv natijagacha kuzatishi lozim. Shu bilan diagnostika ilmiy bilishni instrumentidan amaliy faoliyatning tashkil etish, o‘zgartirish, konstrukturlashtirish protsedurasiga aylanadi.
  
• 
  diagnostikani ilmiy-amaliy mohiyati uni natijalarini modellashtirish, prognozlash, loyihalash, dasturlash zarurligiga olib boradi.
  
• 
  diagnostik tekshiruv natijalariga ko‘ra obyektni muammosini yechishda qatnashuvchi barcha subyektlarni o‘zaro harakati axborot-analitik o‘zaro harakatni ma’lum mexanizmini yaratilishi lozim; bunday mexanizm bo‘lib monitoring faoliyati hisoblaniladi.
  
• 
  Monitoring kuzatuvining asosiy maqsadi – tadqiqot jarayoni borishni operativ nazorati, obyekt holatidagi o‘zgarishlarni aniqlash, demak monitoring diagnostikada ijtimoiy tizimni o‘z-o‘zini sozlash masalalar ta’minlaydi.
  
• 
  Diagnostikani bu masalalari – uni quyidagi xususiyatlarini ifodalashga imkon beradi:
  
• 
  Birinchidan, diagnostika bilish instrumentidan aktual ilmiy axborot olish vositasidan obyektni o‘zgartirish instrumentiga (shakllantirish, konstruktiv o‘zgarish) aylanadi;
  
• 
  Ikkinchidan, diagnostika obyekt rivojini ham “tashqi” sharoiti va holatlarini o‘rganishga ham obyekt hayotini “ichki” kartinasini (o‘rganilayotgan jarayonni mos ravishda ham interior ham introiror tomonlarini) o‘rganishga qaratilgan.
  
• 
  Uchinchidan, diagnostika ijtimoiy yoki psixologik tadqiqotlarga nisbatan o‘z-o‘zidan maqsad qilib olmaydi. Balki u har doim nima uchundir qandaydir ijtimoiy yoki ilmiy-amaliy harakat (misol, kadrlar siyosati konsepsiyasi uchun, hudud ijtimoiy rivojlanish dasturi uchun va h.k.). shuning uchun ham diagnostika doimo amaliyotga qaratilgan va konkret obyektga bog‘langan bo‘ladi.
  
• 
  Diagnostik tadqiqotni obosh xususiyati shundaki, diagnostika tipik alohidalikdan, uni spetsifikasini aniqlab, shuni asosida qonuniylikni belgilaydi, so‘ngra esa qandaydir umumiyni taxminan xarakterlovchi bir qator qonuniyatlarga tayanib, ushbu tadqiqot uchun prinsipial bo‘lgan o‘sha alohidalikni rivojlantirish (qayta tiklash, shakllantirish) uchun vosita ishlab chiqadi. (razrabativat) o‘ylab.
  
• 
  Diagnostik faoliyat jarayonida ma’lum etap va darajalarni nisbiy ajratish, obyekt holati xususidagi to‘la aniq bo‘lmagan bilimdan yanada aniq bilimga o‘tishni anglatadi. Zero bu akmeologik diagnostikani metodologiyasini biluvchanlik masalasini tashkil etadi.
  
• 
  Aytib o‘tganimizdek diagnostika bilish jarayoni sifatida bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi:
  
• 
  diagnostik obyekt analizi juda murakkab, ko‘p o‘lchov birlikli va qoidaga ko‘ra yaxshi o‘rganilmagan;
  
• 
  diagnostik masalalarni yechish sharti uni vaqt ichida uzoq muddatligi va fazoviy kompleksligi;
  
• 
  diagnostik axborotni to‘laligiga erishish tadqiqotni turli etaplarida ko‘p obrazli metodlardan foydalanishni talab etadi;
  
• 
  analiz etilayotgan holat, vaziyat va o‘zgarishlarni diagnostik interpretatsiyasini murakkabligi ko‘pincha spetsifik bo‘lib hisoblaniladi, u yoki bu obyekt uchun o‘ziga xos bo‘ladi.
  
• 
  Diagnostika nuqtai nazaridan obyektni o‘rganish obyektni xossalarini o‘rnatish va uni boshqa obyektlar bilan munosabatlarini aniqlash.
  
• 
  Bilish va faoliyatni ma’lum formalariga qaratilgan sotsiologiya, antropologiya, etnologiya fanlarining imkoniyatlari akmeologiyadagi kasbiy faoliyat va shaxsiy rivojlanishdek murakkab tuzilgan obyektlarni analiz etish uchun kam yaroqli bo‘lib chiqadi. Avvalo obyektlarni sinflarga ajratish (yoki to‘plam sinflarga), obyektlarni diagnostik universumini to‘plamini tashkil etuvchi sinflarga (to‘plam sinflari) obyektlarni ajratish zarur.
  
• 
  Akmeologik diagnostika uchun tadqiqotlar obyekti
  
• 
  Bu har doim jarayondir va uni barcha asosiy parametrlaridir: insoniy (shaxslar, guruhlar, odamlar umumiyligi va o‘zini-o‘zi tashkil etish), boshqarish (rivojlanish va o‘zini-o‘zi boshqarishni effektiv mexanizmlari), psixologik (real vaziyatda moslashish ya’ni adaptatsiya mexanizmlarini yaratish), hamda axborot, iqtisodiy va b.
  
• 
  Boshqacha qilib aytganda akmeologik diagnostika obyektlari bo‘lib, odamlarni shaxsiy-professional rivojlanishlarini va ularni birlashmalarini istalgan tomonlari bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham diagnostika uchun ahamiyatli bo‘lgan obyektlarni iyerarxiyasini aniqlash muhim bo‘lib chiqadi. Diagnostika obyektlarining esa aktualizatsiyasi diagnostik tadqiqotni har vaqt nafaqat uni maqsad va vazifalariga, balki jamiyat, hudud, lokal territoriya yoki tashkilot o‘z rivojlanishi uchun ko‘zlayotgan maqsadlar va qadriyatlar tizimga ham doimo bog‘liq.
  
• 
  Sotsiomadaniy rivojlanishni asosiy qarama-qarshiliklarini ochib berishga yo‘l ochadigan ularni chuqur analizigina u yoki bu obyektlarni aktualligiga olib keladi.
  
• 
  Diagnostik tadqiqotlarni o‘tkazish amaliyotida eng aktual obyektlar bo‘lib, tashkiliy-boshqaruv, ijtimoiy-guruhiy, shaxsni o‘z-o‘zini tashkil etish va o‘zini sozlash hisoblaniladi.
  
• 
  Diagnostikani predmeti bo‘lib o‘zgarish jarayonlarini shartlab beradigan mexanizm va olimlarni harakatini o‘rganish hisoblaniladi.
  
• 
  Diagnostikani asosiy muammosi o‘rganganligi darajasiga bog‘liq ravishda obyektni identifikatsiyalash hisoblaniladi.
  
• 
  3. Diagnostik ko‘rsatkichlarni spetsifikasi. (o‘ziga xosligi)
  
• 
  Monitoringni fazo va (makon) vaqtda yoyilganligi diagnostik ko‘rsatkichlarni qurilishiga muhim talablar qo‘yadi. Diagnostik bahoni dixotomiya ramkasida belgilash maqsadga muvofiq: mustahkamlik (barqarorlik) – o‘zgaruvchanlik.
  
• 
  Odamni shaxsiy-professional rivojlanishidagi yoki odamlar umumiyligi u yoki bu muammoli vaziyatni diagnozi quyidagi o‘lchovlarda ifodalanishi mumkin bo‘ladi:
  
• 
  o‘zgaruvchanlik darajasi, odamni o‘zgarishlar intensivligiga munosabati;
  
• 
  o‘zgarishlarni yo‘naluvchanligi (o‘zgarishlar zonasi va maksimal ta’siri, odamni unga bo‘lgan munosabati)
  
• 
  potensial konflikt vaziyatlar va keskinliklarni darajasi va uni lokalizatsiyalash;
  

keskinliklar zonalarida aktivlikni darajasi va shakli (passiv, konfliktli, konstruktiv);
keskinliklar zonasida foydalaniladigan vositalarni bahosi (adaptatsiyalangan, tashqaridan olingan namuna va resurslar; ichki resurslar bazasida yaratilayotgan yangi vositalarni).
Qadriyatli ko‘rsatmalar oblastidagi (o‘zgartirish yoki saqlab qolishga oriyentatsiya) o‘zgarishlarga odamni munosabati va ustuvorliklarni bahosi va b.
Odamni shaxsiy-professional rivojlanish o‘zgarishlarini diagnostikasida jarayonni yomon yoki yaxshi tomonga kuzatishiga imkon beruvchi yuqorida keltirilgan diagnostik bahoni prinsipial xususiyatlaridan oqilona foydalanish ma’qulroqdir. Diagnostik bahoni dixotomik prinsipi (katta-kichik, yaxshi-yomon va h.k.) obyektni diagnostlashni obyektiv kartinasini ochib va muammoni yechishga yordam beradi. Testlar instrumentariysida diagnostik ko‘rsatkich o‘zgarishlar va baholar: yuqori, o‘rta, past darajalarni qayd etadi.
Diagnostik obyekti har doim protsessual o‘zgarishlarda bo‘ladi, shuning uchun tadqiqot maqsadlarida obyektni faqat ikki holatini ajratgan qulayroqdir: harakatchanlik, o‘zgaruvchanlik, o‘zlashtirmaganlik va barqarorlik, stabillik, o‘zlashtirganlik. YA’ni bu bandi odamlarni professional faoliyati inversion, siklik dinamikda ko‘rib chiqiladi. Bu yerda boshlanish va tugash qutblari har doim mavjud, ijobiy va salbiy, markazga yo‘nalgan va markazdan qochgan, an’anaviy va innovatsion, milliy va o‘zlashtirilgan va b. Asosiy holatlari esa – bu shakllanish, belgilangan, tartiblangan, institutsional – tashkil etilgan holat; stagnatsiya, krizis, o‘zgartirish.
Buning jamiyatimizda kechayotgan o‘zgarishlar xarakteri jamiyat hayotini barcha tomonlarida inqiroz holati sifatida diagnostik terminologiyada ifodalashga imkon beradi. Bilishni diagnostik obyekti sifatida professional dinamik pozitsiyasidan maqsadga erishuvga qodir, aktiv, yaratuvchanlik faoliyatiga fundamental potensiya va qobiliyatlari ega aktiv mavjudot sifatida qaraladi.
O‘zaro harakati turli tizimlarida shaxsni professional munosabatlarini yaxshi tasavvur etish uchun biz hayot faoliyati eksterior, interior, intropor tushunchalarini kiritamiz.
Hayot faoliyatini eksterior darajasi. Jamiyat darajasidagi professional faoliyatni fazosini institutsiyalashni bildiradi. Unda odamga asosan professional-lavozim stratifikatsiyasining vertikalligi bilan bog‘liq ma’lum rol, pozitsiya, funksiya, status taklif etiladi. Bu yerda asosiy o‘zgarishlar ta’lim, mehnat, hududiy ko‘chishlar bilan bog‘liq bo‘lib ko‘pincha martaba orqali sodir bo‘ladi. Odamni hayot faoliyatini eksterior darajasi jamiyat tarafidan beriladi; uni stabil yoki nostabillik darajasida bog‘liq ravishda; ilmiy-texnikaviy va sotsiomadaniy jihatdan qoloqligicha bog‘liq bo‘ladi. Yoxud modernizatsiyalashni siljishi orqali hayot faoliyatini fundamental asoslarini yechishni turli: ta’lim, mehnat, ijtimoiylashish, kommunikatsiya, hayotni ta’minlash muammolari paydo bo‘ladi.
Hayot faoliyatini interior darajasi – bu birinchidan institutsional formalarni, shu jumladan davlat xizmatchilarini shaxsiy-professional rivojlanish yangi ko‘p obrazli formalarni yaratadigan fazo.
Ikkinchidan: odamni noformal munosabatlari va aloqalari (turli sotsiomadaniy guruhlar, jamiyatlar va submadaniyatlar: siyosiy, diniy, ko‘ngil ochar, sport, etnomadaniyat va boshqa gorizontal ijtimoiy harakatchanlikning formalari).
Hozirgi paytda jamoaviy va shaxsiyga qaraganda ko‘ jihatdan jamiyatdagi dinamikani boshida interior darajada xizmat qilmoqda – “Biz” darajasi. Buni sodir bo‘layotganligi jamiyatda umumiy kuchayib borayotgan interiorizatsiya tendensiyasi, interkommunikativ o‘zaro harakat va munosabatlar, hamda zamonaviy o‘zbek odamini ko‘p jihatdan qodir emasligi va ma’lum passivligi. Unda hali beri ijodiy aktiv shaxs uyg‘onmaganligidadir va o‘zini shu mamlakat xo‘jayin degan anglamaganligidadir.
Hayot faoliyatining interior darajasi – bu “Men” darajasi, ya’ni shaxsni ichki va ma’naviy dunyosi, uni individual madaniyati hamda shaxsni doirasidagi yaqin qurshovidagi fazosi (qarindoshlari, oilasi, bolalari, do‘stlari, sevganlari). Interior daraja hayot faoliyatining hamma jabhalarida shaxsni rivojlanishining asosiy vektorlari va usullarini tug‘diradi. Ular keyingi davrlarda turil tuzilma, institutlar va qadriyatlarda o‘z aksini topadi., amalga oshadi. Hayot faoliyatining darajasini bu diagnostik modeli u yoki bu mehnat sohasida odamni shaxsiy-professional rivojlanish sohalarining dinamika nuqtai nazardan quyidagi muammolar sohalarini tushunishga yordam beradi.
Odamni professional shaxsiy rivojlanishiga shunday kompleks e’tibor bir vaqtni o‘zida uni faoliyat: ishbilarmonlik va noformal kommutatsiyalar subyektga deb, va individual shaxs nuqtai nazardan jamiyatni modernizatsiya qilish masalalariga javob beradi, bunda uni asosiy omillari bo‘lib kadrlarni professionalizmi bo‘lib hisoblanadi.

4. Akmeologik diagnostikaning asosiy metodologik tamoyillari.

O‘zida bilishning falsafiy, gumanitar, ijtimoiy ilmiy metodologik asoslarini yig‘indisini jam etgan akmeologiya bilimining fanlararo, kompleks, interativ xarakteri akmeologiyaga nafaqat ??? va o‘qitadigan funksiyalarni, balki konkret aktual muammolarni yechishga yo‘naltirilgan o‘zini spetsifik masalalari, texnologiyalari, texnikasini yaratishga imkon beradi.
Ushbu tizimli yondashuv avvalambor konkret mehnat sohasida band bo‘lgan odamni professional faoliyatining akmeologik modelida ifodasini topadi.
Mehnat sohasini tuzilmasiga ushbu odamlarning, ijtimoiy kommutativ ??? va shaxsiy rivojlanishi kiradi. Konkret mehnat sohasi vakillarining faoliyatini konseptualizatsiyasini faoliyatni va shaxsga oidlikni shaxs professionalizmi va faoliyat professionalizmini dialektik birgalikdagi paydo bo‘lishi hamda jamoani kommutativ aktivligi ularni individual- psixologik va shaxsiy xususiyatlari bilan qay darajada bog‘langanligini aniqlashni va maxsus hisobni ham nazarda tutadi. Ammo akmeologiyaning perspektiv rivojlanishi uni muammo maydonini (obyekt-predmet) odamni kompleks o‘rganish tizimida integrativ fan sifatida yanada kengroq va yanada chuqurroq ko‘rishga yo‘l ochadi.
Kadrlarni faoliyati xususiyatlari spetsifikasining diagnostikasi asosida yotadigan quyidagi metodologik tamoyillarni aniqlaymiz va belgilaymiz:
ekologik: yuqorida nomi keltirilgan darajalar: eksterior, interior va interior daralarda o‘zini ko‘rsatgan yaxlit hayot faoliyati tizimida odam obyekt emas, balki subyekt sifatida chiqadi;
dinamik konsentralizatsiyalash: rivojlanish jarayonini qonuniyatlari
Teng qiymatlilik, hayot faoliyati jarayonlarning yo‘nalish va mazmunini tanlashda ijtimoiy va individual boshlanishni iyerarxiyasi emas;
Ijtimoiy ahamiyatli qarorlar ishlab chiqishda individual mas’uliyat va ijtimoiy qatnashuvi;
Longityudligi va tajriba: odamlarni hayot ??? fazosida va vaqtida shaxsiy faoliyatning muammolarini ko‘p marotabalab o‘zgarishi;
Antropologik: odamni individual- shaxsiy rivojlanish muammolari;
Fan va amaliyot birligiga: diagnostik tadqiqotlar konkret amaliy maqsad va vazifalarni ustida bajariladi, u hech qachon o‘zaro yetarli bo‘la olmaydi.
Psixologik: odamlarni xulqida faoliyatida ko‘rsatmalarida etiko- milliy psixologik xususiyatlarini hisobga olishga imkon beradi.
Oxirida keltirilgan tamoyil sababli shuni ta’kidlash joizki u shaxsiy, shaxsiy professionallik rivojlanishni muammolarini o‘rganishni xususiy tasavvurini etno- psixologik tubdan o‘zgartirib yuboradi.
Butun sivilizatsiya olamini bir xil darajada egallab olgan axborotni keng ko‘lamli, keng hajmlili kontaktlari va oqimlariga qaramasdan, hozirgi zamon jamiyatini etno- madaniy ko‘p obrazliligi yashashda davom etmoqda. Hozirgi davrdagi etnik farqliklarni mavjudligi bir butun ijtimoiy tizim tomonidan yutib yuborilmayapti; bunday ijtimoiy tizimdagi o‘zaro harakatlar ularni o‘zgartirishini yoki aktualizatsiyalash yo‘li bilan etnik farqliklarni tugatilishga olib kelmaydi; etno- madaniy farqliklar o‘zaro bog‘liqlik va etnik o‘zaro kontaktlarga qaramay saqlab qolish mumkin.
Yuqoridagilarga binoan biz konkret mehnat jamoalarini vakillarining faoliyati shaxsiy rivojlanishning analizi chog‘ida ularning etnik identifikatsiyasini madaniy farqlaridan emas, ijtimoiy o‘zaro harakatlarida, ijtimoiy xulqda, ijtimoiy rollari tizimidagi izlamoq kerakligi haqida xulosa qilishga haqlimiz. Bunda obyektni etnikligini ta’lim, mehnat ijtimoiylik, kommunikatsiya sohalariga ham faoliyatning asosiy fundamental asoslariga bormoq kerak.

5. Diagnostikaning asosiy metodlari va diagnostik tadqiqotning turlari

Diagnozni tashkil etish formalari va protseduralariga ko‘ra diagnostikaning quyidagi guruhlari: analitik diagnostika, ekspert diagnostika va model yordamida diagnostikalarga ajratiladi.

Analitik diagnostika deganda statistik axborot, funksional iqtisodiy, huquqiy va boshqa ???, nashriyot materiallari, badiiy va dokumental adabiyotlar, arxiv materiallari va boshqalar asosida diagnoz jarayoni olib borish tushuniladi.
Analitik diagnostika yana kontaktsiz, ham deb ataladi, chunki bu yerda turli savol javoblar, anketalar ishlatilmaydi.
Ekspert diagnostika deganda qandaydir muammoni, vaziyatni ekspert so‘rovi va ekspertiza o‘tkazish metodlari yordami axborot olish tushuniladi. Diagnostikaning ushbu turi so‘rovnoma deb ataladi, unda anketa, intervyu, testlar metodlaridan foydalaniladi.
Modelli diagnostika o‘tqazish deganda imitatsion modellash nazarda tutiladi. Uni imkoniyatlari diagnostika uchun cheklangan bo‘lsada, diagnostika protseduralar modellash muammoli obyektni konseptualizatsiyalash, uni prognozlash, loyihalash, dasturlashlardan avval o‘tkaziladi.
Diagnostika diagnostik metodikani ishlab chiqishga yo‘naltirilgan tadqiqotlarni tashkil etishga alohida talablarni olg‘a suradi.
Ularni ichida eng muhimi bo‘lib tizimli yondashuv hisoblanadi. U quyidagilarda:
Istalgan hodisa yaxlit tizim sifatida qaralishi lozim;
Diagnostikaga muhtoj rivojlanish va uni muammoli vaziyatlari jarayonlari tomonlarini ochib berish;
Diagnosiylanayotgan obyektni ichki asosiy aloqalarini analizi;
Diagnosiylanayotgan obyektni jarayonini yo‘nalganligini tuzilmasi va tashkil etishni aniqlash;
Shu bilan birga diagnostika vaqt ichida kengayadi va madaniy jarayon kuzatiladi. Bu bir ijtimoiy madaniy vaziyatdan o‘tish sifatida qaralib, qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirishni sikllari bu holda bo‘laklanadi. Madaniy jarayon va uni siklligini turli tomonlarini shakllanishini turli vaqtda bo‘lishidan kelib chiqadi. (ya’ni geterxronlik va diskretlik). Diagnostika o‘ziga tekshirishni bo‘laklangan va vaqt uzaytirilganlikda qo‘shib olib beradi.
Diagnostik tekshiruv ni struktura sifatida belgilash mumkin, chunki ular jarayoni alohida tomonlarini kesmani beradi yoki uni bir qancha komponentlari kesmasini beradi. Struktura kesmali diagnostika jarayonini alohida tomonlari orasidagi aloqalarni ham aniqlaydi. Ular asosida endi nazariy modellarni yaratish bilan shug‘ullansa bo‘ladi.
Langityud diagnostika xarakteriga ko‘ra tizimlidir, chunki tashkiliy boshqaruv to‘plamni ishlatishni vaqt jihatidan o‘rganishni ko‘laydi. O‘rganilayotgan obyektni muhim aloqalarini ham ichidan ham uni tashqi aloqalarini, rivojlanish turli turli yo‘nalishlarini belgilaydi.
Diagnostikani imitatsion modellarni yaratish langityud tizimi eksperimental vositalarni o‘z ichiga oladi.
Diagnostikada prognozlash va uni metodlarini ko‘rsatish mumkin: jarayonlarni ekstrapolyatsiyalash maqsadga erishish tanlangan va yo‘l va vositalari to‘g‘riligini ehtimolini aytib berish, prognozli modellash.
Diagnostikani barcha turlarga ko‘riladigan umumiy talablar shundaki ular qarorlarni noaniqlik metodlarda qabul qilish diagnostik xarakterlaydi. Shuning uchun diagnostlar uchun yog‘langan kuzatuvlar metodi qo‘llashi o‘ta muhimdir voqealarni tadqiqotiga obyektiv munosib, farazlarni oqilona ko‘tarib chiqish bilan masalalar qo‘yish va qarorlar qabul qilish.
Diagnostikada yana eksperiment metodi mavjud, faqat u jiddiy metodologik tashkiliy, moliyaviy, kadrlarga oid zahmat va harakatlarni talab etadi. Shuning uchun bizni noaniq inqirozli davrda eksperimentga juda oz hollarda beriladi.
Diagnostikani sanab o‘tilgan har bir bosqichda obyektni ma’lum parametrlari kiritiladi; obyektni alohida tomonlari kesmasi berilgandan kamroq. Yaxlit tizimli hodisani kortikasi beriladi, to‘la bitgan parametrlar beriladi.
Diagnostikani darasiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq holatda uning amaliy natijasi turadi:
Past- alohida komponentni kesmasida.
Yuqori- sistemali diagnostika holida.
Oxirgisi tashkiliy boshqaruv jarayonini alohida tomonlarini funksiyasini aniqlashga imkon beradi. Unda alohida hodisani yaxlitligi va ushbu jarayonni rivojlanish funksiyasini sifatida beradi. Ushbu yondashuvda obyektni alohida komponentlar orasidan aloqalarni va uni boshqa obyektlar bilan aloqasini to‘la kartasini o‘rnatiladi.
Diagnostik tekshiruvchi turli darajalari diagnostikani tizimli darajasi ma’lum. Faqat chegaralanishi maqsadlarga erishish uchun yetarli bo‘lgan ma’lum funksiyaga bajaradi. Shuning uchun tadqiqotni murakkab tashkillashda intilish kerakligini aslo bildiradi. Shuning uchun diagnostika darajasini tanlash tadqiqotini faqat qanday natija olishiga bog‘liq bo‘ladi. Bir xollarda murakkab muammoli vaziyatda bir o‘lchovli diagnostika kerak bo‘lsa ikkinchi holda esa jarayonni natijaviyligini uzoq o‘rganish o‘tkazish kerak bo‘ladi, uchinchisida esa rivojlanishni tendensiyasini oldidan amalga oshirishni zarurligi tug‘iladi, ya’ni prognozli diagnostikani metodlarni ishlab chiqish kerak bo‘ladi.
Diagnostikani monitoringsiz tasavvur etib bo‘lmaydi, diagnostikaning jarayoni va natijalari ham ilmiy ham amaliy jihatdan biz istalgan modellashni amalga oshirilgani muhimdir.
Eng oddiy qilib tushuntiradigan monitoring jarayoni va aloqalarni ularni o‘zgarishini analizi va bahosi, kuzatish, axborotni doimiy izidan tashkil etish holda ushbu o‘zgarilishi prognozlashni bildiradi.
Empirik ma’lumotlarni sistematik qayd etish va analiz sifatini axborot bazasini mumkin qadar texnologik va elektron jihatdan jihozlanganini talab etadi.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek monitoring kuzatuvining vazifasini- sotsiomadaniy jarayonini borishi tezkor nazorat etish obyekt holati o‘zgarishlarini aniqlash.
Monitoring xizmatini yanada murakkab vazifalari:
o‘rganilayotgan jarayonlarining fazoviy vaqtiy, siklik va boshqa xarakteristikalarini o‘lchash;
o‘rganilayotgan jarayon mohiyatli xarakteristikalariga ta’sir etuvchi turli omillarni ajratish;
tadqiq etilayotgan jarayonlarni ekologik jarayonlarni o‘lchash;
Ushbu vazifalarni yechish uchun tadqiqotni ham konseptual va metodologik ishlanganligi zarur. Chunki dinamik jarayonlarni o‘rganishga yaqin nazariya va metodologiya kerak bo‘lganidek ushbu jarayonlarni o‘lchashga alohida metodologik fan zarur bo‘ladi. (nafaqat miqdoriy, balki sifat ko‘rsatkichlari ham) jarayoni chegaralarini o‘lchash ko‘plab obyektlar va vaqt bo‘yicha (dinamikada) kattaliklarni ko‘rsatkichlari sinfini va o‘zgaruvchilarini ajratish, jarayonini fazoviy xarakteristikalari bo‘yicha yo‘nalishlarini o‘zgarishlarini o‘lchash (vektor va trayektoriyalarini), jarayonlarini turli xossalarini o‘lchash va b.
So‘nggilariga tadqiqotchilar Ergodiagnostikni ham kiritmoqdalar hodisani hozircha va kelajakdagi holatiga o‘tmishning ta’siri xarakterini aks ettiruvchi xossalari albatta (ijtimoiy xotira) jarayon ergodikligini hisobga olmay turib ularni o‘rganib bo‘lmaydi. Bu ergodiklikni qanday o‘lchash mumkin ?
Monitoring ma’lum mehnatga boyligi va yuqori qiymati aniqligi uni diagnostika uchun yetib borib bo‘lmaydigan qilib qo‘yadi. Shuning uchun diagnostikani kuzatib, qayd qilib beruvchi funksiyasi uchun longityudlik, taqqoslash, qaytarish, panel tadqiqotlari taqdim etilgan. Ergodiklik funksiyasini obyektik madaniy- tarixiy obrazini sekonstruksiyasini va diagnostikani majburiy metodologik tamoyili tarixiylik va madaniy merosiblik tamoyili hal etib berishi mumkin.
Shunga qaramasdan monitoring tizimlar global muammolarni diagnostikasi uchun zarur. Misol uchun ekologik muammolar bu yerda jarayon o‘zgarishi mobaynida o‘z vaqtida aniqlash faktori o‘ta zarur undan tashqari o‘zini- o‘zi sozlovchi, chuqur jarayonlarga boshqarish aralashishiga bo‘ysunmaydigan holatlarda monitoring bu yerda o‘zini gomiostatik teskari aloqani rolini bajaradi.
Monitoringni xarakterlarini hamma xollarda ham qaysilari merosiy (stabil) to‘xtovsiz (permonent) va obyektni boshqa holatlarni qanday xarakterlab berishi belgilanishi uchun uni tuzilmalarini barcha tashkillovchilari tipologiyasini, jarayonlarni klassifikatsiyasini o‘ta zarur.
Akmeologiyada monitoringini yaratishni murakkabligi to‘g‘ridan- to‘g‘ri va adekvat miqdoriy o‘lchamga yo‘l qo‘ymaydigan murakkab tabiat hodisalariga kelib to‘xtaladi. Shuning uchun ham integrallashadigan ko‘rsatkichlarga agregadlashga qaytib kelish kerak. Hatto ekologik monitoringlarda ham texnologik jihozlangan va metodik ishlab chiqilgan murakkab etaplardan biri bo‘lib, antropogen jarayonlarini modellash kelib chiqadi.
Odamni tabiat o‘rab muhit bilan o‘zaro harakati lokal territorial darajasidagi. Shuni tushuntirmoq kerakki monitoringni konseptual va axborot modeli regionlararo federal darajadagi monitoringni vazifa va mazmunlarida ahamiyatli farqlanadi.
Monitoring xizmatini federal diagnostik tizimini qurish uchun birinchi navbatda lokal axborot maydonini chuqur ishlab chiqish kerak chunki uning ustiga bo‘ysundiruvchanlik ko‘p darajali. Iyerarxikligini va mustaqil ko‘rsatkichlardan tortib to federal monitoringni kordinatsion markazining diagnostik ko‘rsatkichlariga uni ustida qat rostlanadi.
Lokal perditral darajadagi diagnostik nazariy modeli hayot tarzi va kam ta’minlangan, norozi maxsus sohalarni ijtimoiy tashkillashi: mikroijtimoiy, ijtimoiy madaniy umumiylik, shaxsiy rivojlanish va ularni vaziyatlari sifatidagi mana shunday asosiy dastlabki nazariy tizimlarda ko‘rilishi kerak. Regional darajadagi birlamchi muammo – “kontrakt yerni” sotsiomadaniy identifikatsiyasi, uni o‘z- o‘zini belgilab olishi, undan kelib muammolarni bir butun kompleksi (tarixiy ijtimoiy, etnik, siyosiy, tashkiliy boshqaruv va b.) ular regioni sotsiomadaniy identifikatsiyasini jarayonlarni kuzatib yuradilar.
Regionlararo diagnostikaning nazariy tomoni- regionlarni tipologik turli obrazini olish, turli ma’nodagi regionlarni ajratib olinishi asoslangan lizenlari, madaniy rivojlanishni regionlarda jarayonlarini siyosiy analizi, regional xulq modellarini konstruktorlash va b.