Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne? 

36

 

 

Wiara w świat nadzmysłowy, będąc spuścizną tylu pokoleń […] pokutuje w każdym z nas […]. Toteż nawet 

najbardziej  nawykli  do  zapatrywania  się  na  świat  ze  stanowiska  naukowego  determinizmu  miewają 

chwile słabości, w których trudno im zapanować na razie nad nieokreślonymi pragnieniami […]. Nie da 

się  zaprzeczyć,  że  rozwój  nauk  przyrodniczych  […],  oddziałując  na  nasze  wyobrażenia  i  na  przebieg 

samego myślenia, musiał wywołać odpowiednie zmiany w zapatrywaniach i wierzeniach, odnoszących 

się do świata nadprzyrodzonego… Wiara w świat nadprzyrodzony, tracąc swą podporę w religii, zmu-

szona jest szukać jej gdzie indziej. Jakoż znajduje ją w pewnych faktach, nacechowanych cudownością, 

nie dających się podciągnąć pod znane prawa rzeczywistego bytu, wykryte doświadczeniem – w fak-

tach, na których się opiera tak zwany spirytyzm

74

.  

Człowiek odczuwa zatem dojmującą potrzebę wrażeń niezwykłych, pochodzą-

cych spoza obszaru dotykalnej rzeczywistości. Pozytywista, odrzuciwszy wiarę oraz 

religię, w chwili moralnej słabości, w momencie zwątpienia we wszechmoc nauki, po-

szukuje nowych źródeł wiedzy, które zaspokoją jego pragnienie mistycyzmu. Kom-

pilacja nadprzyrodzonego z doświadczalnymi metodami identyfikacji przestrzeni jest 

niewątpliwie rozwiązaniem atrakcyjnym, godzącym potrzebę ludzką z dążeniami ba-

dacza.  

Jakkolwiek eksperymenty mediumistyczne nosiły pozory naukowości, to jednak 

centrum ich zainteresowania stanowiły zjawiska powszechnie uznawane za anormal-

ne czy nieprawdziwe. Nieistotne przy tym, że tacy badacze, jak Paul Gibier, William 

Crookes

75

, Julian Ochorowicz czy Fryderyk Zöllner odrzucali istnienie duchów, ma-

gii i cudowności poszukując wyjaśnień naukowych (siła psychiczna, czwarty wymiar); 

ważny był fakt, że zajmowano się przestrzeniami nie tyle abstrakcyjnymi, co fanta-

stycznymi. Koronnym argumentem na korzyść doświadczeń mediumicznych było 

niewątpliwie odkrycie niewidzialnych fal elektromagnetycznych czy bakterii i w związ-

ku z tym otworzenie możliwości natrafienia na kolejne, niezidentyfikowane dotąd 

elementy rzeczywistości. Przeciwnicy mediumizmu upatrywali w nim jednak wyłącz-

nie oznak degeneracji umysłowej, dowodząc stanowczo, że prawdziwa nauka nie po-

dejmuje się tak banalnych eksperymentów. W artykule opublikowanym w „Ateneum” 

w 1894 roku czytamy na przykład, że spirytyzm razi swoją naiwnością, a przyczyn 

 

 

74

  

W. Kozłowski, Spirytyzm, „Ateneum” 1889, t. II, s. 98–99. 

75

  

„Ponieważ ani ja, ani nikt zresztą a priori stwierdzić nie może instrumentami niestnienia czegoś we wszechświecie, ani też 

tego, czy wokoło nas nie dokonuje się coś (nieznanego) codziennie, przeto przyjąć mogę słusznie, iż każda chwilka przy-

nieść może nam jakąś interesującą nowość. To właśnie moje stanowisko skłoniło mnie do rozważań nad zagadnieniami, 

jakie mi się nasunęły z powodu doświadczeń z M. D. D. Homem i ułatwiło mi przeczucie istnienia sił, których, obawiam 

się, koledzy moi w fizyce uznać nie zechcą” – pisał Crookes, uzasadniając swoje zainteresowanie podobną problematyką. 

(Cyt. za: Ors, Człowiek a świat niewidzialny, „Odrodzenie” 1928, z. 5, s. 3). 

---

37 

Materializm kontra ezoteryka 

 

tak szerokiego zainteresowania należy upatrywać w ludzkiej łatwowierności, pragnie-

niu doświadczania cudowności, braku studiów psychologicznych i historycznych (nie-

wielu ludzi zajmuje się bowiem problemem ludzkiej duszy, ponadto osobom o wie-

dzy historycznej łatwiej ustalić, iż „spirytyzm był już na świecie i okazał się kuglar-

stwem. Może go inaczej nazywano, na przykład psychomancją, może jego sprawców 

nie nazywano mediami […] – ale mimo innej terminologii rzecz była taka sama, jak 

i dzisiaj”

76

) oraz oszukaństwu/zręczności, za które płaci się mediom. Rzekome doś-

wiadczenia naukowe nie mają nawet znamion rzetelnych eksperymentów, ponieważ 

odbywają się po ciemku, przy ograniczonej widoczności, przekreślającej możliwość 

weryfikacji autentyczności zjawisk. 

Seanse spirytystyczne – pisze autor ukrywający się pod kryptonimem K. – nie są też doświadczeniami 

naukowymi, lecz zabawami. Czy te zabawy mogą komu szkodzić? Zależy od usposobienia. Donoszono 

kilkakrotnie, że osoby nerwowe […] zapadały na ciężkie choroby po tych doświadczeniach. Po nauko-

wych doświadczeniach ludzie nie podlegają chorobie […]

77

. 

Podobne stanowisko zajmował również między innymi Marian Morawski, który kon-

statował: „Kiedy nazywam badaczy okultyzmu sferą naukową, to wymaga pewnego 

zastrzeżenia […], że charakter naukowy tej sfery i jej badań podlega sporowi […]”

78

. 

Naukowa interpretacja zjawisk mediumicznych opiera się generalnie na pomi-

nięciu spirytystycznych teorii zakładających istnienie duchów zmarłych oraz przyj-

mujących indyjskie idee przechodzenia duszy do nowego ciała w celu samodosko-

nalenia. Usiłowania badaczy skupiały się przede wszystkim na znalezieniu przeko-

nującej interpretacji źródeł zjawisk paranormalnych. Dążenia międzynarodowego śro-

dowiska naukowego wynikały z pragnienia wpisania objawów anormalnych w istnie-

jący porządek rzeczywistości i stanowiły próbę sforsowania granicy dzielącej świat 

materialny, empirycznie doświadczany od niefizycznego, rządzącego się niewiado-

mymi (niepoznanymi dotąd) zasadami. Udowodnienie niniejszych prawideł stało się 

głównym celem mediumistów. Znamienny jest zresztą fakt, że doświadczenia prze-

prowadzali ludzie, dla których wiedza była celem nadrzędnym, a jedyna możliwość 

poznania  przestrzeni  zawierała  się  w  zdefiniowaniu  określonych  praw  rządzących 

wszechświatem. Fizycy, chemicy czy psychologowie interesowali się „okultyzmem” 

 

 

76

  

K., op. cit., s. 5. 

77

  

Ibid., s. 7. 

78

  

M. Morawski, op. cit., s. 160. 

---