Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne? 

40

 

 

Inną hipotezę usiłującą wytłumaczyć obecność objawów mediumicznych zapre-

zentował Józef Drzewiecki w artykule Poznaj samego siebie (otwierającym w „Niwie” 

planowany cykl publikacji poświęconych zjawiskom paranormalnym). Teoria autora 

opierała się na przekonaniu, iż każdy człowiek dysponuje duchowym sobowtórem, 

a koncepcję tę poświadczają liczne przykłady:  

[…] że osoba może być na jednym miejscu,  a jej ciało leżeć  w uśpieniu w zupełnie innym […]. Fakty 

powyższe dają niezbite […] dowody istnienia w człowieku jakiegoś pierwiastka, a raczej ciała, będącego 

odbiciem ciała fizycznego […]. Otóż media służące do wywoływania objawów spirytystycznych są wła-

śnie tego rodzaju osobnikami, w których ciało subtelne […] może wychodzić z ciała fizycznego. Wszyst-

kie tak zwane materializacje i ukazywanie się „duchów” są niczym innym, jak tylko wyjściem widma 

z ciała i jego ujawnieniem się […]. Wszystkie poruszenia, podnoszenia i przenoszenia przedmiotów […] 

są właśnie dziełem „widma” medium

86

. 

Po obumarciu ciała ów „człowiek astralny” pozostaje w bezpośrednim kontakcie 

z materialną powłoką i jako twór autonomiczny ulega rozpadowi znacznie wolniej 

od zwłok ludzkich. Podobne okoliczności powodują, że „widmo” może być przez ży-

jących widywane zarówno w formie kompletnej, jak i w ostatniej fazie degradacji – 

jako fioletowy ognik – co rzekomo staje się źródłem ludowych opowieści o zjawach 

czy duszach pokutujących. 

W większości hipotez wyraźnie uwidaczniają się trzy cechy charakterystyczne – 

echa zainteresowań magnetycznych (mesmerycznych) w koncepcjach „fluidalnych”, 

pokłosie idei hipnotycznych, wyrażających się w przekonaniu o istnieniu sił psychicz-

nych, które stwarzają możliwość sterowania elementami rzeczywistości za pomocą 

umysłu oraz teorie filozoficzno-religijne (zatem rzadko odnoszące się do sfery nauki 

i konstruowane najczęściej przez zdeklarowanych spirytystów, a odrzucane przez ta-

kich badaczy, jak Gibier czy Ochorowicz) dotyczące dusz zmarłych bądź oparte na 

przekonaniu o istnieniu równoległego świata, tzw. czwartego wymiaru, którego czło-

wiek nie jest w stanie percypować zmysłowo. Nie ulega jednak wątpliwości, że kryty-

kom mediumizmu wszystkie teorie – bardziej lub mniej unaukowione – wydawały 

się śmieszne i bezwartościowe, ponieważ dotyczyły zjawisk nie tylko niepoważnych, 

lecz również niebezpiecznych

87

. 

 

 

86

  

J. Drzewiecki, Poznaj samego siebie, „Niwa” 1895, nr 3, s. 57. Drzewiecki dodaje też, że przytoczone przezeń rewelacje „to 

rzeczy trywialne i tylko nieuctwo badających je uczonych widzi w nich coś niezwykłego” (ibid.), wyrażając tym samym 

jednoznaczną opinię wobec pozostałych teorii mediumicznych. 

87

  

Niebezpieczeństwo spirytyzmu/mediumizmu dostrzegali przede wszystkim katolicy. Problem ten zostanie obszerniej 

omówiony w dalszej części pracy w podrozdziale Śladami dyskusji: Kościół a spirytyzm i mediumizm. 

---

41 

Materializm kontra ezoteryka 

 

Warto  także  dodać,  że  mediumizm  traktowano  wielowymiarowo,  rozpatrując 

eksperymenty również z perspektywy filozoficznej. Dlatego na przykład Karl du Prel, 

optując za rozwojem nauk okultystycznych, pisał: 

Dawna nauka o duszy jest dualistyczna; zestawia ona człowieka ze śmiertelnego ciała i nieśmiertelnej 

duszy, nie może jednak wyjaśnić tego połączenia […]. Dawna nauka o duszy poszukiwała duszy w świa-

domości, dlatego też znajduje tylko takie władze duszy, które są związane z organami ciała, zmysłami 

i mózgiem, i stąd było bardzo blisko do materializmu

88

. 

Negacja mediumizmu jako dyscypliny badawczej opierała się wszakże na jesz-

cze jednym zarzucie, sformułowanym między innymi przez Napoleona Cybulskie-

go. W artykule zatytułowanym Spirytyzm i nauka wykazywał on dobitnie, że mediu-

mizm nie ukonstytuował się w oparciu o solidne metody eksperymentalne, istniejąc 

jako swego rodzaju hybryda quasi-naukowa. Zwracał też uwagę na fakt, iż spirytyzm 

nie prowadził badań nad zjawiskami zupełnie nieznanymi, skoro nie potrafi wykazać 

ich specyficzności w zderzeniu z naturą: 

W całej literaturze spirytystycznej w rzeczywistości nie spotykamy ani jednego zjawiska, które byłoby 

nieznanym, nowym lub przynajmniej posiadało jakąś cechę charakterystyczną, która by pozwoliła je 

odróżnić od wszystkich innych zjawisk

89

. 

i dalej: 

Spirytyści  i  mediumiści  istnienia  tej  nowej  nieznanej  siły,  która  zdaniem  ich  jest  przyczyną  zjawisk 

spirytystycznych, dowodzą za pomocą im tylko właściwej metody, a mianowicie usiłują oni udowodnić 

za pomocą obserwacji, że żadna z możliwych przyczyn znanych danego zjawiska nie wywołała. Idzie za-

tem w doświadczeniach spirytystycznych o udowodnienie pewnego faktu za pomocą metody, którą moż-

na nazwać „metodą dowodów ujemnych”. Takiej to właśnie metodzie zawdzięczają spirytyści, że wszyst-

kie ich posiedzenia nie dostarczyły ani jednego faktu, który by czymkolwiek wzbogacił naszą wiedzę

90

. 

Cybulski wytykał również ewidentne błędy w prowadzeniu doświadczeń, kon-

struowaniu tez oraz w procesie weryfikacji badanych zjawisk. Uznając metodologię 

mediumistów za niewłaściwą, wskazywał na potrzebę jej odróżnienia od typowej na-

uki pozytywnej: 

Chcąc zbadać zjawiska spirytystyczne naukowo, wypadałoby oczywiście stosować do nich te metody, któ-

re służą w ogóle do zdobycia wszelkiej wiedzy i przede wszystkim starać się stwierdzić te zasady, które 

 

 

88

  

K. du Prel, Zagadka człowieka. Wstęp do okultyzmu, z niem. tłum. F. Warmiński, Warszawa 1899, s. 29. 

89

  

N. Cybulski, Spirytyzm i mediumizm, „Kraj” 1894, nr 7, s. 5–6 i s. 6–7. 

90

  

Ibidem. 

---