Maktabgacha ta’lim fakulteti ‘‘Himoyaga ruhsat etilsin’’

1.2-§. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tayyorlov guruhlarida bolalarning matematik tasavvurlarini rivojlantirishning hozirgi holati
Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. Ta’lim tizimi jamiyatning turli sohalarida mehnat qilayotgan ota-onalarning ijtimoiy faoliyati uchun zamin yaratishgagina xizmat qilgan bo‘lsa, endilikda maktabgacha ta’lim tashkilotlarining ish mazmuniga qo‘yilgan talablar ham o‘zgartirdi. Maktabgacha ta’limning asosiy vazifalardan biri yosh avlodni maktab bosqichiga tayyorlashdir. Bolalarni o‘z xalqi, jamiyati va yurtiga fidoiylik ruhida kelajak taqdiri uchun mas’ullikni his eta oladigan, boy milliy madaniy merosimiz va qadriyatimizga hurmat va asrab avaylash ruhida tarbiyalash jamiyatimiz oldida turgan kechiktirib bo‘lmas vazifa ekan, bu barcha ta’lim-tarbiya bilan shug‘ullanuvchi xodimlardan katta mas’uliyatli talab etadi.
Davlat talablari asosida bilishi kerak hisoblangan ma’lumotlarining malakalarining bir yo‘nalishi bo‘lib, u asta sekin amalga oshiriladi. Takomillshtirilgan «Ilk qadam» o‘quv dasturida belgilangan talablarga muvofiq, bolalarga narsalarning bir hil xususiyatlarini doimiy ravishda izolyasiya qilish va taqqoslashga o‘rgatiladi. Taqqoslash amaliy taqqoslash usullariga asoslanadi: qoplamalar yoki ilovalar. Bolalarning ishlashida didaktik materiallarga katta ahamiyat beriladi.
Maktabga tayyorlov yoshdagi bolalarning matematik rivojlanishining vazifalarini hal qilish uchun pedagogik jarayonni bolaning nafaqat o'ynashi, balki ayni paytda o'rganishi va rivojlanishi uchun qurish maqsadga muvofiqdir. Bu maktabga tayyorlov yoshdagi bolalarning matematik rivojlanishi uchun psixologik va pedagogik shartlarga to'g'ri rioya qilish bilan mumkin.
1. Maktabgacha ta'lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarini matematik rivojlantirishning istiqbolli rejasini ishlab chiqish.
2. Ta'limning turli shakllaridan foydalanish (to'g'ridan-to'g'ri ta'lim faoliyati, rejim momentlari, maktabgacha ta'lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarining mustaqil ishi).
3. O'yin vositalari bilan fan muhitini, shuningdek, qiziqarli matematika burchagini yaratish.
4. Tarbiyachi va ota-onalarning birgalikdagi faoliyatini tashkil etish.
Maktabga tayyorlov yoshdagi tarbiyalanuvchilarning matematik rivojlanishi matematika bo'yicha mashg'ulotlarni (to'g'ridan-to'g'ri ta'lim faoliyati), mashg'ulotdan tashqari ishlarni va maktabga tayyorlov yoshdagi o'z shaxsiy ishlarini o'z ichiga oladi.
Barcha ishlar, shunga ko'ra, quyidagi tarzda qurilgan rivojlanish muhitiga yo'naltirilgan bo'lishi kerak: matematik o'yin-kulgi, didaktik o'yinlar, maktabga tayyorlov yoshdagi bolalarning aqliy qobiliyatlari va aql-idrokini rivojlantirishga hissa qo'shadigan o'quv o'yinlari.
Ishni tashkil etishda quyidagi uslubiy yondashuvlarni kiritish maqsadga muvofiqdir:

1. 
   Tarbiyalanuvchiga son haqida va sonning yangi shakllanishi haqida gapirib berish;
   
2. 
   Sonning ob'ektiv dunyoda va tabiatda qayerda sodir bo'lishini muhokama qilish;
   
3. 
   Yangi raqam qo'shilgan holda raqamlar qatorini tuzish;
   
4. 
   Raqamlarni haykaltaroshlik, trafaretlar bilan ishlash, sanoq tayoqchalarini yotqizish, rang berish, soya qilish;
   
5. 
   Geometrik shakllarning tegishli sinfi bilan tanishish;
   
6. 
   Chizish, tekis figuralarni kesish, uch o'lchamli jismlarni modellashtirish va qurish, ular atrofdagi dunyoning qaysi ob'ektlarida "yashashini" aniqlash;
   
7. 
   Badiiy harakat mashqlari, barmoq o'yinlari va barmoq gimnastikasi;
   
8. 
   Ta'limiy o'yinlar.
   

Guruhlar maktabga tayyorlov yoshdagi bolalar guruhi bilan ham, o'tkazish uchun ham mos keladi, kichik guruhlar, lekin shu bilan birga, bu vaqtda, bolalar turli vazifalarni olishlari mumkin, dars ham o'ynoqi tarzda amalga oshirilishi mumkin. Matematik rivojlanish bo'yicha mashg'ulotlarda Jorj Kuizenerning tayoqchalaridan foydalanish tavsiya etiladi (agar ular mavjud bo'lmasa, siz shunchaki ko'p rangli chiziqlar bilan olishingiz mumkin), tangramlar, hisoblash tayoqchalari. Matematik burchakdan maktabga tayyorlov yoshdagi bolalar uchun bitiruv malakaviy ish faoliyatini o'tkazish uchun materialdan foydalanish tavsiya etiladi.
Mashg'ulotlar jarayonida quyidagi o'yin texnikasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir:

1. 
   maktabgacha ta'lim tashkilotsi tarbiyalanuvchilarini aqliy faoliyatga undaydigan motivatsiya;
   
2. 
   barmoq gimnastikasi, bu miya faoliyatini rag'batlantirishga ta'sir qiladi va shuningdek, ajoyib nutq materialidir;
   
3. 
   maktabga tayyorlov yoshdagi bolalarning taqdim etilgan materialga qiziqishini oshiradigan dramatizatsiya elementlari, bularning barchasi darsda ijobiy natijalar beradi.
   

Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tayyorlov guruhi bolalarida matematik tasavvurlarni rivojlantirishda mashg‘ulotlarni to‘g‘ri tashkil etish katta ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida mashg‘ulotlar kun davomida o‘tkazilib boriladi. Kunning birinchi qismiga mo‘ljallangan mashg‘ulotlar tarbiyalanuvchilarga ancha yaxshiroq samara beradi. Faoliyatlar jarayonida bolalarda mustakil fikrlash ko‘nikmalari rivojlanadi. Tarbiyachining so‘zini tinglash, o‘rtoqlari bilan gaplashmaslik har bir tarbiyachi tomonidan berilgan savollarga javob berishga harakat qilish, aytilgan fikrlarni takrorlash tarbiyachi tomonidan o‘rgatib boriladi. Har bir yosh guruhlarda necha marta Faoliyatlar o‘tkazish bolalar bog‘chasi ta’lim-tarbiya dasturida belgilab boriladi. Matematika mashg‘ulotlari kunning birinchi yarmida tashkil etiladi. Mashg‘ulotlar – maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘qitishni tashkil etishning asosiy shaklidir. Ular maktabga tayyorlov yoshidagi hamma bolalar uchun majburiy bo‘lib, ular uchun dastur mazmuni belgilangan, kundalik rejimda doimiy vaqt ajratilgan, ularning qancha vaqt davom etishi tayinlangan.
Masalan, «Geometrik figuralar», «Kattalik», «Miqdor va sanoq» bo‘limlariga oid masalalarni bir vaqtda hal qilish imkonini beradi. Bu xil mashqlar mashg‘ulotlarning samaradorligini oshiradi. Didaktik o‘yinlardan eng ko‘p foydalaniladi. Bola bilish mazmunini o‘yin shakliga kirgan o‘rgatuvchi masalani (o‘yin mazmunida), o‘yin harakatlari va qoidalari oldindan nazarda tutilmagan holda o‘zlashtiradi. Didaktik o‘yinlarning hamma turi (buyumli, stolda o‘ynaladigan bosma va og‘zaki turlari) elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning samarali vosita va usullaridir. Buyumli va so‘z o‘yinlari matematika mashg‘ulotlarida va ulardan tashqarida o‘tkaziladi, stolda o‘ynaladigan.
Shuningdek, u elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirish dasturini amalga oshirish uchun muvaffaqiyatli bo'ladi, shuningdek, barcha yosh guruhlarida sub'ekt-fazoviy muhitni rivojlantirish uchun tashkilotdir. Biroq, maktabga tayyorlov yoshdagi bolalar o'quv jarayoniga ishtiyoqli bo'lsa, yaxshiroq rivojlanadi. Shu sababli, maktabga tayyorlov yoshdagi bolalarning matematik rivojlanishi bo'yicha ishlarni tashkil qilishda, maktabga tayyorlov yoshdagi bolalarni bitiruv malakaviy ishga undaydigan rivojlanish muhitini diqqat bilan ko'rib chiqish maqsadga muvofiq va oqilona bo'ladi.
Tarbiyachilar tomonidan kosmik rivojlantiruvchi muhitni yaratish maktabga tayyorlov yoshdagi bolalarning mustaqil va birgalikdagi faoliyatini tashkil etishning maqsadga muvofiqligini ta'minlaydi. Shu bilan birga, muhit eng muhim tarbiyaviy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi, tashkiliy va kommunikativ funktsiyalarni bajaradi. Bundan tashqari, u erda joylashtirilgan barcha ma'lumotlar o'zini to'liq ochib bermasligi, balki maktabga tayyorlov yoshdagi bolani uning izlanishiga yo'naltirishi maqsadga muvofiqdir.
Belgilangan o'quv vazifalarini hal qilish uchun maktabgacha ta'lim tashkiloti tarbiyalanuvchilari guruhini kerakli o'yin vositalari bilan jihozlash juda muhimdir. Ko'ngilochar matematika burchagi o'yin xonasida maxsus ajratilgan joy bo'lib, uni stol va stullar bilan jihozlash tavsiya etiladi, maktabga tayyorlov yoshdagi bolalarning matematik rivojlanishi uchun barcha o'yinlar va qo'llanmalar shu erda joylashgan.
Birinchi bolalarni umumlashtirishning xarakterli xususiyati shundaki, ular ob'ektlar va hodisalar orasidagi tashqi o'xshashliklarga asoslangan.
Shunday qilib, erta bolalikdan boshlab, bola fikrlashning boshlanishiga ega. Biroq, maktabgacha yoshdagi tafakkurning mazmuni hali juda cheklangan va uning shakllari juda nomukammal. Bolalar tafakkurining mazmuni boyitiladi. Bolalar allaqachon ancha murakkab harakatlarni muayyan ketma-ketlikda bajarishga qodir. Ammo, agar bola vazifani bajara olmasa, samarasiz ishlaydi, u tezda unga qiziqishni yo‘qotadi, charchaydi va ishdan chalg‘itadi. Shuni hisobga olgan holda, tarbiyachi bolalarga har bir yangi harakat usulining namunasini beradi. Mumkin bo‘lgan xatolarni oldini olish uchun u barcha ish usullarini ko‘rsatib beradi va harakatlar ketma-ketligini batafsil bayon qiladi. Bundan tashqari, tushuntirishlar juda aniq, aniq, aniq bo‘lishi kerak, bu kichik bolani idrok eta oladigan tezlikda beriladi. Agar tarbiyachi shoshilib gapirsa, unda bolalar uni tushunishni to‘xtatadilar va chalg‘itadilar. Tarbiyachi har safar yangi tafsilotlarga e'tibor qaratib, bolalarning e'tiborini tortib, eng murakkab harakatlar usullarini 2-3 marta namoyish etadi. Vizual materialni o‘zgartirganda faqat turli vaziyatlarda bir xil harakat usullarini takroran namoyish qilish va nomlash bolalarga ularni o‘rganishga imkon beradi. Bolalar harakatlar tartibini o‘rganganlarida, uni ko‘rsatish keraksiz bo‘lib qoladi. Endi ularga vazifani faqat og‘zaki ko‘rsatmalar bo‘yicha bajarish taklif etilishi mumkin.
Fazoviy va miqdoriy munosabatlar so‘zlar yordamida aks ettirilishi mumkin. Bolalar tomonidan o‘rganilgan har bir yangi ish tartibi, har bir yangi ta'kidlangan xususiyat aniq so‘z bilan o‘rnatiladi. Tarbiyachi yangi so‘zni sekin gapiradi, uni intonatsiya bilan ta'kidlaydi. Tarbiyalanuvchining barchasi baravar qaytarishadi.
Bola qiyinchilik tug’diradigan joyi shundaki, arifmetik masalalar ishlashda uning shartini o’z dialogida tushuntirib berishi kerak bo’ladi, sababi shartni tushuntirish faqatgina soda jumlani qo’llamasdan balki qiyinroq bo’lgan jumlalarni tuzib gapirishi kerak bo’ladi. Tarbiyachi namunaviy javob beradi. Agar bola qiyin deb topsa, tarbiyachi javob iborasini boshlashi mumkin, va bola uni tugatadi. Birinchidan, bolalarga yordamchi savollarni berish kerak, keyin ularni darhol hamma narsani aytib berishlarini so‘rash kerak.
Guruhda pedagog bolaga bajarishi kerak bo’lgan harakatni tushuninshi uchun shu jarayon vaqtida ularga izoh berib turish to’g’ri hisoblanadi hamda ishni nimadan boshlash yaxshi natija berishi ta’kidlab boriladi. Aloqalar narsalarning xususiyatlari va ular namoyon bo‘ladigan harakatlar o‘rtasida o‘rnatiladi. Bundan tashqari, tarbiyachi bolalar uchun tushunarli bo‘lmagan so‘zlardan foydalanishga yo‘l qo‘ymaydi. Shu belgilangan juda kam vaqt mobaynida bola atrofini o’rab turgan olam haqida kerakli bilimga ega bo’ladi. Uning ongi nafaqat alohida tasvirlar, g'oyalar bilan to'ldirilgan, balki atrofdagi voqelikni yaxlit idrok etish va tushunish bilan tavsiflanadi.
Mashg‘ulotlarni o‘yinchoqlarni sanashdan “O‘yinchoqlar nechta?” kabi buyumlarni hisoblab chiqadilar, hamda o‘yinchoqlar berkitib qo’yiladi, buyumdan nechta qolganini yoki kimda qancha buyum borligini hamda o‘yinchoqlar nechta bo‘lganligini topishlari kerak bo’ladi. Ko‘rgazmalilikning xarakteri katta bo’lgan sari o‘zlashtirishga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Ko‘rsatma-qo‘llanmalarni mashg‘ulotlarda egallashga bog‘liq. Tarbiyalanuvchilar egallagan ma’lumotlarini bir-biriga bog’likligini hamda munosabatlarni ko‘rsatadigan bo‘ladigan hollarda ko‘rsatmalilikning turli xil yo’llarini bilishi kerak. Faoliyatlarda har xil hisoblangan bola uchun qiziq bo’ladigan narsalar to‘plamidan hamda ko‘rgazmalardan o‘ylab ko‘rish kerak. Bolalar olgan bilimlari kundalik hayotda, o‘yinda, mehnatda, turmushda, shuningdek boshqa mashg‘ulotlarda doim mustahkamlanishi juda muhim. Geometrik shakllarni bilish, kattalik belgilarini ajrata olish va ular orasida o‘lchov munosabatlarini o‘rnata olish malakasi, buyumlar orasida fazoviy munosabatlar o‘rnata olishdan tashqari bolalar har doim rasm solish, loy va plastilindan narsalar yasash, konstruksiyalash va boshqa mashg‘ulotlarida foydalanishlari lozim. Bolalarning bilimlari borgan sari mustahkamroq va ta'sirchanroq bo‘lib boradi, yangi sharoitlarga o‘tkaziladi, bolalar ularni mustaqil qo‘llashga o‘rganadilar, ularning foydasiga tushunadigan bo‘ladilar.
Bolalar sanashning, o‘lchay olishning muhim ekaniga ishonch hosil qilishlarida ularga yordam berish zarur. Kattalar o‘zlarining matematik bilimlaridan qanday foydalanishlari (masofani o‘lchashlarini, o‘lchovni qanday olishlari buyumlarni sanashlarini va h. k.)ni kuzatish tashkil qilinadi. Tarbiyachi bolalarga nima uchun odamlarga o‘lchay olish, sanash va hokazolar kerakligini tushuntiradi. Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarda matematik bilimlarga va ularni egallashga qiziqish uyg‘otish zarur.
Bolalar harakatli-ko‘rsatmali shaklda berilgan o‘quv materiallarini yaxshi o‘zlashtiradi. Maktabga tayyorlov yoshli bolalarni o‘qitishda didaktik o‘yinlardan keng foydalanish kerak. Topshiriqlarning bajarilish jarayonida tarbiyachi bolalarni o‘z harakatlarini nima qilganlarini va qanday qilganlarini, natijada nima hosil bo‘lganini tushuntirib berishga undaydi. Har xil buyumlar to‘plamini sanash, ularning qatorda kelish tartiblarini aniqlash jarayonida sonlar mohiyatini o‘zlashtiriladi. Bolalar bilan bajariladigan hamma ishlar ular oldingi bosqichlarda olgan bilimlar va ularni hisobga olish orqali tashkil qilinadi. O‘rganishni o‘tilganlarni mustahkamlashdan boshlash kerak. Mashqlar miqdori yetarli bo‘lgandagina bolalarda puxta malaka va ko‘nikmalar shakllanishi mumkin. Bolalarni buyumlar, o‘yinchoqlar, geometrik figuralar, kartochkalar va rasmlardagi tasvirlarni sanash (qayta sanash, qo‘shib sanash, ajratib sanash)ga, ob’ektlar miqdorlarini sezish bilan aniqlashga mashq qildirish kerak. Maktabga tayyorlov guruhi bola 7 yoshga qadar son, buyumlarning shakli va kattaligi haqida nisbatan ko‘proq bilimlarni o‘zlashtirgan bo‘lishi, fazoda 2 va 3 o‘lchovli va vaqt bo‘yicha mo‘ljal ola bilishi kerak. Tarbiyachi bolalarda matematik bilimlarga qiziqish, ulardan foydalanish malakasi va ularni mustaqil egallashga intilishni tarbiyalashga harakat qilishi kerak. Shu yoshda bolalarda mustaqil fikrlashni, fazoviy tasavvurni rivojlantirish, ayniqsa, muhim. Maktabga tayyorlov guruhi uchun elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishda bolalarning oldingi bosqichlarda olgan bilimlarini sistemalashtirish, kengaytirish va chuqurlashtirishni nazarda tutadi. Elementar matematika mashg‘ulotlari oldida bir qator maqsadlar qo‘yilgan. Ta’limiy, tarbiyaviy, amaliy.

Tarbiyaviy maqsadlar

Ta’limiy maqsadlar
Bolalarga haqiqiy olamdagi yuz beradigan sodda xodisalardagi miqdoriy nisbatlarni tushunishga va olamdagi fazoviy shakllarni, joylashishi, natural son, geometrik shakl, miqdor va boshqa tushunchalar mavhum, ammo ular borliqdagi narsa va buyumlarga xos bo‘lgan bog‘lanish va munosabatlarni aks ettiradigan hajmdagi bilimlar berish. Bu bilimlar fazoviy tasavvurlarni rivojlantirishga, mantiqiy fikrlay bilishga yordam berishi kerak. Shuningdek, matematika mashg‘ulotlari bolalarda o‘z ona tilida hatosiz so‘zlashga, o‘z fikrini aniq va ravon qilib bayon eta bilishga, o‘z nutqida matematik terminlarni to‘g‘ri qo‘llashga yordam berishi kerak. Matematik nutqda aniqlikka rioya qilish va har bir so‘zni o‘z o‘rnida ishlata bilish muhimdir.